Cuimhní Cinn ó Theach na Marbh

This is my old translation of the introductory chapter of Dostoyevsky’s Dead House, in a more standardized form.

Aon duine a dhéanfas críocha cúil na Sibéire a thaisteal, idir mhachairí móra, shléibhte agus choillte aistreánacha, is dual dó teacht trasna ar an gcorr-chathair bheag, áit a bhfuil míle nó cupla míle de dhaoine ag cur fúthu. Tithíocht adhmaid uile go léir a bhíos sna cathracha seo, agus sin a mbíonn de chuid súl iontu, maille le dhá theach pobail – ceann acu ina sheasamh i lár na háite, agus an ceann eile suite in aice na reilige. Is ar éigean a thig leat “cathair” a thabhairt ar a leithéid, nó is leis an gcuid is fearr de na sráidbhailte taobh amuigh de Mhoscó is cosúla iad. Bíonn a gcuid féin de státseirbhísigh ag obair sna cathracha seo, agus siúd is gurbh é a fuacht a thabhaigh a clú don tSibéir, is féidir leat bheith i do shuí go te teolaí ar fad sa taobh sin den tír, más státseirbhíseach thú. Na daoine a bhfuil cónaí orthu ansin, is macánta an cineál muintire iad nár bhuair a gcloigne riamh le smaointeachas na haoise nua; is fearr leo cloí go dian daingean leis an sórt saoil a chleachtaíodh a sinsir rompu. Is iad na státseirbhísigh a dhéanas cúis na huasaicme ansin, agus ní bheadh sé cuí ná óraice iad a dhiúltú faoin gcéimíocht sin. Daoine de thógáil na Sibéire féin atá i gcuid mhaith acu; an chuid eile, áfach, is muintir isteach iad a tháinig ó chroí na Rúise, ó na cathracha móra ach go háirithe, nó is é an tuarastal a mheall an bealach seo iad, chomh maith leis an dóchas atá acu as an todhchaí. An chuid acu a gheobhas amach cad é is ciall cheart don tsaol seo, fanfaidh a bhformhór anseo, agus teasghrá is taithneamh tugtha acu don tír seo a bhfuil siad á gcló lé. Dá réir sin, is dual dóibh go dtiocfaidh rath Dé ar a gcuid oibre. An chuid eile acu, áfach, níl iontu ach lucht aeraíochta, agus ós rud é nach bhfuil sé daite dóibh teacht isteach ar chuspóir ár mbeatha ar dhroim an domhain, ní bheidh siad i bhfad á dtuirsiú den tSibéir, agus iad á gceistiú féin, cad é an cineál cat mara a sheol sa taobh sin den tír iad an chéad uair riamh. Beidh mífhoighne orthu deireadh an téarma trí bliana a bhaint amach, agus nuair a bheas lá an chaighdeáin ann, fillfidh siad abhaile in áit na mbonn le conablach saoil a chur díobh ag caitheamh anuas ar an tSibéir agus ag draothadh gáire fúithi. Níl an ceart ag an dream seo, áfach. Ní hiad na státseirbhísigh an t-aon aicme amháin a bhfuil rath in aice láimhe acu sa tSibéir. Tá an aeráid go hiontach ar fad; tá an tír lán ceannaitheoirí agus trádálaithe saibhre nár theip a soicheall riamh orthu; agus go leor daoine de na bundúchasaigh féin ag déanamh go maith. Bíonn na mná óga chomh hálainn agus a bhíos siad geanmnaí; agus bíonn an géim ag siúl síos suas na sráideanna chomh flúirseach is nach bhfuil de dhíth ar an tsealgaire ach a ghunna a ardú. Bítear ag ól seaimpéine mar a bheadh uisce ann, agus tá an caibheár thar barr ar fad. Le fiche focal a chur in aon fhocal amháin, tír í an tSibéir nach bhfuil a sárú ann, ar acht is go bhfuil tú in ann a barr a aithint is a bhaint. Agus níl máistir a muintire ann le barr a bhaint.

 
I gceann de na cathracha beaga suáilceacha seo, áit a raibh togha na ndaoine ina gcónaí chomh lách cineálta is a bhí siad, i gcruth is nach bhféadfainn cuimhne na muintire seo a ruaigeadh as mo chroí choíche, – ina leithéid d’áit a casadh Aleksandr Petrovich Goriachnikov orm. Ina fhear uasal agus ina oidhre fearainn a rugadh mo dhuine thall sa Rúis, ach nuair a mharaigh sé a bhean chéile, ba é an pionós a ghearr an dlí dó ná an díbirt go dtí an tSibéir ina phríosúnach daorbhroide den dara rang. Nuair a bhí an téarma deich mbliana istigh aige, d’fhan sé i gcathair C. ina chóilíneach shaorthoilteanach, agus b’ansin a chaith sé a shaol go síochánta suaimhneach. Déanta na fírinne, bhí sé cláraithe go hoifigiúil i gceann de na paróistí tuaithe taobh amuigh den chathair, ach ba sa bhaile mhór a chuir sé faoi, agus é ag saothrú a choda measartha maith ag múineadh scoile do na páistí. Is iomaí duine de lucht na díbeartha a bhíonn ag dul le múinteoireacht mar ghléas beatha sa tSibéir, agus ní gnách a leithéidí a chur ó dhoras ná a dhiúltú faon obair. An teanga Fraincise is mó a mhúintear, ós rud é nach féidir le haon duine mórán dul chun cinn a dhéanamh ina huireasa; agus is fánach duine sna críocha corracha cúil seo a mbeadh aon chur amach aige uirthi, murach na múinteoirí díbeartha. Casadh Aleksandr Petrovich orm an chéad uair i dteach Ivan Ivanovich Gvozdikov; státseirbhíseach maith mórintinneach a bhí ann, mar Gvozdikov, agus cúigear clainne aige: iníonacha uile go léir a bhí ann, agus an mhóréirim chéanna chun foghlama i ngach uile chailín acu, ainneoin éagsúlacht a n-aoise. Mhúineadh Aleksandr Petrovich ceachtanna dóibh ceithre huaire in aghaidh na seachtaine, ar dheich gcóipéice fichid an laisín. Ba í a chosúlacht a tharraing mo shúil ar mo dhuine an chéad uair. Fear seang mílítheach a bhí ann, ach ní raibh sé thar cúig bliana déag is fiche d’aois, an fear beag díomasach seo. B’fhearr leis riamh éadaí glana a chur air, éadaí ba mhó a shamhlófá le hIarthar na hEorpa ná leis an Rúis s’againn. An té a bhuailfeadh bleid air, d’ardódh mo dhuine a shúile go furchaidh faichilleach ina araicis, mar a bheifí ag iarraidh fuascailt fichille nó scaoileadh rúin a bhaint as. I ndeireadh na dála, d’fhreagraíodh sé go gonta giorraisc, agus é ag meá gach focal dá labhródh sé chomh cúramach is gur chuir sé míchompord ort, agus tú i bpianpháis ag fanúint le deireadh an chomhrá. Chuir mé ansin a sheanchas ar Ivan Ivanovich, agus fuair mé le cloisteáil gur duine dea-mhúinte ardbhéasach gan locht gan smál a bhí ann, ó thaobh an chineál saoil a bhí aige; nó ní bheadh Ivan Ivanovich sásta an fear seo a bheith ag múineadh scoile dá chuid iníonacha, dá mbeadh a mhalairt fíor. Chuala mé uaidh, fosta, gur éan corr a bhí ann a sheachnaíodh comhluadar na ndaoine eile; gur duine thar a bheith léannta a bhí ann, agus é ag léamh na scórtha leabhar; gur duine a bhí ann nach labhraíodh mórán, agus é chomh ciúin, chomh tostach is go rachadh sé rite le haon duine mórán thar an leathfhocal a bhaint as. Na daoine eile a cheistigh mé, bhí siad géarbharúlach gur gealt a bhí ann, siúd is nach raibh an duáilce áirithe seo ag cur isteach orthu ar aon dóigh ar leith. Bhí a lán de na daoine ba mheasúla amuigh sásta a bhféile a riar ar Aleksandr Petrovich, nó is amhlaidh gur fear úsáideach a bhí ann le litreacha molta agus a leithéid a scríobh. Bhíothas ag déanamh go raibh gaolta uaisle aige thiar sa Rúis, ach ba léir go raibh sé, agus é ina phríosúnach daorbhroide go fóill, i ndiaidh éirí as cibé caidreamh a bhíodh aige lena mhuintir. Fear a bhí ann, mar sin, nach n-aithneodh a leas féin. Thairis sion, bhí a fhios ag cách scéal a bheatha is a bhreithe: ní raibh sé bliain pósta ar a bhean chéile nuair a mharaigh sé í le teann éada, agus ansin chuir sé féin in iúl do na húdaráis gurbh eisean a rinne an choir. Bhain an admháil seo a lán blianta den téarma príosúnachta a bhí dlíte dó ar son an ainghnímh. Is gnách glacadh leis an gcineál seo dúnmharuithe mar ábhar bróin gan aon duine a mhilleánú mórán, agus is trua le cách an coirpeoir féin. Ina dhiaidh sin féin, sheachnaíodh mo dhuine cuideachta an tsaoil mhóir, agus b’fhearr leis gan dul i bhfianaise na ndaoine eile ach lena chuid ceachtanna a thabhairt uaidh.

 

Ar dtús, ba chuma liom faoi, a bheag nó a mhór, ach de réir a chéile, níl a fhios agam cad chuige, tháinig spéis agam ann. Bhí sé ag dul díom aon chiall nó tuiscint cheart a bhaint as an bhfear seo. Ní raibh lá áiméir agam é a bhréagadh chun comhrá liom. Ar ndóighe, agus tú ag cur ceist air, shílfeá gur ghlac sé leis mar phríomhdhualgas a shaoil freagra a thabhairt chomh réidh is a thiocfadh leis; ach má rinne mé iarracht tuilleadh cainte a fháscadh as mo dhuine i ndiaidh na bhfreagraí seo, tháinig gnúis na fulaingthe is na tuirse ar a cheannaithe. Is cuimhin liom oíche iontach álainn shamhraidh agus an bheirt againn ag fágáilt theach Ivan Ivanovich in éineacht. I dtoibinne, rith liom é a iarraidh isteach chugam féin le toitín a chaitheamh. Níl léamh ná scríobh ná insint bhéil ar an scanradh a d’aithin mé ar a aghaidh ansin. Rinneadh stangaire de, agus thosaigh sé ag monabhar focail scartha nach raibh ag teacht le chéile ar aon nós, agus ansin, i ndiaidh dó súil fheargach a chaitheamh ormsa, abhae go deo leis i malairt treo ar fad. Fuair mé mé féin faoi dhubhiontas. Ón uair sin i leith, agus é ag castáil ormsa, ba nós leis bheith ag stánú is ag starógacht orm agus cuma cineál sceimhlithe air. Níor ghéill mé féin, áfach; mhothaigh mé go raibh mo dhuine do mo tharraingt ina leith in ainneoin an bheirt againn; agus i ndiaidh aon mhíosa amháin, chuaigh mé i mo dheoin i bhfianaise Gorianchikov. Is léir go raibh mé do m’iompar go tútach mímhúinte. Bhí cónaí ar an bhfear seo ar imeall na cathrach i dteach seanmhná de phór na mbuirgéiseach, a raibh iníon aici, agus í ag éileamh le créachta. Bhí leanbh tabhartha ag an iníon seo féin, cailín a bhí thart ar dheich mbliana d’aois. Leanbh álainn cineálta a bhí ann. Nuair a tháinig mé isteach, bhí Aleksandr Petrovich ag múineadh léitheoireacht don pháiste seo. Ag fáil radhairc ormsa dó, tháinig a leithéid de náire air is go sílfeá gur i mbun míghnímh nó coire a bhí sé. Rinneadh stangaire de mo dhuine ar fad, sheas sé suas óna chathaoir agus sháigh sé orm a raibh de shúile ina cheann. Shuigh muid síos sa deireadh, ach d’fhan sé ag coinneáil diansúil orm, mar a bheadh sé in amhras go raibh plean éigin glactha agam lena chabhóg a dhéanamh. Thuig mé go raibh sé chomh drochamhrasach is nach raibh mórán idir é agus deargmhire. Mhair sé ag amharc go fuafar orm, agus é ag tabhairt in amhail a rá liom gur chóir domh greadadh liom anois. Labhair mé liom, agus mé ag trácht ar nuacht na háite, ach má labhair féin, is beag freagra a bhain mé as mo chéile comhrá ach amháin gur tháinig meangadh feargach draothgháire air. Tuigeadh dom go raibh sé aineolach ar fad ar an ngnáthshaol sa chathair ina thimpeall – gur chuma leis sa diabhal faoi, fiú. Ansin, tharraing mé orm cúrsaí na mbólaí ina raibh an áit suite, agus na rudaí a bhí de dhíth le saol a dhéanamh ansin. D’éist sé liom ina thost ar fad, agus an dóigh a raibh sé ag dearcadh orm tháinig náire agus aiféaltas orm gur labhair mé amach an chéad uair riamh. Le haisfhreagra éigin a bhréagadh ó mo dhuine, rith liom na hirisí agus na leabhartha a thairiscint dó a bhí mé a iompar liom ó oifig an phoist: bhí siad ar fad chomh húr is nach ndearna mé féin oiread is na leathanaigh a scaradh ó chéile go fóill. Ba bheag nár chuir an cineál seo flaithiúlachta fearg ar mo dhuine. Chaith sé súil chíocrach ar na leabhartha, ach tháinig sé chuige féin ansin, agus dhiúltaigh sé don tairiscint, siocair is nach raibh am saor aige. Sa deireadh thiar thall, d’fhág mé slán is beannacht ag mo dhuine, agus ag tréigean na háite dom, mhothaigh mé ualach trom ag titim de mo chroí. Ba náir liom an scéal ar fad ina dhiaidh, nó i ndiaidh an iomláin b’amaideach is ba drochmhúinte an mhaise dom a bheith ag cur isteach ar dhuine a bhí chomh meáite leis an bhfear seo ar é féin a choinneáil ceilte ar an saol mór. Ach anois, bhí an mordadh déanta agam, agus an giorria ina shuí. Is cuimhin liom nach minic a chonaic mé leabhar aige, rud a tháinig crosach ar an ngnáthchaint a luaigh léitheoireacht leis. Mar sin féin, an cupla uair a tharla mé ag dul thart lena áit chónaithe in antráth na hoíche, chuir mé sonrú ann go raibh lampa lasta ag soilsiú istigh aige i gcónaí. Cad é a bhí sé a dhéanamh ansin, agus é ag déanamh airneán aonair go teacht an lae? An ag breacadh síos scríbhinní a bhí sé? Agus má b’ea, cad é an cineál rudaí a bhí á scríobh aige?

 

Tharla go raibh gnó le socrú agam in áit eile, b’éigean dom an chathair s’againn a fhágáil ar feadh thréimhse cupla mí. Nuair a tháinig mé ar ais, agus an geimhreadh ann, fuair mé tásc mo dhuine in áit a thuairisce. Ina aonar a shíothlaigh sé, agus níor bhac sé le cur fá choinne an dochtúra. Bhí sé leath ligthe i ndearmad ag muintir na háite cheana féin. Bhí a árasán tréigthe ar fad. Ní raibh aon mhoill orm aithne a fháil ar bhean an tí, nó theastaigh uaim seanchas an mharbháin a chur, nó fáil amach fá dtaobh de, ar aon nós: cad é a bhíodh idir lámhaibh ag an tionónta, cén cineál scríbhneoireachta a bhí i gceist? D’íoc mé sciúrtóg airgid leis an tseanbhean le teacht i seilbh oidhreacht a tionónta, is é sin, a chuid scríbhinní. D’admhaigh an chailleach gur chlis uirthi teacht trasna ar dhá cheann de na leabhráin nótaí a bhí ann ar dtús. Bean dhuairc thostach a bhí ann nach raibh mórán eolais inbhainte aisti. Ní raibh sí ábalta ach beagáinín a rá i dtaobh a tionónta, thar a raibh cluinte agam ó fhaisnéiseoirí eile roimhe sin. Dar léi, chaitheadh an tionónta na míosa fada díomhaoin ar fad, gan leabhar a oscailt amach ná breith ar pheann. Nuair a bhuaileadh an tallann é, áfach, d’fhéadfadh sé na hoícheanta a chur de ag dul ó cheann ceann an tseomra i mbun a mhachnaimh, nó fiú ag caint leis féin. Thairis sin, bhí grá aige don chailín bheag, gariníon na caillí, go háirithe ó chuala sé gurb é Cáit ab ainm daoithi. Níor imigh bliain nach ndeachaigh mo dhuine ar aifreann le Féile Chaitríona a cheiliúradh. Ní raibh cuideachta ná cuairteoirí ag teastáil uaidh, agus ní fhágadh sé an baile ach le scoil a fhoghlaim do na páistí. Bhí sé cineál míshásta, fiú, leis an dóigh a dtagadh sí féin, bean an tí, isteach chuige uair in aghaidh na seachtaine leis an áit a scuabadh glan. Siúd is gur chaith sé trí bliana ar aíocht ag an tseanbhean, ní labhraíodh sé léi ach an-chorruair. Chuir mé ceist ar Cháit bheag, ar chuimhin léi a múinteoir. Stán sí orm gan gíocs ná míocs a ligean aisti, thug sí a droim liom agus thosaigh sí ag caoineadh. Dhealraigh sé go raibh an fear sin in ann grá a mhealladh ó aon chroí amháin ar a laghad.

 

Thug mé liom a chuid páipéar agus chaith mé lá iomlán ag cur ord is eagar orthu. Trí cinn as gach ceathrar, ní raibh ann ach truflais, ar nós ceachtanna scoile nó nótaí sealadacha eile; ach bhí leabhrán amháin ann, ceann sách mór, agus é á chur thar maoil le mionscríbhneoireacht. Níor tháinig mo dhuine go bun an leabhráin riamh: gach seans gur éirigh sé as an obair roimh a críochnú nó gur lig sé i ndearmad í. Cur síos a bhí ann, nó díolaim de chuimhní cinn fánacha, b’fhéidir, ar bhlianta a bhraighdeanais, an deich mbliana a chaith sé i ngeimhle. Uaireanta, thagadh athrach scéil i leaba na nótaí seo, áfach: scéal aisteach, uafásach fiú, a bhí breactha síos anseo agus ansiúd, mar a bheadh mo dhuine á scríobh ina ainneoin féin, agus tallann mire nó racht gealtachta ag luí air – sin é an dóigh a ndeachaigh siad i bhfeidhm orm, ar a laghad, agus iad léite agam cupla uair. Maidir leis na cuimhní cinn ó laethanta na daorbhroide, Cuimhní Cinn ó Theach na Marbh mar a bhaist sé féin orthu in áit éigin den lámhscríbhinn, ba dóigh liom go raibh díol suime iontu agus gurbh fhiú iad a chur faoi bhráid an léitheora. Saol úr anaithnid a bhí ann, agus bhí draíocht orm agus mé ag teacht isteach ar thoscaí aisteacha an tsaoil áirithe sin, i gcruth is gur léigh mé féin cuid mhaith de le fiosracht mhór. Is féidir nach bhfuil an ceart agam. Leis an scéal a chur in aithne daoibh, roghnaím cupla caibidil ar dtús…

From the Confessions of a Grammar Nazi – Admhálacha ó Shaoithín Gramadaí

I have often been called a grammar Nazi as far as the Irish language is concerned, and I am quite happy to plead guilty. In my position, you would be one, too. Here is why.

Is minic a chuirtear i mo leith gur saoithín gramadaí mise. Tá mé breá sásta a admháil, iad siúd a deir mar sin, go bhfuil an ceart acu. Dá mbeifeá i m’áit, níor thaise duitse é. Seo fios fátha agus siocair.

The whole idea of a “grammar Nazi” comes from the English-speaking world, where it makes much more sense than in the world of small, threatened languages. Much of what is traditionally considered “good grammar” in English is based on Latin, but Latin and English are different languages, even representing different branches of the Indo-European genealogical tree. So it is completely lunatic to suggest that, say, you “should not split an infinitive”. If infinitives are split in spoken language, and if they were part of the written language before Latin-influenced grammarians gained the upper hand, then it makes no sense to not split them (ha!). Instead of basing the normative grammar on Latin, it should be, as far as possible, be based on natural spoken language, as well as established literary tradition.

An coincheap sin, saoithín gramadaí nó grammar Nazi mar a deir an Béarla, tháinig sé as saol an Bhéarla, agus cé go bhfuil sé oiriúnach don Bhéarla, ní luíonn sé le réasún i gcoimhthéacs na dteangacha neamhfhorleathana atá faoi bhagairt. Tá cuid mhór dá bhfuil meas na dea-ghramadaí air sa Bhéarla bunaithe ar an Laidin, ach is dhá theanga dhifriúla iad an Laidin agus an Béarla, agus níl siad fiú ar aon chraobh le chéile i gcrann ginealais na hInd-Eorpaise. Mar sin tá sé aiféiseach ar fad a rá, mar shampla, “nach bhfuil sé ceart infinideach a scoilt” sa Bhéarla. Más gnách infinidigh a scoilt i gcaint na ndaoine, agus má bhí an t-infinideach scoilte coitianta sa teanga scríofa sula bhfuair lucht na Laidine seilbh ar an gcaighdeánú, níl sé ciallmhar an t-infinideach scoilte a sheachaint. Ba chóir caighdeán na gramadaí a bhunú ar chaint na ndaoine agus ar thraidisiún seanbhunaithe na litríochta seachas ar an Laidin.

Now we come to the interesting part. The prescribed Irish grammar and style is based on the language of the last monolingual speakers. It was not some book language regulated by village schoolmasters thinking too much of themselves. It was the language of the people. The language of such luminaries as Séamus Ó Grianna and Peig Sayers is not revered because it is some Latinizing schoolmaster’s idea of good Irish. It is revered and imitated because it is the authentic language of the Gaeltacht and the nearest thing to an established literary tradition you could find among illiterate native speakers: the language of the oral literature of the story-tellers and tradition-keepers.

Seo an chuid is mó spéis den scéal anois. Tá an leagan saintreorach den Ghaeilge bunaithe ar chleachtais na gcainteoirí deireanacha aonteangacha. Níorbh iad na mionmháistrí scoile a bhí ag síleadh an domhain díobh féin a chum ná a cheap é. Ba é caint na ndaoine é. Má thugaimid urraim do theanga Shéamuis Uí Ghrianna agus Pheig Sayers, is é is cúis leis sin nach bhfuil an teanga sin bunaithe ar thuiscint mháistir scoile na Laidine ar an rud is dea-Ghaeilge ann. Bímid ag iarraidh aithris a dhéanamh ar an teanga sin toisc gurb í fíortheanga na sean-Ghaeltachta í agus í bunaithe ar an rud is cosúla le traidisiún liteartha seanbhunaithe i gcultúr na gcainteoirí dúchais nach bhfuil léamh ná scríobh a dteanga féin acu: teanga na béal-litríochta, is é sin teanga na scéalaithe is na seanchaithe. 

Those who do not speak Irish natively, such as yours truly, are advised to learn their language from native speakers, including the tradition-keepers and storytellers whose stories are available in book form, as well as native speakers who wrote books, such as Séamus Ó Grianna, Seosamh Mac Grianna, Máirtín Ó Cadhain, and the writers of Gaeltacht autobiographies, of whom Peig is only one.

Sinne, nach bhfuil Gaeilge ó dhúchas againn, caithfidh muid Gaeilge a fhoghlaim ó chainteoirí dúchais – na scéalaithe is na seanchaithe san áireamh a bhfuil a gcuid scéalta ar fáil faoi chlúdach leabhair, chomh maith le cainteoirí dúchais ar tháinig leabhair óna bpeann, cosúil le Séamus Ó Grianna, Seosamh Mac Grianna, Máirtín Ó Cadhain, agus údair na ndírbheathaisnéisí Gaeltachta, nach bhfuil i bPeig ach bean acu.

Stupid jokes about Peig should be refrained from, because there is a strong rationale behind teaching Peig: she is one of the authentic voices of the Gaeltacht, as a native traditional storyteller, and as such, one of the authentic voices of pre-Anglicization Ireland. If there is anything wrong about Peig, it is the overreliance on Peig; instead, you should read all the native material there is, both autobiographies, folklore, and fiction.

Ba chóir stad de bheith ag insint drochscéilíní magaidh faoi Pheig, nó ní chuirfí Peig os comhair na bhfoghlaimeoirí ach cúis mhaith a bheith leis: guth údarásúil de chuid na Gaeltachta í, ós scéalaí dúchasach traidisiúnta í, agus mar sin, guth údarásúil de chuid na hÉireann réamh-Ghalldachais í. Ní bhfaighinn locht ar bith ar Pheig ach an meas a bheith uirthi gurb ionann ise agus traidisiún na Gaeltachta go léir; ina ionad sin ba chóir duit gach cineál ábhar dúchasach ón nGaeltacht a léamh, na dírbheathaisnéisí, an béaloideas agus an ficsean san áireamh.

Scéal an Spásgharda (tús)

Scéal an Spásgharda

le Panu Petteri Höglund

 

Bhí Diarmuid Mac Cuarta díreach ar patról timpeall ar Sceolaing, nuair a fuair sé an chéad bholadh nach raibh gach uile shórt díreach mar ba chóir. Is éard a bhí mar chúram aige ná súil a choinneáil ar na réigiúin spáis timpeall ar an stáisiún mianadóireachta ar Sceolaing. Ba iad Bran agus Sceolaing an dá shatailít nádúrtha – an dá ghealach, más fearr leat – ba mhó a bhí ag fithisiú Chú Chulainn, an pláinéad ba toirtiúla i ngrianchóras na hAthÉireann, agus ba é Sceolaing an ceann ba saibhre acu i ngach sórt miotal agus mianraí – chomh saibhir, leoga, is go raibh suim ag muintir na teascóige seo go léir de Bhealach na Bó Finne ann.

Is amhlaidh a bhí an cine daonna tar éis foinsí nua fuinnimh a cheansú a cheadaigh dó duibheagáin an spáis a thrasnú agus claí mór na réaltaí a thaisteal, ach mar sin féin, ní raibh sé indéanta go fóill na dúile a chlaochlú go dúile eile ar an mórscála gan an iomarca fuinnimh a chailleadh. Ar ndóigh, bhí claochlú den chineál seo á chleachtadh i saotharlanna na bhfisiceoirí ó thosaigh ré an adaimh, ach ní raibh sé iompaithe ina thionsclaíocht go fóill. Mar sin, má tháinig tú ar chuasnóg ar nós Sceolaing – gealach a raibh gach cineál miotal trasdultach inti, samairiam agus eoraipiam, scaindiam agus itriam, platanam agus iarann, cróimiam agus vanaidiam, ór agus sinc, bain do rogha astu – má tháinig tú ar a leithéid de chuasnóg, choinnigh tú greim an fhir bháite uirthi, fiú i dtréimhse na n-inneall spásdúbailteach agus na ngathanna móilínphléascacha.

Ní raibh a fhios beo ag aon duine cén fáth ar fhlúirsigh na miotail lómhara luachmhara in úir na gealaí sin. Ní raibh na spásgheolaithe ná na cosmeolaithe féin ábalta míniú ceart a thabhairt. Bhí siad ag trácht ar iarmhairtí éagsúla a bhí ag obair in éineacht, ar imthoscaí neamhghnácha le linn fhoirmiú an ghrianchórais seo, agus araile. Go bunúsach, is é an léamh is túisce a bhainfeá as an iomlán seo ná gur de thimpiste a tharla na mianta is na mianraí go léir ansin, agus go raibh an dearg-ádh leis na sinsir a chinn ar choilíneacht na hAthÉireann a chur ar bun anseo thar aon áit eile.

Bhí Diarmuid díreach ag teacht amach ó scáth Chú Chulainn, agus las solas an trasfhreagróra suas sa chábán lena chur in iúl go raibh gléasra cumarsáide a spásnaomhóige ag dul i dteagmháil leis an stáisiún mianadóireachta go huathoibríoch. Ar dtús, bhí an solas buí, agus d’iompódh sé uaine nuair a gheobhadh an trasfhreagróir freagra ón stáisiún.

Ach níor iompaigh.

I ndiaidh cúpla nóiméad tháinig dath dearg sa solas. Theip ar an trasfhreagróir freagra a fháil!

Ní raibh dealramh ar bith leis seo.

Ar dtús, baineadh geit as Diarmuid, ach ó bhí oiliúint an spásgharda air, lean sé an liosta fabhtchuardaithe a bhí foghlamtha aige i dtús a ghairmréime, cé nach raibh sé ina ghá riamh roimhe seo. Chaithfeadh sé a sheiceáil, an ar an ngréasán cumarsáide a bhí an locht. A fhad seo ar shiúl ón stáisiún bhí sé i dtuilleamaí na mbaoithe spáis – satailítí beaga cumarsáide a bhí ag athsheachadadh comharthaí raidió na spásghardaí chuig a chéile go dtí go gceapfadh an stáisiún mianadóireachta an teachtaireacht ón athsheachadán deireanach.

Bhí an priacal ann go dteipfeadh ar cheann de na baoithe – go rachadh sé ar ainghléas, nó go mbuailfeadh dreige é. Ina leithéid de chás, chaithfí cumraíocht úr a chur ar na baoithe le slabhra nua athsheachadán a chur i dtoll a chéile. Bhí na ríomhairí leabaithe sna baoithe in ann an t-athshocrú seo a chur i gcrích as a stuaim féin, agus bhí an córas chomh hiomarcach is nach gcuirfeadh cailliúint aon bhaoi amháin ó mhaith é, ach má bhí an t-athsheachadán teipthe suite in áit thábhachtach, thógfadh sé tamall ar na cinn eile an athghrúpáil a dhéanamh a bhí de dhíth leis an gcumarsáid a chur ag obair arís.

Mar sin, chrom Diarmuid ar an ngréasán cumarsáide féin a sheiceáil. Chuir sé fiosrú chuig an gcéad nasc sa slabhra agus chonacthas na focail seo ar an scáileán:

NAOMHÓG SC5 MAC CUARTA DRMD AG FIOSRÚ…

Ar an toirt, fuair sé freagra ón athsheachadán ba chóngaraí:

BAOI CCH4/SC AG FREAGAIRT: CÉN FIOSRÚ?

Is é an freagra a thug Diarmaid don cheist seo ná:

FIOSRÚ: NAISC CHUMARSÁIDE AG OBAIR?

Chomharthaigh an t-athsheachadán dó go raibh sé ag seiceáil a chuid nasc leis na baoithe a bhí i raon aige féin.

BAOI CCH3/SC AG FREAGAIRT: NASC AG OBAIR.
BAOI CCH7/SC AG FREAGAIRT: NASC AG OBAIR.
BAOI CCH4/SC AG FREAGAIRT: NASC AG OBAIR.
BAOI CCH9/BR AG FREAGAIRT: NASC AG OBAIR…

Bhí gach athsheachadán i raon ag oibriú go maith. Mar sin, chaithfeadh sé go raibh an fhadhb as raon ón mbaoi áirithe seo. An chéad rud eile d’iarr Diarmuid ar an mbaoi fiosrú a chur ar fud an ghréasáin go léir. Bhí gach aon mhatán ina cholainn rite righin agus é ag coinneáil súile ar an scáileán ag fanacht le torthaí na bhfiosruithe tánaisteacha agus treasacha.

TÁ GRÉASÁN IOMLÁN NA nATHSHEACHADÁN AG OBAIR CGL. NÍ GÁ DUIT MALAIRT CUMRAÍOCHTA A CHUR AIR, NÁ SLABHRA NUA ATHSHEACHADÁN A SHAINIÚ.

Sin é an tátal a bhain ríomhaire a spásnaomhóige féin as an scéal, a tuigeadh do Dhiarmuid. Mar sin, ba é an stáisiún mianadóireachta féin a dhiúltaigh freagra a thabhairt d’fhiosrú a thrasfhreagróra. Ba é sin díogha an dá rogha, an rud a chuir fíor-mhíchompord ar mo dhuine.

Thuig sé go raibh an t-uaigneas ag cur leis an míchompord sin, agus go gcaithfeadh sé dul i dteagmháil leis na spásnaomhóga eile a bhí amuigh ansin le fáil amach cad é a bhí cearr. Seo an teachtaireacht a chuaigh i ngach treo uaidh i gceann tamaillín:

NAOMHÓG SC5 MAC CUARTA DRMD AG SCAIRT. NAOMHÓG SC5 MAC CUARTA DRMD AG SCAIRT. GAN TEAGMHÁIL LE STÁISIÚN SC. ATHSHEACHADADH AG OBAIR CGL. AON DUINE AGAIBH I dTEAGMHÁIL LE STÁISIÚN SC?

Bhí Diarmuid tar éis taispeáint nua a chur ar an scáileán, agus é in ann a aithint uirthi an dóigh ar las na baoithe suas ag tarchur na teachtaireachta seo uathu ionas go sroichfeadh sí iomlán an spáis timpeall Chú Chulainn. Cuid de na hathsheachadáin, bhí siad suite ar shatailítí beaga de chuid an phláinéid mhóir, agus iad ag obair chomh maith leis na baoithe anois. Bhí roinnt naomhóg eile amuigh ar stádar, agus súil ag Diarmuid le freagra uathu.

NAOMHÓG SC9 DE RÓISTE MRCS AG FREAGAIRT. GAN TEAGMHÁIL LE STÁISIÚN SC ACH AN OIREAD. NASC LABHARTHA CGL?

Marcas de Róiste a bhí ann, rud a mhaolaigh ar mhíchompord Dhiarmada ar an toirt. Chrothnaigh sé uaidh guth a chara go mór mór i gcruachás den chineál seo.

NAOMHÓG SC5 MAC CUARTA DRMD AG FREAGAIRT: NASC LABHARTHA CGL.

Agus ansin díreach, las solas uaine eile suas i measc na n-ionstraimí, agus na focail NASC LABHARTHA le feiceáil ar an scáileán. Chuala Diarmuid tormán an spáis sna cluasáin ar dtús, ach ansin, d’aithin sé guth Mharcais ag labhairt sách soiléir, sách sothuigthe.

“Naomhóg Sceolaing a Naoi, Marcas de Róiste ag scairt. An bhfuil tú do mo chloisteáil, a Dhiarmuid? – Éistim!”

Léim croí Dhiarmada le teann faoisimh nuair a chuala sé guth a chara. Tamall roimhe sin bhí sé á chrá ag an smaoineamh craiceáilte gur tugadh an chuid eile den chine dhaonna uaidh ar bhealach neamhshaolta, ionas nár fágadh ach é féin ina aonar sa ghrianchóras seo.

“Naomhóg Sceolaing a Cúig, Diarmuid Mac Cuarta ag freagairt. Tá mé do do chloisteáil go maith. Cogar, ní féidir liom teacht i dteagmháil leis an stáisiún, agus ní ar na baoithe atá an locht. Tá mé tar éis an fabhtcheartú a chur i bhfeidhm ar an ngréasán, agus tá gach athsheachadán ag oibriú go gleoite ar fad. Meas tú, cad é ba chóir dúinn a dhéanamh? Éistim.”

Thóg sé soicind nó dhó ar na comharthaí raidió slabhra na n-athsheachadán a chur díobh agus freagra a bhaint as Marcas. Ní raibh mórán moille ann, ach bhí croí Dhiarmada ag bualadh chomh tiubh agus gurbh ionann leis gach soicind agus leath na bliana. Nuair a chuala sé Marcas arís tháinig sé beagnach aniar aduaidh air.

“Caithfidh muid tuirlingt ar an stáisiún cianchumarsáide ar an gCoileánach agus aláram a sheoladh ar fud an ghrianchórais. Ansin, tabharfaidh muid – an scuadrún iomlán againn – tabharfaidh muid aghaidh ar Sceolaing le fáil amach cad é atá ag titim amach ansin.”

Is éard a bhí i gceist leis an gCoileánach ná ceann de na gealacha beaga a bhí ag dul timpeall Chú Chulainn taobh istigh d’fhithis an dá shatailít mhóra. Bhí stáisiún ansin a raibh gabhdáin mhóra ag gobadh as, struchtúir a bhféadfadh na spásnaomhóga iad féin a chrochadh díobh, agus pasáistí taobh istigh de na crochadáin seo do na spásairí. Bhí cothabháil uathoibríoch ann, ionas nach raibh foireann sheasta ar bith ag teastáil, ach san am chéanna, d’fhéadfadh na spásghardaí úsáid a bhaint as na seomraí móra maithe istigh ansin gan trácht ar bith a dhéanamh ar na giuirléidí agus na ciútraimintí go léir, nó bhí gléasra maith cumarsáide agus réalteolaíochta ansin, chomh maith le stórais bhia agus bheatha, uisce agus ocsaigine.

Bhí an Coileánach sách cóngarach do Dhiarmuid faoi láthair, agus dá roghnódh an ríomhaire an chonair go fóirsteanach, thiocfadh an tsatailít píosa maith ina araicis ar a fithis, agus é ag cur de ina treo. Gheall sé do Mharcas go mbainfeadh sé amach an ghealach chomh luath in Éirinn agus ab fhéidir, agus go gcuirfeadh sé fios ar na fórsaí fortachta ar an toirt i ndiaidh dó a thuirlingt a dhéanamh. Ansin d’fhág sé slán ag a chara agus bhrúigh sé ar an gcnaipe i lámh a mhaide stiúrtha le go dtosódh an ríomhaire boird an turas réamhchuntaiste síos go dtí an Coileánach.

Las an ghealach suas ina ponc beag ar scáileán an ríomhaire, agus na comhordanáidí á líniú ina mórthimpeall. Bhí fiosruithe agus teachtaireachtaí uathoibríocha ag dul sa dá threo idir trasfhreagróir na spásnaomhóige agus an gléasra ar stáisiún an Choileánaigh, agus na huimhreacha thíos ar an taobh deis den scáileán ag taispeáint go raibh an naomhóg ag druidim isteach leis an ngealach bheag mar ba chóir.

Anois, agus an spásbhád ar an mbóthar ard go dtí an Coileánach, bhí a sháith ama ag Diarmuid leis an saol a ghlacadh ar nós na réidhe agus súil a chaitheamh ar cheann de na scéalta ar tháinig sé trasna orthu i leabharlann leictreonach a ríomhaire boird. Roghnaigh sé ceann a bhí áiféiseach ar fad, ceann a bhí ag tabhairt cur síos ar eachtraí ridirí. Is éard a bhí sna ridirí ná cineál laochra nó lucht cogaíochta a bhí ag maireachtáil i dtréimhse na Meán-Aoise thíos ar an Sean-Domhan, pláinéad dúchais an chine dhaonna. Bhí dúil nimhe ag Diarmuid i scéalta eachtránaíochta den tsaghas sin, scéalta nach raibh baint ar bith lena shaol féin acu, ach anois, ní raibh sé in ann a intinn a dhíriú ar eachtraí na ridirí. Nuair a dúirt duine de na laochra gur shíl sé go raibh pláinéad anuas air – san am sin chreid na daoine go raibh tionchar neamhshaolta ag na pláinéid is na réaltaí ar imeachtaí a ngnáthshaoil – rith le Diarmuid go raibh a leithéid de rud agus an Fearghamhain sa ghrianchóras seo, agus é anuas ar lucht na cianchumarsáide go minic.

Pláinéad mór trom a bhí san Fhearghamhain agus é ag fithisiú na Réalta Eolais – an réalta ba ghrian don chóras phláinéadach seo – ar chonair chomh héalárnach, chomh leataobhach is nach mbíodh súil ná coinne leis an diabhal caor cloiche sin riamh nuair a thagadh sé i gcóngar duit. Bhí an-luas faoin bhFearghamhain freisin, nó ní thógadh sé ach ceithre mhí chaighdeánacha air aon imrothlú amháin a chur de timpeall na Réalta Eolais. Thairis sin, bhí sé ag tarraingt cúig shatailít leis – an Ghrafach, an Ghrubach, an Mhárach, an Loingseach agus Finngheal. Ba é an rud ba mhó a bhí ag déanamh scime do Dhiarmuid faoi láthair go bhféadfadh an Fearghamhain a bheith suite idir an Coileánach agus an chéad mhórstáisiún athsheachadta le haghaidh na gcomharthaí forsholais. Cé go raibh na teachtaireachtaí in ann an spás a dhúbailt agus luas an tsolais a shárú, níorbh ionann sin is a rá nach gcuirfeadh imtharraingt na reann neimhe isteach orthu, go háirithe más corpán trom téagartha a bhí i gceist, ar nós an Fhirghamhna agus an chúigir sin a bhí á thimpeallú. Le fírinne bhí corpáin chrua den chineál sin ina bhfadhb shíoraí acu siúd a bhí ag iarraidh spástaisteal nó cianchumarsáid forsholais a chleachtadh.

I ndiaidh cúpla soicind fuair Diarmuid amach nach raibh gá ar bith le míshuaimhneas a fhad is a bhí an Fearghamhain i gceist: bhí sé ag druidim isteach le leibhéal an éicliptigh, cinnte, ach anois bhí sé ag dul i dtreo a chianphointe ón Réalta Eolais. Thrasnódh sé an t-éiclipteach ar an taobh eile de Chú Chulainn, mar sin.

Níorbh impleacht dó sin nach mbeadh trioblóidí éigin ag baint leis an bpláinéad sin. Faoi thionchar na bhfórsaí athraitheacha taoide óna chéile agus ón bpláinéad féin, bhí cúig shatailít mhóra an Fhearghamhna ag coipeadh le bolcánachas, agus iad chomh corrach ó thaobh na geolaíochta de agus go raibh gach ceann acu ag cur isteach ar an gcumarsáid raidió. Bhí na gealacha go léir sách saibhir i mianraí maighnéadacha iarainn, rud a chuir leis an trasnaíocht agus an tormán raidió a bhí ag teacht astu. Bhí sé, fiú, ina shean-nath ag na spásairí gur chuala siad “Finngheal ag mairgnigh” ar an raidió, ó ba í Finngheal ba mhó a bhí á réabadh ag an mbolcánachas, dar leis na spásgheolaithe.

Bhí díospóireacht áirithe ann faoi cheist na mianadóireachta ar na gealacha sin. Is é an dearcadh a bhí ag na réalteolaithe gur tháinig an Fearghamhain agus a chuid satailítí ón spás anall i ndiaidh fhoirmiú an ghrianchórais seo, agus gurbh é sin ba chúis le fithis aisteach an phláinéid. Thairis sin, áfach, shíl a lán acu gur leis an bhFearghamhain a bhain Sceolaing féin ar dtús, agus gurbh é sin ba mhíniú leis an saibhreas mianraí ansin. Mar sin bhí sé incheaptha – bhí sé dealraitheach, fiú, dar le lucht na speictreascópachta – go raibh an saibhreas céanna ar fáil ar ghealacha eile an Fhirghamhna. Cén fáth nach rachaimis ag baint mianraí as na gealacha sin freisin? Bhí taobh eile na conspóide inbharúla, áfach, go raibh sé ródhainséarach i bhfianaise an bholcánachais mhillteanaigh.

Anois, bhí Diarmuid ag druidim isteach leis an gCoileánach. Ar dtús, chonaic sé an ghealach bheag ar an scáileán, agus ansin d’aithin sé ponc beag solais amuigh nuair a chaith sé spléachadh amach ar an bhfuinneog. Níor thóg sé mórán ama anois an ghealach bheag a fheiceáil á leathadh amach roimhe, agus na struchtúir fhada dhaondéanta ag gobadh amach as an gcloch. Faoin am seo, bhí a thrasfhreagróir i dteagmháil raidió le stáisiún an Choileánaigh cheana féin, agus nuair a tháinig sé sách cóngarach don tsatailít bheag, shín ceann de na lámha fada meicniúla sin amach le breith ar a spásnaomhóg féin. Ansin, d’oscail an bealach roimhe le go bhféadfadh sé dul isteach ar an stáisiún.

Bhí sé sách cúng taobh istigh den ghabhdán mhór, ach ní raibh Diarmuid i bhfad ag teacht go deireadh an phasáiste. Bhí haiste mór cruinn ansin agus scáileán beag ríomhaire feistithe air a thaispeáin brú an aeir ar an taobh eile den haiste, chomh maith le sonraí eile ar nós chodán na hocsaigine san aer, an teocht, an bhogthaise choibhneasta agus leibhéal na radaíochta. Dá réir seo, ní raibh tachtadh, fuacht, triomacht ná a dhath eile ag bagairt air, agus mar sin, chuaigh a mhéara ar shraith na mbrúchnaipí agus ghéill an haiste dó.

Mar ab eol dó agus mar ba chuimhin leis, bhí seomraí agus stórais an Choileánaigh chomh forleathan, chomh fairsing is go bhfuair Diarmuid an t-atmaisféar istigh ansin sách uaigneach, neamhshaolta fiú. Le fírinne, níor thug sé cuairt ar bith ar an stáisiún seo i ndiaidh a chúrsa oiliúna. San am sin, ní raibh ann ach dalta spásaireachta, ábhar óg spásgharda. Agus ar ndóigh, bhí an áit seo ag cur thar maoil le daoine, daoine óga, daltaí eile. Bhí an stáisiún spáis seo go léir beo acu. Rinneadh an chuid ba mhó den oiliúint i gcóngar do phláinéad na hAthÉireann, agus ba mhór an eachtra don dalta óg é teacht a fhad amach leis seo ó AthÉirinn. Níor thuig Diarmuid i gceart roimhe sin chomh mór, chomh fairsing, chomh hinfinideach is a bhí an Spás – agus níor thuig sé roimhe sin chomh suaithní, chomh sceitimíneach a bhí sé go mbeadh cead a chos aige ar fud an ghrianchórais seo nuair a chríochnódh sé a chúrsa. Agus ba é an grianchóras seo an t-aon cheann amháin ab aithin dó.

Bhí ionstraimí ar na ballaí, chomh maith lena lán soilse agus iad ag lasadh suas nó ag dul as. Uaireanta, chonaic Diarmuid in eireaball a shúl biongadh nó glioscarnach éigin ar na scáileáin, rud a bhain stangadh as sular tuigeadh dó nach raibh a dhath cearr ná contráilte. Ansin, chuir sé caol air féin. Chaithfeadh sé teachtaireacht a sheoladh, agus ó bhí a fhios aige cá raibh an gléasra cumarsáide, ní raibh cúis ná siocair aige gan cromadh ar an obair sin láithreach bonn.

Sheiceáil sé ar dtús, an raibh a dhóthain fuinnimh ag teacht don ghléas cumarsáide forsholais, agus nuair a fuair sé amach go raibh, chuir sé an chéad cheiliúr ar an stáisiún eile.

AN COILEÁNACH AG GLAOCH. AN COILEÁNACH AG GLAOCH. GLAOCH PRÁINNE ÓN gCOILEÁNACH. GLAOCH PRÁINNE ÓN gCOILEÁNACH.

Chaithfeadh gach aon ghlacadóir forsholais an teachtaireacht sin a cheapadh ar an toirt. Bhí Diarmuid chomh mór i bpianpháis is go raibh sé báite ar fad ag bárcadh allais, agus mhothaigh sé go raibh a chuid méar ar bharr amháin creatha. Tháinig an chéad fhreagra go sciobtha, áfach, agus mhaolaigh sé ar an neirbhís a bhí ar mo dhuine.

STÁISIÚN CHOILM CHILLE AG FREAGAIRT. STÁISIÚN CHOILM CHILLE AG FREAGAIRT. A CHOILEÁNAIGH, TABHAIR DOM DO SCÉALA. ÉISTIM.

Bhí na méara ag creathnú i gcónaí, ach mar sin féin, bhí Diarmuid ábalta an méid seo a chlóscríobh ar mhéarchlár an ghléis:

A CHOILM CHILLE, SEO AN SPÁSGHARDA DIARMUID MAC CUARTA ÓN gCOILEÁNACH. CHAILL MUID GACH TEAGMHÁIL LE SCEOLAING. TÁ GRÉASÁN NA nATHSHEACHADÁN AG OBAIR CGL. IS É STÁISIÚN SCEOLAING FÉIN NACH bhFUIL AG FREAGAIRT. TIOCFAIDH NA SPÁSGHARDAÍ PATRÓIL EILE ANSEO GAN MHOILL AGUS BEIDH CRUINNIÚ AGAINN. TÁ FÁILTE ROIMH GACH UILE CHINEÁL TACAÍOCHTA UAIBHSE. ÉISTIM.

Ba léir go ndeachaigh an méid sin go mór i bhfeidhm ar fhoireann cumarsáide Choilm Chille, nó tháinig an freagra a thúisce agus ab fhéidir.

A SPÁSGHARDA MHIC CHUARTA, SEO COLM CILLE AG FREAGAIRT. CUIRFEAR DO SCÉALA IN IÚL DO LUCHT CEANNAIS AN STÁISIÚIN SEO. BEIDH MUID AG FANACHT LE TORTHAÍ BHUR gCRUINNITHE. TÉIGÍ I dTEAGMHÁIL LINN ARÍS NUAIR A BHEAS SCÉALA NUA AGAIBH. SLÁN GO FÓILL.

Níor thug Diarmuid ach SLÁN GO FÓILL mar fhreagra. Anois, bhí a dhualgas déanta, agus tamall ama ar a phraeic aige go dtí go dtosódh na spásghardaí eile ag tonnadh isteach. Ligfeadh sé a scíth idir an dá linn. Chuaigh sé ar lorg an tseomra folctha le dul faoi chith, más cith a bhí ann, agus an dóigh a raibh na deora uisce ar foluain in imtharraingt lag an Choileánaigh. Rinne sé a ghnó freisin – ar ndóigh, bhí píobáin lena aghaidh sin sa spáschulaith, ach ba mhór an saoradh ó bhráca gan a bheith ina dtuilleamaí. Nuair a mhothaigh sé é féin sách glan, shocraigh sé leis féin go raibh sé in am aige dreas deas codlata a dhéanamh. Tharraing sé amach ceann de na réleapacha i bpainéal balla an tseomra mhóir, agus chaith sé é féin uirthi. Ós spásgharda a bhí ann, bhí sé in ann a chodladh a dhéanamh díreach mar a theastódh, agus chomh luath is a bhí sé soiprithe ina luí, rinne sé dearmad glan dá raibh ina thimpeall.

Nuair a mhúscail sé arís, fuair sé nach raibh sé ina aonar a thuilleadh, nó chuala sé cúpla duine ag déanamh comhrá os íseal i seomra eile. Shíl sé gur spásghardaí eile a bhí ann, agus bhí an ceart aige. Ní raibh Marcas ann go fóill, nó ba iad seo Toirdhealbhach Mac Giolla Chomhaill agus Gormfhlaith Nic Thiarnáin, beirt nach raibh ach ballaíocht bheag aithne aige orthu. Is é sin, cé go raibh a fhios aige cérbh iad, ní raibh aon duine acu ina dhlúthchara aige.

“Ó bhuel, tá tú i do dhúiseacht anois”, a scairt Gormfhlaith, nuair a d’aithin sí go raibh Diarmuid ag éirí ón réleaba. “An raibh codladh sámh agat?”

“Bhí muis”, a d’fhreagair Diarmuid. Bhí sé cineál míshásta lena ceist-se: an raibh sí ag cur in iúl go raibh faillí éigin déanta aige? “Bhí mé díreach tar éis an chéad teachtaireacht a sheoladh chuig Stáisiún Choilm Chille agus freagra a fháil. Mar sin, shíl mé nár mhiste dom an tuirse a chur díom. An bhfuil a dhath ar bith ar an nglacadóir ó mhuintir Choilm Chille?”

“Diabhal a dhath”, arsa Toirdhealbhach. “Nuair a tháinig mé féin anseo, sheiceáil mé taisce an ghlacadóra ar an toirt, ach má sheiceáil, níor tháinig mé ach ar na teachtaireachtaí a bhí agatsa leis an stáisiún sin. Ó, ar ndóigh, bhí seanteachtaireachtaí ann faoi chúrsaí na haimsire.” (Is éard a bhí i gceist leis an “aimsir” aige ná imthoscaí ginearálta an spáis, cosúil le radaíocht, réaltghaoth, dreigí agus a leithéid.)

“Tuigim”, arsa Diarmuid. “Meas tú, an í an aimsir a chuir stop leis an gcumarsáid?”

“Ní chreidfinn féin é”, a d’fhreagair Toirdhealbhach.

“An chéad rud a rithfeadh leat…” a thosaigh Gormfhlaith.

“An chéad rud a rithfeadh leat, – an Fearghamhain”, arsa Diarmuid. “Ní cheapaim féin gurb é an Fearghamhain a tharraing an ciúnas raidió sin. Níl sé in aon ghaobhair do leibhéal an éicliptigh faoi láthair, agus pé scéal é ní raibh mórán tormáin le cloisteáil ar na gnáthmhinicíochtaí.”

“Caithfidh sé gur éirigh tionóisc éigin don stáisiún mianadóireachta”, arsa Gormfhlaith, agus imní ar a guth. “B’fhéidir gur buaileadh le cith dreigítí nó le cóiméad é.”

“Ní chreidim go bhféadfadh a leithéid teacht in aon chóngar do Sceolaing gan sinn sonrú a chur ann i bhfad roimh ré”, arsa Toirdhealbhach, agus é suite siúráilte dá raibh á rá aige. “Is fíor go bhfuil an spás fairsing forleathan, agus nach féidir linn súil a choinneáil ach ar chuid bheag de, ach ní thiocfadh a leithéid chun solais as an neamhní. Mura dtabharfaimis féin faoi deara é, d’aithneodh na brathadóirí uathoibríocha é.”

“An dóigh leat, mar sin”, arsa Gormfhlaith, “go bhfuil Sceolaing sealbhaithe ag foghlaithe spáis i nganfhios dúinn?”

D’fhan an triúr acu ina dtost ar feadh tamaill fhada. Bhí an focal mór ráite anois, an focal a raibh eagla orthu go léir roimhe: na foghlaithe spáis. Bhí na foghlaithe sin tar éis cúpla spástionlacan a stopadh is a chreachadh, ionas nach raibh le déanamh ach na spáslonga móra lastais a armáil le gunnaí móra móilínphléascacha. Chuir an téisclim chogaidh seo deireadh leis na hionsaithe creachadóireachta, ach má chuir féin, ní hionann sin is a rá go mbeadh na foghlaithe tar éis éirí as, nó deireadh súile a bhaint de shaibhreas na miotal tearc-chré ar Sceolaing. Ceanndána is uile mar a bhí siad, ba doiligh a shamhlú leo go bhféachfaidís le gealach iomlán a fhorghabháil. Ón taobh eile, b’fhollasach go raibh sciath chosanta Sceolaing ar bhagairtí den chineál sin mantach mórbhearnach. Dá nglacfadh spásloingeas naimhdeach an priacal orthu féin teacht as an bhforspás taobh istigh den ghrianchóras, d’fhéadfaí Sceolaing a ghabháil gan mhoill, agus súile na spásghardaí ag amharc an bealach eile. Bhí gunna mór éigin ag na mianadóirí ceart go leor, ach má bhí féin, ní raibh sé ceaptha ná deartha le spáslonga iasachta a stopadh ach le dreigítí a smiotadh.

“Ná bímis ag trácht air seo”, arsa Toirdhealbhach sa deireadh. “Beidh ócáid go leor againn na cúrsaí dáiríre a chardáil nuair a thiocfaidh Marcas agus an chuid eile anseo. Ligfidh mise mo scíth anois.” Agus b’fhíor dó. Chaith sé é féin ar cheann de na réleapacha díreach mar a rinne Diarmuid roimhe sin, agus thit a chodladh air ar an toirt. Go bunúsach, d’fhág sé an bheirt eile i gcuideachta a chéile.

Ní raibh Gormfhlaith rófhonnmhar chun séis chomhrá a dhéanamh, agus is é an tátal a bhain Diarmuid as an mbeagán focal a labhair sí leis go raibh duine éigin amuigh ar Sceolaing ar chás léi é – fear a raibh sí mór leis, abair, nó deartháir b’fhéidir. Thuig Diarmuid nár mhaith léi cabaireacht a dhéanamh, agus chinn sé ar thamall a chaitheamh ina aonar.

Chuaigh Diarmuid ar na barraicíní go dtí an seomra breathnóireachta lena mharana a dhéanamh ar mhapa na réaltaí. Bhí muintir na hAthÉireann tar éis ainmneacha dá gcuid féin a thabhairt ar réaltbhuíonta a spéire féin. Bhí an chuid ba mhó de réaltbhuíonta an tSeanDomhain as aithne a fhad seo ar shiúl uaidh, sin nó ní raibh siad ag breathnú chomh suaithinseach anseo, ó bhí réaltaí eile ag dearscnamh tharstu, réaltaí ba chóngaraí ná iad d’AthÉirinn.

Ba í Coróin na nGael an réaltbhuíon ba suntasaí ar spéir na hAthÉireann – sin é an tuige go raibh an t-ainm sin uirthi, is dócha. Ceann cuidsúlach eile a bhí sa Rífhéinní, agus é ag bagairt a chlaímh trasna na spéire os cionn leath thuaidh an phláinéid. Iad siúd a bhí ag taisteal fharraigí móra an deiscirt, ní raibh éalú acu ó naoi réalta lonracha Dhiarmada agus Ghráinne.

Ní raibh Diarmuid agus Gráinne le feiceáil anseo anois, áfach, nó bhí Cú Chulainn díreach idir an réaltbhuíon sin agus an Coileánach. Mar sin féin, agus é ina sheasamh os comhair an réaltmhapa, ní fhéadfadh Diarmaid gan a bheith ag smaoineamh ar an ngrúpa réaltaí sin a bhí ar aon ainm leis féin, ar bhealach, nó ar aon leathainm ar a laghad. Rugadh agus tógadh é féin i leathsféar thuaidh na hAthÉireann, ach cosúil lena lán ógánach, rinne sé cuid mhaith taistil ar fud an phláinéid nuair a bhí sé ag teacht i mbun a mhéide. Ansin, fuair sé aithne súl ar an réaltbhuíon úd.

Le fírinne, nuair a tháinig an long a fhad ó dheas agus an ceann deireanach de réaltaí móra na réaltbhuíne ag teacht ó scáth na léaslíne, bhí searmanas beag leathghreannmhar ann lena thabhairt le fios do na daoine óga go raibh siad sa deisceart anois. Ar ndóigh, bhí sceitimíní na heachtra móire ar na hógánaigh go léir, agus an long s’acu ag dul trasna na bhfarraigí. Bhí siad ag fanacht leis an searmanas féin le fada, agus ba mhór an comhlíonadh é go raibh a lá ann faoi dheireadh.

Chuaigh cuimhní an turais sin greamaithe go smior i ngach duine de na daltaí óga, agus ba spreagadh iad do Dhiarmaid féin dul sna spásghardaí, nó ba é sin an ghairmréim a chuirfeadh ar a chumas oideachas eolaíochta agus saol ilghnéitheach lán eachtraí a cheangal dá chéile. Sin é an cineál saoil a bhí aige ar an turas úd fadó, leis, nó bhí na daltaí ag cuidiú i ngnáthchúraimí cothabhála na loinge agus ag foghlaim geoifisice araon.

Chaith Diarmuid tamall fada ag déanamh a mharana ar na réaltaí, go dtí gur chuala sé glór Mharcais. Chuaigh sé in araicis a chara le beannú dó, agus ansin chrom siad ar chomhrá.

“Tá gach uile dhuine ag teacht anseo anois”, a dúirt Marcas. “D’éirigh liom dul i dteagmháil le Muiris Ó hEadhra féin, cé go raibh sé leath bealaigh go dtí an Fearghamhain nuair a fuair mé a ghlór le cloisteáil, agus an diabhal pláinéad sin ag cur isteach ar an nasc labhartha eadrainn.”

“An raibh sé míshásta go gcaithfeadh sé éirí as na breathnuithe?”

“Bhí muis. Ach tá a fhios aige na rialúcháin, ar nós gach aon duine eile againn. Caithfidh muid an t-inneall míleata a ghlacadh orainn anois.”

“Caithfidh, cinnte. Ar chóir dom ‘A Shaoi’ a thabhairt ort cheana?” a d’fhiafraigh Diarmuid go magúil.

“Ná téigh roimh an nós imeachta”, a d’fhreagair Marcas. Tháinig buaireamh ar a ghnúis, nó ba léir go raibh freagracht an oifigigh ag déanamh scime dó roimh ré.

Bhí na spásghardaí deireanacha díreach ag baint amach an Choileánaigh. Bheannaigh siad go múinte béasach dóibh siúd a fuair siad ansin rompu. Chrom siad ar a gcuid gnóthaí, agus iad ag féachaint le tuiscint éigin a fháil ar a raibh ar obair. Stáisiún Sceolaing ina thost? Cad é ba chúis leis? Cith dreigí? Foghlaithe spáis? Gach duine ag tabhairt ballaíocht tuairime nó ag iarraidh an scéal a chur as a mheabhair fad nach raibh eolas ceart, cruinn nó deimhin ann. An té a bhí róthuirseach, tharraing sé amach ceann de na réleapacha, agus é ina chnap chodlata ar an toirt. Cé gur chuala na fir is na mná seo gurbh fhéidir go raibh práinn le gníomh, chaithfeadh an nádúr a cheart a fháil sula bhféadfaí an cruinniú a thionscnamh. Ní raibh inneall an tsaighdiúra orthu go fóill, agus mar sin, ba dhual dóibh an saol a ghlacadh ar nós na réidhe i gcónaí.

Ón taobh eile de, agus iad ag tuiscint na rudaí suaithní a d’fhéadfadh a bheith i gceist le tost raidió Sceolaing, bhí an neirbhís agus an buaireamh ag teacht ar gach mac máthar agus iníon athar acu, rud a bhí soiléir óna gcuid cainte. Bheidís breá sásta craiceann an tsibhialtaigh a chur díobh agus glacadh leis an gcéim mhíleata.

An stádas a bhí ag na spásghardaí i sochaí na hAthÉireann, bhí sé cineál idir eatarthu. De ghnáth, ba é an taighde ba mhó a choinníodh gnóthach iad. Nuair a thiocfadh orthu, d’iompóidís ina saighdiúirí. Díol iontais a bhí ann do Dhiarmaid, ar bhealach. Bhí a fhios aige go mbeadh sé ina “Leifteanant” dá rachadh an t-inneall míleata i bhfeidhm, agus nuair a fuair sé oiliúint an spásgharda, d’fhoghlaim sé fosta cad é an rud é an slabhra ceannais. Le fírinne ba mhinic a ghlac sé páirt in inlíochtaí a bhí dírithe ar an slabhra ceannais a chleachtadh go praiticiúil, ar eagla na heagla. Mar sin féin, níor aithin sé é féin ina “Leifteanant”, agus fuair sé an focal féin sách dothuigthe. Ní raibh ann ach lipéad. Chaithfeadh sé aird a thabhairt ar na horduithe a d’fhaigheadh sé ó dhuine a raibh lipéad an “Chaptaein” air, agus d’fhéadfadh sé féin orduithe a thabhairt do dhaoine a raibh lipéad an “Mheirgire” orthu, ach sin a raibh ann. Má bhí a leithéid de rud ann agus glóir an chogaidh, ní dheachaigh Diarmuid ar a lorg riamh, agus cé gur chuala sé trácht éigin air ó mhúinteoir Stair an Chine Dhaonna ar scoil fadó, is ar éigean má thuig sé an coincheap féin.

Sa deireadh, chuaigh Marcas i dtuilleamaí an lárchóras fuaime agus chuir sé gairm chruinnithe ar fud stáisiún an Choileánaigh. Ní raibh gach aon spásgharda sa limistéar seo tagtha go fóill, ach ar a laghad, bhí líon gnó ann. Mar sin, chuaigh siad i ndáil chomhairle le chéile. Ba é an chéad rún an t-inneall míleata a chur i bhfeidhm ar a raibh i láthair agus an ceannas a bhronnadh ar an gCaptaen Marcas de Róiste, ó ba eisean an duine ab airde céim. Ní raibh sa rún sin ach an nós imeachta foirmiúil, agus glacadh leis ar aon fhocal. Ansin, bhí ceisteanna ní ba conspóidí le socrú fós. Is é sin, conas a rachaidís ag fiosrú Sceolaing.

Bhí cuid acu den tuairim gur chóir don iomlán dhearg acu léim isteach ina gcuid spásnaomhóg agus aghaidh a thabhairt ar an stáisiún mianadóireachta in aon scuad mór amháin. An chuid eile, arís, ba é a mbarúil gur chiallmhaire triúr spásghardaí a chur ag smúrthacht timpeall an stáisiúin. Ar ndóigh, thit sé ar chrann an fhir cheannais a rogha a bhaint as an dá mholadh seo.

Is féidir a rá gur thug sé an dá thaobh in araicis a chéile, traidhfil bheag, nó nuair a labhair sé leis, bhí cineál comhghéilleadh ceaptha aige.

“Rachaidh an chuid is mó againn ar an scuad. Fágfaidh mé beirt thiar anseo le pé eolas uainn a athsheachadadh chuig Stáisiún Choilm Chille agus chuig an bhfórsa fortachta atá le teacht anseo ón taobh sin.”

Bhí siad tar éis teachtaireacht a fháil cheana féin go raibh fórsa spáslong agus spásnaomhóg ag teacht le chéile in aice le Stáisiún Choilm Chille le teacht chun fortachta dóibh. Murab ionann agus tamall roimhe seo, ghlac an lucht rialtais bagairt na bhfoghlaithe spáis an-dáiríre anois, agus iad suite siúráilte gur cúis cheart imní a bhí i dtost tobann Sceolaing. Ba é teacht an chabhlaigh sin an chéad dea-scéala a chuala na spásghardaí ó cailleadh an teagmháil leis an stáisiún mianadóireachta.

“Rachaidh mé féin i gceannas ar an scuad sin”, arsa an Captaen de Róiste. “Fanfaidh an Meirgire Ní Chualáin agus an Leifteanant Nic Thiarnáin anseo leis an teagmháil chumarsáide a choinneáil le Stáisiún Choilm Chille.”

Tháinig místá ar an mbeirt bhan, nó ní mó ná sásta a bhí siad leis an gcuma seo a theacht ar an scéal. Ní dhearna Gormfhlaith iarracht amhras a chur in orduithe an Chaptaein, ach maidir le hÍte Ní Chualáin bhí sise chomh mífhoighneach is a bhí sí óg, agus ghoill sé uirthi nach mbeadh sí ag tionlacan an scuaid go dtí Sceolaing, D’fhiafraigh sí go leathfheargach de Mharcas de Róiste, an raibh iontaoibh ar bith aige aisti, mar spásgharda.

“Tá, a Mheirgire”, a d’fhreagair an Captaen. “Léigh mé ar do chuid cáipéisí pearsanta gur chríochnaigh tú ardchúrsa i gcianchumarsáid spáis go gairid sula bhfuair tú do choimisiún spásgharda. Is é is impleacht dó sin go bhfuil tú níos eolaí ar na ciútraimintí úd thall” – sméid sé a cheann i dtreo an ghléasra cumarsáide – “ná an chuid eile againn, agus nach ndearna tú dearmad go fóill dá bhfuil foghlamtha agat ar an gcúrsa sin. Mar sin, tá mé barúlach go bhfuil tusa ar an duine is fearr againn le haghaidh na hoibre áirithe sin.”

Bhí Íte breá sásta leis an míniúchán seo – le fírinne, d’fheicfeá uirthi gur chuir focail Mharcais sracadh úr inti agus bród uirthi. Agus nuair a tháinig an crú ar an tairne bhí a fhios aici féin nach moladh gan cur leis a bhí ann. Bhí suim aici in oibriú agus in ionathar na ríomhairí agus na ngléas leictreonach ó bhí sí ina cailín beag, agus ba í an tsuim seo a chuir i dtreo na spásghardaí í an chéad uair riamh. Más óg féin a bhí sí, bhí sí ina saineolaí déanta cheana féin. Ó nach raibh sí ach ina hábhar oifigigh go fóill, theastaigh aitheantas uaithi go mór mór. Le fiche focal a chur in aon focal amháin, ní fhéadfadh an Captaen rogha a dhéanamh ab fhearr ná Íte.

Bhí Íte meáite cheana ar an ngléas cumarsáide a sheiceáil ar eagla is go mbeadh fabhtcheartú de dhíth, rud a dhéanfadh sí chomh túisce is a bheadh an scuadrún glanta as an stáisiún. Le fírinne, bhí mífhoighne ag teacht uirthi cheana fréamhrochtain a fháil ar an gcóras agus a cuid cleas a imirt air – na clis nach raibh ar eolas ach ag bean na ceirde. Shamhlaigh sí roimpi féin na graif agus na táblaí nach raibh ach an-chorrdhuine – a cómhaith féin – in ann ciall a bhaint astu.

Maidir le lucht an scuaid, bhí fios a ngnó acu, agus iad ag déanamh téisclime dó. Thuig siad gurbh fhéidir go mbeadh teagmháil troda i ndán dóibh, agus rinne gach duine acu a mharana féin ar an smaoineamh sin. Istigh ina gcroí, d’fhéach siad le slán a fhágáil ag an saol, ar eagla nach mbeidís le filleadh slán sábháilte ón misean seo. Bhí siad ag caitheamh suaitheantas an tsaighdiúra anois, agus is é an bás aingeal coimhdeachta an tsaighdiúra.

Chuala Íte fear óg ag puthaíl go brónach in aice léi, agus d’iompaigh sí ina leith. Ba é Diarmaid a bhí ann, agus é chomh domhain i mbun a mhachnaimh is nár thug sé an cailín faoi deara. Bhuail Íte bleid air.

“Céard atá ag déanamh scime duit mar sin, a Dhiarmuid?”

D’ardaigh Diarmuid a shúile agus tháinig ábhairín beag aoibhe ar a cheannaithe buartha.

“Cad eile ach Sceolaing”, a d’fhreagair sé. Le fírinne bhí sé buíoch beannachtach go raibh áiméar aige a racht a ligean. “Tá a fhios agat go bhfuil todhchaí ár bpláinéid go mór mór ag brath ar an ngealach sin. Nuair a bhí mé i mo bhuachaill bheag, bhí spéis agam sa spás toisc gur shíl mé gurbh í ríocht na heachtra í. Is dócha nár tuigeadh dom ach inniu gurb ionann eachtra agus dainséar. Agus ní hé an dainséar pearsanta is mó atá i gceist agam. Bhuel tá, ar ndóigh, ach tá rud eile ann fós. Ár bpláinéad féin. Is é sin, tá freagracht mhór orm anois. Tá mé ag dul sa bhearna bhaoil anois, le mé a chur idir an urchóid agus pláinéad mo dhúchais. Má theipeann orm, caillfear rud fiúntach is mó, is tábhachtaí ná m’anam féin.”

Tháinig an méid seo aniar aduaidh ar Íte. Ar ndóigh, bhí a tuiscint féin aici ar an bhfocal mór sin “tírghrá”. Focal a bhí ann a chloisfeá in óráidí sollúnta, ag ócáidí féile, nuair a bhí Lá na Fionnachtana á cheiliúradh: “Tugaimis grá don phláinéad seo a d’fhionn na sinsir dúinn tráth” – placadh siollaí den tsaghas sin. Ach anois, chonaic sí agus chuala sí os a comhair an fear óg seo ag iarraidh a chanúint shimplí ionraic a chur ar an gcoincheap sin. An tírghrá. Grá don phláinéad ar ar tháinig tú chun saoil, ar ar fhoghlaim tú do theanga dhúchais ó do mhuintir agus ó na páistí a raibh tú ag súgradh ina measc. An eagla go dtiocfadh foghlaithe míthrócaireacha isteach ón spás lena n-ionradh is a gcreach a dhéanamh ar an bpláinéad ba dhúchas duit, ionas nach bhféadfadh na glúine nua de bhuachaillí beaga saol chomh sona céanna a chaitheamh ansin feasta.

Ag éisteacht le focail chiúine Dhiarmada di thuig Íte an rud a tuigeadh dá macasamhla roimhe sin nuair a chonaic siad an chuma nua a tháinig ar a muintir i bhfianaise an dainséir mhóir: nach raibh sa laoch ba churata amuigh ach buachaill comharsan a d’aithin misneach agus meanma a chroí istigh féin. Fear óg a bhí i nDiarmuid, agus é réasúnta cúthail, ach nuair a tháinig air, níor theip a chuid laochais air.

Ar an nóiméad sin ba dhóbair d’Íte a rá go raibh sí i ngrá le Diarmuid. Bhí sí sách tuisceanach ar a cuid mothúchán féin is gur aithin sí cé dó ar thug sí grá, áfach. Dá muintir féin, dá pláinéad féin, do na buachaillí cotúla go léir a bheadh in ann a ndícheall a dhéanamh in am an ghátair, cé nach rithfeadh leo riamh a mhaíomh gur lucht mór troda a bhí iontu.

Dhéanfadh Íte féin a dícheall, ar mhaithe leis an mbuachaill deas seo, ar mhaithe le buachaillí na hAthÉireann, ar son na hAthÉireann ar fad.

Agus sa deireadh thiar thall, bhí an téisclim déanta, agus chuaigh fir an scuaid ar bhord a gcuid spásnaomhóg. Ceann i ndiaidh a chéile d’imigh na naomhóga leo. Réab an spás ina chaor thine lán dathanna neamhghnácha nuair a las na hinnill suas, agus thug spásnaomhóga aghaidh ar Sceolaing arís. Le himbhualadh a sheachaint, bhí na spásnaomhóga ag déanamh a mbealaigh ina n-ealta a bhí chomh hoscailte is nach raibh aon duine de na spásghardaí in ann an ceann ba chóngaraí féin de na naomhóga eile a aithint agus é ag amharc amach ar an bhfuinneog. Cé go raibh an t-eolas ag dul ina shruth leanúnach idir na naomhóga, agus na ríomhairí boird i síortheagmháil le chéile, gan trácht ar an sás cumarsáide a chuir ar do chumas d’intinn a labhairt leis na spásghardaí eile, bhí gach aon duine acu ina aonar ina spásárthach féin, agus anois, ó bhí siad ag eitilt i dtreo an dainséir anaithnid, ba dual dóibh an naomhóg a dhealramh le cónra.

Thiar ar an gCoileánach bhí Íte díreach ag cromadh ar a cuid oibre ag an ngléas cumarsáide. Fabhtcheartú den ghnáthchineál a bheadh ann, ach ós speisialtóir a bhí in Íte, níorbh ionann a gnáthchineál féin agus gnáthchineál na ndaoine eile. Nó nuair a fuair sí oiliúint an tsaoir chumarsáide, ghlac sí páirt i séisiún faisnéise faoi cheannas Bhrainse Speisialta Slándála na hOifige um Choimeád na Síochána. Ba í an Oifig sin údarás póilínithe na hAthÉireann, agus Brainse Speisialta na Slándála ag coinneáil súile ar na contúirtí tromchúiseacha a bhí ag bagairt ar shlándáil an phláinéid go léir. An bhagairt ba mhó a cuireadh in aithne d’Íte ag an gcruinniú sin, is é an t-ainm a bhí uirthi ná BRICRIU.

Is éard a bhí i gceist le BRICRIU ná cineál sindeacáit choiriúil – an t-aon cheann a raibh tábhacht ar bith leis i saol na hAthÉireann. Tháinig BRICRIU chun saoil i nGaoth an Mhúin Lofa, baile beag bocht iargúlta ar an gcósta thoir in ilchríoch Úr-Uladh, an ilchríoch ba dearóile, ab fhuaire den triúr. Sna cúlriasca sin a tháinig taoisigh an tsaoil choiriúil ó cheithre cearna Úr-Uladh le chéile cúig bliana déag ó shin, mar a chuala Íte ar an seimineár. Agus ní raibh spéis ar bith ag BRICRIU in aon chineál mionghadaíochta, a mhalairt ar fad.

Theastaigh ó na bithiúnaigh seo gnó mórscála a dhéanamh, agus is í an chamscéim is mó a bhí idir chamánaibh acu ná smuigléireacht na miotal tearc-ithreach, na cineálacha miotal a bhí á mbaint as ionathar Sceolaing, mar shampla. Bhí siad de dhíth le haghaidh dheantús na n-inneall spásdúbailteach a chuir ar chumas an daonnaí luas an tsolais a shárú, nó teacht timpeall ar bhalla an tsolais, mar ab fhearr a rá. Mar sin, bhí praghas as compás ar na miotail seo ar fud Bhealach na Bó Finne, an chuid de ina raibh áitreabh daonna ón sean-Domhan, agus daoine neamhscrupallacha sásta na hamhábhair thábhachtacha seo a cheannach ó sholáthróirí neamhdhleathacha le hiad a dhíol le déantúsóirí dleathacha spásinneall.

Some more thoughts about reading and learning

When you learn Irish, the goal is to become perfectly fluent. Not Gaeilge bhriste, but Gaeilge chliste. The very idea of reviving the Irish language is about reviving it as an authentic language. This means that you are supposed to have as good a command of it as an average Irish intellectual would have in an alternative reality where Ireland still was an Irish-speaking nation. For this, you will need to re-enact the personal linguistic development of that alternative-reality person. This might sound scary, but it is actually easier than for many threatened languages, because in Irish there is a wealth of folklore and native autobiographies available. In fact, the reading list I published here can only scratch the surface.

If you were born in an Irish-speaking Ireland, the first things you’d learn in the language would be children’s folklore. There is a lot of this stuff available in the folklore collections. Other folklore is to be recommended too.

There is another reason why I speak so much about folklore as a source of good Irish. In a community where literacy in the native language is unknown, but where there is a thriving oral culture of storytelling, the storyteller and the tradition-bearer is the best equivalent to the writer and author in a literary society. The best native writers of Irish were born to stpryteller familias. Thus, if you want to learn the kind of Irish that was appreciated by the last monolingual native speakers as the best traditional Irish, you mut learn the storytellers’ Irish. This is also why Peig used to be taught to learners. She was the daughter of a storytelling family, and a renowned storyteller and tradition-keeper herself.

Now of course somebody will start kvetching about how Peig, or Gaeltacht literature in general, has nothing in common with modern life. I beg to differ. I have translated Isaac Asimov into Irish, I have written popular science in Irish. The language I needed for writing popular science I learnt reading folklore and native writers. I did need to look up the terms in specialist dictionaries, yes. But the rest, the system of the language, came from the folklore.

That folklore is the literature of the last custodians of the traditional language, the Gaeltacht people. As a student and learner of the language, you are their servant, you are the caretaker of their heritage. Myself, I am but a servant of theirs.

My old list of recommended readings in Irish – now with added comments and recommendations

I guess my old friends remember this list of recommended readings – books by native speakers, folklore and similar stuff. If you wonder what you should read in Irish to acquire a good command of the traditional language, this should help you. The list is somewhat dated now – there is a lot of good stuff that should be added. I am going to publish reviews of other good and interesting books.

TÍR CHONAILL – ULAIDH (Donegal – Ulster)

‘AC FHIONNLAOICH, Seán: Scéal Ghaoth Dobhair. Foilseacháin Náisiúnta Teoranta, Baile Átha Cliath 1981 (stair áitiúil) Gaoth Dobhair

(This is a history of the Gaoth Dobhair area in Donegal. The language is relatively standardized, although it still shows strong influence from local dialect.)

MAC A’ BHAIRD, Proinsias: Cogar san Fharraige. Scéim na Scol in Árainn Mhóir, 1937-1938. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2002 (béaloideas) Árainn Mhór

(A small book of folklore.)

MAC CIONAOITH, Maeleachlainn: Seanchas Rann na Feirste – Is fann guth an éin a labhras leis féin. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2005 (béaloideas) Rann na Feirste

(Folklore and other stuff, with CD’s to illustrate the dialectal pronunciation in Donegal.)

MAC CUMHAILL, Fionn (= Mánus): Na Rosa go Brách. An Gúm, Baile Átha Cliath 1997 (úrscéal) Na Rosa
– Slán Leat, a Mhaicín. Úrscéal do Dhaoine Óga. An Gúm, Baile Átha Cliath 1998 (úrscéal) Na Rosa
– Gura Slán le m’Óige. Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1974 (úrscéal) Na Rosa

(Mánus “Fionn” Mac Cumhaill was a sentimental, religious writer of the kind they don’t make anymore. However, his Irish is beautiful Donegal dialect, and his books are warmly recommended as source of good language.)

MAC GABHANN, Micí: Rotha Mór an tSaoil. Seán Ó hEochaidh a scríobh, Proinsias Ó Conluain a chuir in eagar. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1996/1997 (dírbheathaisnéis) Ulaidh

(This is a well-known book about an Irish migrant’s quest for the gold fields in Klondike. It is one of the most interesting and thrilling Gaeltacht autobiographies. Also the first ever Irish-language book to mention Finns, as far as I know.)

MAC GIOLLA DOMHNAIGH, Gearóid agus Gearóid STOCKMAN (Eag.): Athchló Uladh. Comhaltas Uladh, Béal Feirste 1991 (béaloideas) Oirthear Uladh: Aontroim, Reachrainn

(This one includes material both in Donegal Irish and in defunct East Ulster dialects. Interesting, but might be more for the scholar than the general learner.)

MAC GRIANNA, Seosamh: An Druma Mór. An Gúm, Baile Átha Cliath 1991 (úrscéal) Na Rosa
– Pádraic Ó Conaire agus Aistí Eile. An Gúm, Baile Átha Cliath 1986 (aistí) Na Rosa
– Dá mBíodh Ruball ar an Éan. An Gúm, Baile Átha Cliath 1992 (úrscéal gan chríochnú) Na Rosa
– Mo Bhealach Féin. An Gúm, Baile Átha Cliath 1997 (dírbheathaisnéis) Na Rosa

(Seosamh Mac Grianna is the greatest modern writer of Ulster Irish, and his books are edited in a more reader-friendly way than his brother’s. Everybody should read him.)

MAC MEANMAN, Seán Bán: An Chéad Mhám. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1990 (gearrscéalta) Lár Thír Chonaill
– An Dara Mám. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1991 (gearrscéalta) Lár Thír Chonaill
– An Tríú Mám. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1992 (aistí) Lár Thír Chonaill
– Cnuasach Céad Conlach. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1989 (béaloideas) Lár Thír Chonaill

(Seán – or Seaghán – Bán Mac Meanman writes mostly folklore-ish stories in a heavily dialectal Irish. I have derived both enjoyment and learning from his books, but he sometimes uses literary archaisms which do not feel natural in modern Ulster Irish, especially noting that some of his Anglicisms are rather unacceptable. This creates a somewhat untidy impression. However, his rich Ulster vocabulary should be duly noted.)

McGLINCHEY, CHARLES: An Fear Deireanach den tSloinneadh. Patrick Kavanagh a bhreac síos. Eag. Desmond Kavanagh agus Nollaig Mac Congáil. Arlen House, Gaillimh 2002 (dírbheathaisnéis) Inis Eoghain

(This is an abortive autobiography in a now-defunct dialect, but perfectly readable if you know Ulster Irish.)

NIC AODHÁIN, Medhbh Fionnuala (Eag.): Báitheadh iadsan agus tháinig mise. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1993 (finscéalta) Tír Chonaill

(This is a nice book of folklore that I used and perused a lot as an intermediate learner. However, the spelling is somewhat untidy and inconsistent.)

NIC GIOLLA BHRÍDE, Cáit: Stairsheanchas Ghaoth Dobhair. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1996/1997 (seanchas, béaloideas, cuimhní cinn) Na Rosa

(A compact collection of folklore stories from and personal memories of the Rosses in Donegal. The language is quite standard-friendly.)

Ó BAOIGHILL, Pádraig: An Coileach Troda agus scéalta eile. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1993 (gearrscéalta) Na Rosa
– Óglach na Rosann. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1994 (beathaisnéis) Na Rosa
– Cuimhní ar Dhochartaigh Ghleann Fhinne. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1994 (aistí beathaisnéise) Na Rosa
– Nally as Maigh Eo. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1998 (beathaisnéis) Na Rosa
– Gaeltacht Thír Chonaill – Ó Ghleann go Fánaid. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2000 (seanchas áitiúil) Na Rosa
– Srathóg Feamnaí agus Scéalta Eile. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2001 (gearrscéalta) Na Rosa
– Ceann Tìre/Earraghàidheal. Ár gComharsanaigh Ghaelacha. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2003 (leabhar taistil)
– Amhráin Hiúdaí Fheidhlimí agus Laoithe Fiannaíochta as Rann na Feirste. Pádraig Ó Baoighill a chuir in eagar, Mánus Ó Baoill a chóirigh an ceol. Preas Uladh, Muineachán 2001
– Gasúr Beag Bhaile na gCreach. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2004
– (Eag.) Faoi Scáth na Mucaise. Béaloideas Ghaeltachtaí Imeallacha Thír Chonaill. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2005

(Pádraig Ó Baoighill is a contemporary writer from Donegal, who has been a huge influence on me. His Irish isn’t always free from somewhat unacceptable Anglicisms, but it is vintage Gaeltacht Irish and you could do worse than reading him. His books include biographies of nationalist heroes, folklore, travelogues, and short stories.)

Ó BAOILL, Dónall P. (Eag.):Amach as Ucht na Sliabh, Imleabhar 1. Cumann Staire agus Seanchais Ghaoth Dobhair i gcomhar le Comharchumann Forbartha Ghaoth Dobhair. Gaoth Dobhair 1992 (béaloideas) Gaoth Dobhair
– …Imleabhar 2. Cumann Staire agus Seanchais Ghaoth Dobhair i gcomhar le Comharchumann Forbartha Gh. D. Gaoth Dobhair 1996 (béaloideas) Gaoth Dobhair

(These two folklore collections are in vintage Donegal Irish, although somewhat marred by misspellings. If you work your way through them, though – especially the first one, which consists mostly of stories – you will acquire a formidable command of the dialect.)

Ó COLM, Eoghan: Toraigh na dTonn. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1995 (cuimhní cinn, stair áitiúil) Toraigh/Machaire an Rabhartaigh

(This is a book about Tory Island in Donegal. I kept reading and rereading my own copy until it was completely in tatters. I am still waiting for the publisher to issue a reprint, because the book is interesting, at times memorable and fun. There is some information about the local dialect, but the book is mostly in a rather standardized Irish.)

Ó DONAILL, Eoghan: Scéal Hiúdaí Sheáinín. An Gúm, Baile Átha Cliath 1997 (beathaisnéis agus béaloideas) Na Rosa

(This is – let it be admitted – not a particularly good book: it includes both autobiographical chapters and folklore stories, and you don’t always know which kind of stuff you are reading. In fact, it might feel somewhat surrealistic to think you are reading a Gaeltacht autobiography and then come across obviously supernatural folklore stuff! However, it is good Ulster Irish, so you are advised to read it and take comprehensive notes. But it might feel tedious.)

Ó DONAILL, Niall: Na Glúnta Rosannacha. Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1974 (stair áitiúil) Na Rosa
– Seanchas na Féinne. An Gúm, Baile Átha Cliath 1998 (miotaseolaíocht) Na Rosa

(Niall Ó Donaill is well known as lexicographer. Na Glúnta Rosannacha is a book of local history, printed in Gaelic characters but in the modern orthography. Seanchas na Féinne is a retelling of the Fenian tales in modern Irish, but the style is somewhat archaic and peppered with old-fashioned words. It is good for your Irish, but personally I prefer folklore versions of the myths.)

Ó GALLACHÓIR, Pádraig: Seachrán na Mic Uí gCorra. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2008 (úrscéal)

(Pádraig Ó Gallachóir is a contemporary writer of tales with a mysterious atmosphere. I confess I still don’t know what to say about this book. But his Irish is quite good and you are advised to read him.)

Ó GALLCHÓIR, Tomás: Séimidh agus scéalta eile. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1996 Na Rosa

(This is supposed to be a collection of humorous stories. They aren’t as fun as they should be, but they are written in a superb Irish and are good reading for the learner.)

Ó GRIANNA, Séamus (= “Máire”): Caisleáin Óir. Cló Mercier, Baile Átha Cliath 1994 (úrscéal) Na Rosa
– Castar na Daoine ar a Chéile. Scríbhinní Mháire 1. Eagarthóir: Nollaig Mac Congáil. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2002 (úrscéal, altanna) Na Rosa
– Cith is Dealán. Cló Mercier, Baile Átha Cliath agus Corcaigh 1994 (gearrscéalta) Na Rosa
– Cora Cinniúna 1-2. An Gúm, Baile Átha Cliath 1993 (gearrscéalta) Na Rosa
– Cúl le Muir agus scéalta eile. Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1961 (gearrscéalta) Na Rosa
– Na Blianta Corracha. Scríbhinní Mháire 2. Eagarthóir: Nollaig Mac Congáil. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2003 (altanna) Na Rosa
– Nuair a Bhí Mé Óg. Cló Mercier, Baile Átha Cliath agus Corcaigh 1986 (dírbheathaisnéis) Na Rosa
– An Sean-Teach. Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1968 (úrscéal) Na Rosa
– Tairngreacht Mhiseoige. An Gúm, Baile Átha Cliath 1995 (úrscéal) Na Rosa

(Séamus “Máire” Ó Grianna is the quintessential Gaeltacht writer, whose Irish is perfect. I’d recommend especially his book of childhood memories, Nuair a Bhí Mé Óg.)

Ó LAIGHIN, Donnchadh C.: An Bealach go Dún Ulún. Scéalta Seanchais agus Amhráin Nuachumtha as Cill Charthaigh. Cló Iar-Chonnachta, Indreabhán, Conamara 2004 Cill Charthaigh

(This is basically a collection of songs in Irish, such as Irish-language translations of well-known ballads, with some folklore stories added. The language is standard-friendly, but with obvious Ulster slant.)

Ó SEARCAIGH, Cathal: Seal i Neipeal. Cló Iar-Chonnachta, Indreabhán, Conamara 2004 (leabhar taistil) Gort an Choirce

(This is Cathal Ó Searcaigh’s beautifully illustrated book about his travels in Nepal. Interesting, and with a subject matter until recently not typical of Irish-language literature.)

Ó SEARCAIGH, Séamus: Beatha Cholm Cille. An Gúm, Baile Átha Cliath 1997 Na Rosa
– Laochas – Scéalta as an tSeanlitríocht. An Gúm, Baile Átha Cliath 1945/1984/1996 (miotaseolaíocht) Na Rosa

(Both books – the life of St Colm Cille and the retellings of old myths – are good Irish and should be studied as such. However, they – especially Laochas – are not of very high literary quality.)

ÓN tSEANAM ANALL – Scéalta Mhicí Bháin Uí Bheirn. Mícheál Mac Giolla Easbuic a chuir in eagar. Cló Iar-Chonnachta, Indreabhán, Conamara 2008. Cill Chárthaigh

(This is a collection of folklore stories, in a relatively standard-friendly Ulster Irish.)

SCIAN A CAITHEADH LE TOINN Scéalta agus amhráin as Inis Eoghain agus cuimhne ar Ghaeltacht Iorrais. Cosslett Ó Cuinn a bhailigh, Aodh Ó Canainn agus Seosamh Watson a chóirigh. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1990 (béaloideas) Tír Eoghain

(These stories are in a defunct dialect, and the spelling does become a problem for a learner. However, the language is not particularly complicated – in fact, it is somewhat arid.)

UA CNÁIMHSÍ, Pádraig: Idir an Dá Ghaoth. Sáirséal Ó Marcaigh, Baile Átha Cliath 1997 (stair áitiúil) Na Rosa

(This is a modern-style history of Donegal Gaeltacht, in a relatively easy and standard-friendly Irish.)

CONAMARA, ÁRAINN, MAIGH EO – CONNACHTA (Connemara, Aran, Mayo – Connacht)

ÁR nOILEÁN – TUILE ‘S TRÁ. Bailiúchán Bhéaloideas Árann. Mná Fiontracha, gan dáta. ISBN 0-9546061-1-6

(This is a collection of material about Aran Islands. I found especially the information about Máirtín Ó Direáin, the modern poet, quite interesting.)

BECKER, Heinrich (Eag.): I mBéal na Farraige. I gComhar le hOllscoil Wuppertal (Bergische Universität) sa Ghearmáin agus le hOllscoil na hÉireann, Gaillimh. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1997 (béaloideas) Conamara/Cois Fhairrge

(This is a collection of seaweed folklore (!). Believe it or not, but some of the stories are even fun.)

BREATHNACH, Pádraic: Buicéad Poitín agus scéalta eile. Clódhanna Teoranta, Baile Átha Cliath 1978/1986 (gearrscéalta) Maigh Cuilinn

– Bean Aonair agus scéalta eile. Clódhanna Teoranta, Baile Átha Cliath 1984 (gearrscéalta) Maigh Cuilinn
– Ar na Tamhnacha. Clódhanna Teoranta, Baile Átha Cliath 1987 (gearrscéalta) Maigh Cuilinn
– Gróga Cloch. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1990 (úrscéal) Maigh Cuilinn
– An Pincín agus scéalta eile. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1996 (gearrscéalta) Maigh Cuilinn
– As na Cúlacha. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1998 (úrscéal) Maigh Cuilinn
– (Eag.)Maigh Cuilinn – a Táisc is a Tuairisc. Cló Chonamara, Indreabhán 1986 (béaloideas) Maigh Cuilinn

(Pádraic Breathnach is a contemporary writer, whose Irish is mostly simple and easy to read. His own books are quite fine, but you should steer clear of his Irish translation of “Angela’s Ashes”, which is in my opinion a complete failure. I cannot understand that someone whose own books are so good – especially As na Cúlacha – could produce such bad Irish. But then, translating and writing are two different skills. I am better as a translator into Irish than as an original writer, and I guess it’s the other way round for Breathnach.)

DE BHALDRAITHE, Tomás (Eag.): Seanchas Thomáis Laighléis. An Clóchomhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1977/1981 (béaloideas) Baile an Chláir

(This is a collection of folklore from Claregalway. Mostly straightforward Connacht Irish, but interestingly, in this dialect the word gúm – you remember An Gúm, the publishing house? – exists as a real word for “plan, scheme”.)

IDIR MNÁ – Scríbhneoirí Ban Ros Muc. Pléaráca Chonamara, Ros Muc 1995 (cuimhní cinn, seanchas, béaloideas) Ros Muc, Conamara

(A collection of various texts in Connacht Irish by and about women. Both memories and folklore.)

MAC AMHLAIGH, Dónall: Beoir Bhaile agus scéalta eile. An Clóchomhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1981 Conamara
– Dialann Deoraí. Réamhrá le Niall Ó Dónaill. An Clóchomhar Teoranta, 1960/1966/1970. (dírbheathaisnéis) Conamara

(Dónall Mac Amhlaigh was a pioneering journalist, whose style is, well, journalistic – easy to read and natural. He was not a native speaker, something I found out only recently. His Dialann Deoraí was one of the first books ever I could read and finish in Irish.)

MAC AN IOMAIRE, Séamas: Cladaí Chonamara. An Gúm, Baile Átha Cliath 1985 (seanchas) Conamara

(A Connemara fisherman reveals the secrets of his trade, as well as his own knowledge of local nature. I think this book could interest even a biologist. I remember having picked up a lot of fishing terms from it.)

MAC CON IOMAIRE, Liam: Breandán Ó hEithir – Iomramh Aonair. Cló IarChonnachta, Indreabhán 2000 (beathaisnéis) Conamara – Árainn

(A biography of Breandán Ó hEithir the writer.)

MAC LOCHLAINN, Alf: Fiáin na Bocs a Bhí ann an tAm Sin. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1999 (stair áitiúil) Conamara

(An easy read about local history,)

MAG RUAIDHRÍ, Mícheál: Le Linn m’Óige. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2001 (cuimhní cinn) Tuaisceart Mhaigh Eo

(The story of a Mayoman who knew Patrick Pearse, told in Northern Mayo dialect. Somewhat poorly edited – you sometimes come upon incomprehensible words in the old spelling.)

MAG UIDHIR, Séamas: Fánaíocht i gContae Mhaigh Eo. An Gúm, Baile Átha Cliath 1994 Tuaisceart Mhaigh Eo

(Another republished old book in Northern Mayo Irish. Two young men travelling in Mayo in the nineteen twenties and telling about local traditions. Beautiful Mayo dialect.)

NÍ MHAINNÍN, Cáit: Cuimhní Cinn Cháit Ní Mhainnín. Cló IarChonnachta, Indreabhán 2000 (dírbheathaisnéis) Conamara

(A traditional-style Gaeltacht autobiography in beautiful Connacht Irish.)

Ó BAOILL, Pádraig (Eag.): Glórtha ár Sinsear. Béaloideas Oirdheisceart na Gaillimhe. I gcomhar le Loughrea History Project. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2005. (béaloideas) (Oirthear na Gaillimhe)

(This is a collection of folklore stories, which I found interesting and at times even kind of scary.)

Ó CADHAIN, Máirtín: Athnuachan. Coiscéim. Baile Átha Cliath 1995 (úrscéal) Conamara
– An Braon Broghach. An Gúm, Baile Átha Cliath 1991 (gearrscéalta) Conamara
– Barbed Wire. Arna cur in eagar ag Cathal Ó hÁinle. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2002 (úrscéal) Conamara
– Caiscín. Altanna san Irish Times 1953/56. Arna gcur in eagar ag Aindrias Ó Cathasaigh. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1998 (iriseoireacht) Conamara
– Cois Caoláire. Sáirséal – Ó Marcaigh, Baile Átha Cliath 2004 (géarrscéalta) Conamara
– Cré na Cille. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1949/1965 (úrscéal) Conamara
– Idir Shúgradh agus Dáiríre. Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1975 (gearrscéalta) Conamara
– Tone Inné agus Inniu. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1999 (stair, polaitíocht) Conamara
– An tSraith dhá Tógáil. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1970/1981 (gearrscéalta) Conamara
– An tSraith Tógtha. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1977 (gearrscéalta) Conamara
– An tSraith ar Lár. Sáirséal Ó Marcaigh, Baile Átha Cliath 1986 (gearrscéalta) Conamara
– Ó Cadhain i bhFeasta. Eag. Seán Ó Laighin. Clódhanna Teoranta, Baile Átha Cliath 1990 (aistí, iriseoireacht, stair, polaitíocht, ábhar ilghnéitheach) Conamara
– An Ghaeilge Bheo – Destined to Pass. Eagarthóir: Seán Ó Laighin. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2002. (taighde agus tuairimí) Conamara (Partly written in English.)
– Caithfear Éisteacht! Aistí Mháirtín Uí Chadhain in Comhar. Eagarthóir: Liam Prút. Comhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1999 (aistí) Conamara

(Máirtín Ó Cadhain is the quintessential European intellectual among Irish writers. Linguistically though he was very ambitious and difficult, and it takes some time to get accustomed to his rich language – basically he seems to have attempted to turn his Connemara dialect into a literary medium in itself, jazzing it up with occasional borrowings from other dialects and older literary Irish. He is worth reading, but don’t despair if you find him unreadable to start with.)

Ó CAITHLÍN, Antoine (“Tony Catherine Antoine William”): A Chomhairle Féin do Mhac Anna. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1999 (béaloideas) Oileán Acla
– Seanfhocail as Acaill. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1995 (béaloideas) Oileán Acla

(Small folklore books, easy short texts for the learner, as well as proverbs.)

Ó CATHÁIN, Séamas agus Caitlín Uí Sheighin (Eag): A Mhuintir Dhú Chaocháin, Labhraigí Feasta! Cló Chonamara, Indreabhán 1987 (béaloideas) Tuaisceart Mhaigh Eo
– (Eag): Le Gradam is le Spraoi. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1996 (béaloideas) Tuaisceart Mhaigh Eo

(Two important collections of folklore in Northern Mayo Irish, for those who want to learn this interesting and, sadly, almost extinct dialect.)

Ó CEALLAIGH, Colm: Brídín. Cló Iar-Chonnachta, Indreabhán 1995 (úrscéal) Conamara
– Meilt Mhuilte Dé. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2002 (úrscéal) Conamara
– Clann na Feannóige. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2004 (gearrscéalta) Conamara

(Colm Ó Ceallaigh is a contemporary writer of riveting stories, who should be read because of his, well, readability. Unfortunately, Meilt Mhuilte Dé is poorly edited.)

Ó CEANNABHÁIN, Peadar (Eag.): Éamon a Búrc – Scéalta. Leabhar Thaighde, an dóú himleabhar is dhá scór. An Clóchomhar, Baile Átha Cliath 1983/2000 (béaloideas) Conamara

(This is a comprehensive collection of folklore, not always that easy to read.)

Ó COINCHEANAINN, Peadar: Inis Meáin – seanchas agus scéalta. Bill Doyle a mhaisigh, Pádraig Ó Siadhail a chóirigh an t-eagrán seo. An Gúm, Baile Átha Cliath 1993 (srair áitiúil) Oileáin Árann

(A reissued old book about Inishmaan, in beautiful Irish.)

Ó CONAOLA, Dara: Amuigh Liom Féin. Ceardshiopa Inis Oírr Teoranta, Inis Oírr 1988 (scéal) Oileáin Árann
–Cor in Aghaidh an Chaim. Ceardshiopa Inis Oírr Teoranta, Inis Oírr 1983 (scéal) Oileáin Árann

(Small, easy reads for learners.)

Ó CONGHAILE, Mícheál: Mac an tSagairt. Cló Iar-Chonnachta, Béal an Daingin 1986 (gearrscéalta) Conamara
– Seachrán Jeaic Sheáin Johnny. Cló Iar-Chonnachta, Indreabhán 2002 (úrscéal) Conamara

(Mícheál Ó Conghaile writes beautiful contemporary Irish, but some of his themes might be disturbing. Seachrán Jeaic Sheáin Johnny is a short novel about an old man’s infatuation with a young girl, told in an unreal, even surrealistic style.)

Ó CONGHAILE, Seán: Cois Fharraige le mo Linnse. Clódhanna Teoranta, Baile Átha Cliath 1974/1984 (seanchas) Conamara

(This is  an eminently readable book about old Connemara life, but it is linguistically quite demanding. I was already an old hand when I read it, but found it sometimes difficult and had to browse old Ó Donaill a lot.)

Ó CORBÁIN, Seán: Daoine Dathúla an Iarthair. Cló Chaisil, Baile Átha Cliath 2005. Oirthear na Gaillimhe

(Another autobiographical Gaeltacht book, somewhat marred by its depressing cultural pessimism.)

Ó CURRAOIN, Seán (Eag.): Iascairín Chloch na Cora – Scéalta agus Seanchas ó Bhearna agus na Forbacha. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2000 Bearna – Na Forbacha

(Another typical collection of folklore. Relatively easy read, on the other hand linguistically interesting, I seem to recall.)

Ó DUINNSHLÉIBHE, Tomás: Taidhgín. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1995 (úrscéal) Tuar Mhic Éadaigh

(A novel in Tourmakeady Irish, somewhat old-fashioned in style, but the language is very beautiful.)

Ó FINNEADHA, Cóil Learaí: Tórramh an Bhardail agus Scéalta Eile. An Gúm, Baile Átha Cliath 1995. (gearrscéalta) Conamara

(A collection of funny stories in natural Gaeltacht Irish. Quite delightful!)

Ó FLAITHEARTA, Liam: Dúil. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1970 (gearrscéalta) Oileáin Árann

(Liam O’Flaherty wrote mostly in English. His Irish short stories are difficult and linguistically demanding.)

Ó GIOLLAGÁIN, Conchúir (Eag.): Stairsheanchas Mhicil Chonraí – Ón Máimín go Ráth Cairn. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1999 (béaloideas, cuimhní cinn, dírbheathaisnéis) Ráth Cairn

(An Irish-speaking man’s autobiography in a conversational style showing strong English influence, but nevertheless interesting.)

Ó GRÁINNE, Diarmuid (Eag.): Máire Phatch Mhóir Uí Churraoin – A Scéal Féin. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1995/1997 (dírbheathaisnéis) Conamara

(A small, traditional Gaeltacht autobiography.)

Ó hEITHIR, Breandán: An Chaint sa tSráidbhaile. Eagarthóir: Caoilfhionn Nic Pháidín. Comhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1991 (iriseoireacht) Oileáin Árann
– Lig Sinn i gCathú. Sáirséal Ó Marcaigh, Baile Átha Cliath 1983 (úrscéal) Oileáin Árann
– Sionnach ar mo Dhuán. Sáirséal Ó Marcaigh, Baile Átha Cliath 1988 (úrscéal) Oileáin Árann

(Breandán Ó hEithir was an Aran islander and a journalist with an easy style comparable to Dónall Mac Amhlaidh. His journalism and novels are eminently readable.)

Ó LAIGHIN, Pádraig G.: Bánú Phartraí agus Thuar Mhic Éadaigh. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1997 (stair áitiúil) Deisceart Mhaigh Eo

(This is a small book of local history, written in a very standard Irish.)

Ó MÁILLE, Tomás: An Béal Beo. An Gúm, Baile Átha Cliath 2002 (teanga)
– An tIomaire Rua. Cogadh na Saoirse i dTuaisceart Chonamara. Máirtín Ó Cadhain a chóirigh an t-eagrán nua seo. An Gúm, Baile Atha Cliath 2007. (stair)

(An Béal Beo is a guide to Gaeltacht Irish, which should be studied and memorized by every advanced learner. An tIomaire Rua describes the Anglo-Irish war in Connemara, but regrettably the book was never finished. It is superb Irish, but uses some unnecessary and unintelligible archaisms.)

Ó NEACHTAIN, Joe Steve: Clochmhóin. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1998 (gearrscéalta) Conamara
– Scread Mhaidine. Cló IarChonnachta, Indreabhán 2003 (úrscéal)
– Lámh Láidir. Cló IarChonnachta, Indreabhán 2005 (úrscéal)

(Joe Steve’s short stories are somewhat too ambitious, but his novels are Maeve Binchy-esque page-turners.)

Ó RÁIGHNE, Mícheál: Bóithrín na hAille Báine. Cló IarChonnachta, Indreabhán, Conamara 1994 (úrscéal) Conamara
– Deoir ón tSúil. Cló IarChonnachta, Indreabhán, Conamara 1993 (úrscéal) Conamara
– Nach Iomaí Cor sa Saol. Cló IarChonnachta, Indreabhán, Conamara 2002 (úrscéal) Conamara

(The other two books aren’t very special, but Bóithrín na hAille Báine is unadulterated, hysterical fun in Connemara Irish.)

Ó RUADHÁIN, Seán: Pádhraic Mháire Bhán. An Gúm, Baile Átha Cliath 1994 Tuaisceart Mhaigh Eo

(The description of a Mayo boy growing up. While the book as a whole is too fragmentary, it is packed with interesting, even thrilling scenes. The language is great and should be studied by every advanced learner.)

RIDIRE AN GHÁIRE DHUIBH agus scéalta eile. Mícheál Mac Ruairí a d’inis. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1993 Tuaisceart Mhaigh Eo

(Three folklore stories in a beautiful, but at times quirky and difficult Mayo dialect.)

SCÉALTA MHÁIRTÍN NEILE, bailiúchán scéalta ó Árainn. Holger Pedersen a thóg síos, Ole Munch-Pedersen a chuir in eagar. Comhairle Bhéaloideasa Éireann, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath 1994 (béaloideas) Oileáin Árann

(These are folklore stories from Aran Islands. However, there are unacceptable Anglicisms, and for a native speaker’s Irish, the style is not very good.)

CIARRAÍ, CO. CHORCAÍ, CLÉIRE, AN RINN – AN MHUMHAIN (Kerry, Cork, Cape Clear, Ring of Waterford – Munster)

BREATNACH, Nioclás: Ar Bóthar Dom. Coláiste na Rinne, Rinn Ó gCuanach 1998 (béaloideas) Gaeltacht na Rinne

(This is a collection of folklore from Ring of Waterford. The language is dialectal and somewhat difficult. However, there is a good vocabulary list which you will doubtlessly need.)

CEILIÚRADH AN BHLASCAOID 1: BLÁITHÍN – FLOWER. In eagar ag Mícheál de Mórdha. An Sagart, An Daingean 1998 Ciarraí

CEILIÚRADH AN BHLASCAOID 2: TOMÁS Ó CRIOMHTHAIN 1855-1937. In eagar ag Máire Ní Chéilleachair. An Sagart, An Daingean 1998 Ciarraí

CEILIÚRADH AN BHLASCAOID 3: PEIG SAYERS SCÉALAÍ 1873-1958. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1999 Ciarraí

CEILIÚRADH AN BHLASCAOID 4: SEOIRSE MAC THOMÁIS 1903-1987. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2000 Ciarraí

CEILIÚRADH AN BHLASCAOID 5: MUIRIS Ó SÚILLEABHÁIN 1904-1950. In eagar ag Máire Ní Chéilleachair. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2000 Ciarraí

CEILIÚRADH AN BHLASCAOID 6: OIDEACHAS AGUS OILIÚINT AR AN mBLASCAOD MÓR. In eagar ag Máire Ní Chéilleachair. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2001. Ciarraí

CEILIÚRADH AN BHLASCAOID 7: FÓMHAR NA MARA. In eagar ag Máire Ní Chéilleachair. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2004. Ciarraí.

CEILIÚRADH AN BHLASCAOID 8: TRÉIGEAN AN OILEÁIN. In eagar ag Máire Ní Chéilleachair. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2005. Ciarraí

(Ceiliúradh an Bhlascaoid is a collection of articles published annually, which includes material both in English and Irish about the history and culture of the Blasket Island, the home of Peig Sayers and Tomás Ó Criomhthain.)

de RÓISTE, Proinsias: Binsín Luachra. Curtha in eagar ag Dáithí Ó hÓgáin. An Clóchomhar, Baile Átha Cliath 2001 Contae Luimnigh (gearrscéalta agus seanchas)

(This book is fine Irish, but as far as I remember, the stories in it are not authentic Irish-language folklore, but back-translated from English.)

GUNN, Marion (Eag.): Céad Fáilte go Cléire. An Clóchomhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1990 (seanchas, béaloideas) Oileán Cléire

(This is a collection of folklore material from Cape Clear Island/Cléire, and should be studied by everybody interested in the dialect, or just in good Irish.)

MAC AN tSÍTHIGH, Domhnall: An Baile i bhFad Siar. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2000 (stair áitiúil, seanchas, dinnseanchas, cuimhní cinn) Corca Dhuibhne

(This is a typical autobiographical book from the Gaeltacht, interesting for linguistic reasons. I seem to recall that there is good concrete language in this one.)

MAC SÍTHIGH, Domhnall: Fan Inti. Coiscéim, Baile Átha Cliatj 2003/2004 (seanchas bádóireachta) Corca Dhuibhne

(Fan Inti is a useful book about boating and boatmaking in the Gaeltacht, but the writer has one linguistic quirk that is more typical of non-Gaeltacht Irish.)

NÍ CHÉILEACHAIR, Síle, agus Donncha Ó CÉILEACHAIR: Bullaí Mhártain. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1955/1969 (gearrscéalta) Cúil Aodha

(An uneven collection of short stories. The title story I have always liked, those, because of its strong language and realistic portrayal of Gaeltacht people.)

NÍ FHAOLÁIN, Áine Máire (Eag.): Scéalta agus Seanchas Phádraig Uí Ghrífín. Dán agus Tallann 4. An Sagart, An Daingean 1995 (béaloideas) Ciarraí

(This is a good collection of folklore, but its spelling is so dialect-based that it’ll drive you nuts. It almost did me, too.)

NÍ GHUITHÍN, Máire: Bean an Oileáin. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1986 (seanchas, dírbheathaisnéis) Ciarraí/Na Blascaoidí

(A small collection of memories from Kerry, as a woman saw it. Quite good if Peig is still too heavy for you.)

NÍ SHÚILLEABHÁIN, Eibhlín: Cín Lae Eibhlín Ní Shúilleabháin. Eagarthóir: Máiréad Ní Longsigh. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2000 Ciarraí/Na Blascaoidí

(A young woman’s diary from the Blasket Island. Very different from Peig in atmosphere and content.)

Ó CAOIMH, Séamas: An Sléibhteánach. In eagar ag Éamon Ó Connchúir, cóirithe don chló ag Pádraig Ó Fiannachta. An Sagart, Maigh Nuad 1989. (dírbheathaisnéis) Tiobraid Árann

(A Gaeltacht autobiography by one of the last speakers of Tipperary dialect, which is very similar to Waterford Irish. At times quite interesting.)

Ó CEARNAIGH, Seán Sheáin (= Seán Sheáin Í Chearnaigh): An tOileán a Tréigeadh. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1974 (dírbheathaisnéis) Ciarraí/Na Blascaoidí

(A requiem to the Blasket Island, full of melancholy. Necessary reading if you are into Blaskets literature.)

Ó CINNÉIDE, Tomás: Ar Seachrán. An Sagart, Maigh Nuad 1996 (dírbheathaisnéis) Ciarraí

(This is a Gaeltacht autobiography that mentions the arrival of the hippies to Haight-Ashbury. Seriously!)

Ó CÍOBHÁIN, Ger: An Giorria san Aer. In eagar ag Tadhg Ó Dúshláine. An Sagart, Maigh Nuad 1992 (béaloideas agus cuimhní cinn) Ciarraí/Corca Dhuibhne

(One of the first ever books I have read in Irish, so I am probably not very good at assessing its literary or other value. The language is easy enough if you are familiar with Kerry Irish.)

Ó CÍOBHÁIN, Pádraig: Le Gealaigh. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1991 (gearrscéalta) Ciarraí/Corca Dhuibhne
– An Gealas i Lár na Léithe. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1992 (úrscéal) Ciarraí/Corca Dhuibhne
– An Grá faoi Cheilt. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1992 (gearrscéalta)Ciarraí/Corca Dhuibhne
– Desiderius a Dó. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1995 (úrscéal)Ciarraí/Corca Dhuibhne
– Ar Gach Maoilinn Tá Síocháin. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1998 (úrscéal)Ciarraí/Corca Dhuibhne
– Tá Solas ná hÉagann Choíche. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1999 (gearrscéalta)Ciarraí/Corca Dhuibhne

(Pádraig Ó Cíobháin is a man of very high literary ambitions, who writes Kerry Irish. I must admit much of his work is rather highbrow even for me. The book I have really enjoyed is the novel An Gealas i Lár na Léithe.)

Ó CRIOMHTHAIN, Seán: Lá Dár Saol. An Gúm, Baile Átha Cliath 1991 (cuimhní cinn) Ciarraí/Na Blascaoidí
…agus Tomás: Cleití Gé ón mBlascaod Mór. In eagar ag Pádraig Ó Fiannachta. An Sagart, An Daingean 1997. (seanchas) Ciarraí/Na Blascaoidí

(Seán Ó Criomhthain was the son of Tomás; his autobiographical book Lá dár Saol is in atmosphere very different from Tomas’s. I found it a relatively easy read, but that might be just me.)

Ó CRIOMHTHAIN, Tomás: Allagar na hInise. An Gúm, Baile Átha Cliath 1997 (dírbheathaisnéis) Ciarraí/Na Blascaoidí
– An tOileánach. Pádraig Ua Maoileoin a chuir in eagar. Helicon Teoranta/An Comhlacht Oideachais, Baile Átha Cliath 1980 (dírbheathaisnéis) Ciarraí/Na Blascaoidí
– Bloghanna ón mBlascaod. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1997Ciarraí/Na Blascaoidí

(Tomás the Islandman’s Irish is rich and he writes about tangible things, so reading his books is good for your Irish. Obviously, it is Kerry Irish with all the verb endings.)

Ó CRÓINÍN, Seán agus Donncha: Seanachas ó Chairbre 1. Comhairle Bhéaloideas Éireann, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath 1985 (seanchas) Cairbre, Co. na Corcaí

(This is a collection of maritime folklore in Irish, minimally edited. Also the orthography attempts to reproduce the dialectal pronunciation minutely. Nothing for learners, I am afraid. There never was a second volume, as far as I know.)

Ó hEOGHUSA, Tomás: Solas san Fhuinneog. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2001 (cuimhní cinn) Ciarraí

(A collection of some sort of newspaper columns about “good old” Gaeltacht life. Some of them are interesting because of the folklore-esque content.)

Ó LAOGHAIRE, An tAthair Peadar: Eisirt. Leagan Caighdeánaithe. Longmans, Brún agus Ó Nualláin Teoranta, Baile Átha Cliath, gan dáta. (Miotaseolaíocht) Muscraí/Cúl Aodha
– An Cleasaí. Leagan Caighdeánaithe. Longmans, Brún agus Ó Nualláin Teoranta, Baile Átha Cliath, gan dáta. (Miotaseolaíocht) Muscraí/Cúl Aodha
– Mo Scéal Féin. Sraith na gClasaiceach, Cló Thalbóid, Baile Átha Cliath 1999 (dírbheathaisnéis) Muscraí/Cúl Aodha
(= UA LAOGHAIRE, Peadar): Séadna. Liam Mac Mathúna a chuir in eagar, Brian Ó Cuív a scríobh an brollach. Carbad, Baile Átha Cliath 1987/1995 (úrscéal/béaloideas) Muscraí/Cúil Aodha

(Peadar Ó Laoghaire is obviously a classic and has had a formative influence upon modern Irish. I found his autobiography quite interesting not just for linguistic reasons; as a programmatically nationalistic book, it is markedly different from a run-of-the-mill Gaeltacht autobiography.)

Ó MURCHÚ, Pádraig: Gort Broc. Scéalta agus Seanchas ó Bhéarra. Máirtín Verling a chóirigh is a chuir in eagar. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1996 (béaloideas, seanchas) Uíbh Ráthach

(This is a comprehensive collection of folklore from Béarra. You should be warned, though, that it incorporates some features typical of terminal speakers’ Irish, i.e. native speakers who haven’t used the language for a long time and who are already forgetting it. Thus, the book should preferably be studied only by very advanced learners.)

Ó MURCHÚ, Tadhg (Eag.): Béarrach Mná ag Caint. Seanchas Mhairéad Ní Mhionacháin. Cló IarChonnachta, Indreabhán 1999 Uíbh Ráthach

(More folklore from the same area. This one is a smaller book, and in better Irish.)

Ó SÉ, Maidhc Dainín:
– A Thig Ná Tit orm. Eagrán Nua. C.J. Fallon, Baile Átha Cliath 1995 (cuimhní cinn) Ciarraí
– Corcán na dTrí gCos. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1988 (gearrscéalta) Ciarraí
– Dochtúir na bPiast. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1993/2000 (úrscéal) Ciarraí
– Lilí Frainc. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2001 (úrscéal) Ciarraí
– Madraí na nOcht gCos. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1998
– Mair, a Chapaill. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1999
– Mura mBuafam – Suathfam. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2003 (cuimhní cinn) Ciarraí
– Tae le Tae. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1990 (úrscéal) Ciarraí
– Idir Dhá Lios. Coiscém, Baile Átha Cliath 2005 (úrscéal) Ciarraí

(Maidhc Dainín Ó Sé is a linguistically and otherwise uneven writer. Much of what he has written is too heavily laced with English – not just English loanwords, but sometimes even unacceptable Anglicisms in syntax – to be a good model for learners. Besides, the gratuitous violence of some of his novels might be too much for you. However, Tae le Tae, Idir dhá Lios, and his reminiscences are quite readable.)

Ó SÍOCHÁIN, Conchúr: Seanchas Chléire. Ciarán Ó Síocháin agus Mícheál Ó Síocháin a chuir i scríbhinn. Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1977 (Dírbheathaisnéis) Oileán Cléire

(A traditional Gaeltacht autobiography. The language is beautiful and rich.)

Ó SÚILLEABHÁIN, Muiris: Fiche Bliain ag Fás. An Sagart, An Daingean 1998 (dírbheathaisnéis) Ciarraí/Na Blascaoidí
– Ó Oileán go Cuilleán Eagarthóir: Nuala Uí Aimhirgín. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2000(aistí) Ciarraí/Na Blascaoidí

(Muiris Ó Súilleabháin is a Gaeltacht classic. The collection Ó Oileán go Cuilleán is linguistically interesting, showing how Connemara dialect influences the writer’s original Kerry Irish. Consisting of shorter texts, it is probably less intimidating for the learner than his autobiography.)

Ó SÚILLEABHÁIN, Páid: Ag Coimeád na Síochána. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1995 (cuimhní cinn) Ciarraí

(A Garda’s memories in unadulterated Kerry Irish.)

SAYERS, Peig: Machnamh Seanmhná. An Gúm, Baile Átha Cliath 1992 (dírbheathaisnéis) Ciarraí/Na Blascaoidí
– Peig. Tuairisc a thug Peig Sayers ar imeachtaí a beatha féin. Comhlacht Oideachais na hÉireann, Baile Átha Cliath, gan dáta (dírbheathaisnéis) Ciarraí/Na Blascaoidí

(Peig needs no introduction. Personally, I find Machnamh Seanmhná easier to read than his autobiography – Machnamh Seanmhná consists of shorter texts, and some of them I found interesting even as a young learner, such as the portrait of an Irish-speaker from Mexico.)

TYERS, Pádraig: Leoithne Aniar. Cló Dhuibhne, Baile an Fhirtéaraigh 1982 (béaloideas) Ciarraí/Na Blascaoidí
– Malairt Beatha. Inné Teoranta, Dún Chaoin 1992 Ciarraí
– An tAthair Tadhg. An Sagart, an Daingean 2000 (beathaisnéis) Ciarraí
– Abair Leat Joe Daly. An Sagart, an Daingean 1999 (seanchas) Ciarraí
– Sliabh gCua m’Óige. An Sagart, an Daingean 2003 (dírbheathaisnéis)

(Pádraig Tyers, as I found out only recently, was not a native speaker. This I found surprising, because his Irish is native-like Munster dialect with a literary polish. He was a folklore collector, and Leoithne Aniar and Malairt Beatha are among the results of this occupation; An tAthair Tadhg is the biography of a priest who promoted Irish; Abair Leat Joe Daly is an interview with a folklore collector; Sliabh gCua m’Óige is Tyers’s autobiography.)

UA CIARMHAIC, Mícheál: Iníon Keevack. An Gúm, Baile Átha Cliath 1996 (úrscéal) Ciarraí
– Ríocht na dTonn. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1989 (seanchas) Ciarraí
– Guth ón Sceilg. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2000 (gearrscéalta) Ciarraí
– An Gabhar sa Teampall. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1986 (creideamh is cráifeacht) Ciarraí

(Mícheál Ua Ciarmhaic was a Gaeltacht writer of a philosophical bent. Iníon Keevack is a Wild West adventure and quite delighful.)

UA MAOILEOIN, Pádraig: Ár Leithéidí Arís. Cnuasach de Shaothar Ilchineálach. Clódhanna Teoranta, Baile Átha Cliath 1978 Ciarraí/Corca Dhuibhne
– Bríd Bhán. Sairséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1968/1972 (úrscéal)Ciarraí/Corca Dhuibhne
– De Réir Uimhreacha. Muintir an Dúna, Baile Átha Cliath 1969 (dírbheathaisnéis)Ciarraí/Corca Dhuibhne
– Na hAird ó Thuaidh. Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath 1960 (stair áitiúil) Ciarraí/Corca Dhuibhne
– Ó Thuaidh! Sáirséal Ó Marcaigh, Baile Átha Cliath 1983 (úrscéal)Ciarraí/Corca Dhuibhne
– An Stát versus Dugdale. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2001 (tuairisc) Ciarraí/Corca Dhuibhne

(Pádraig Ua Maoileoin was a Garda and a Gaeltacht man. His novel about the life of the Garda, De Réir Uimhreacha, is both fun and good Irish – not “good Irish” in the traditional seanchas style, but the good Irish of a Gaeltacht man who knows when it is better not to use the traditional seanchas style. Bríd Bhán is a partly funny, partly haunting Gaeltacht novel. Ua Maoileoin’s books about the Gaeltacht are both insightful and subversive, and should be read as an antidote to Peig.)

VERLING, Máirtín (eag.): Leabhar Mhadhc Dháith. Scéalta agus Seanchas ón Rinn. Seosamh Ó Dálaigh, Nioclás Breatnach, Úna Parks agus daoine eile a bhailigh. An Sagart, an Daingean 2007. An Rinn, Co. Phort Láirge

(If you ever wanted to be able to speak about God, the universe and everything in Waterford Irish, this book is for you. It is quite an impressive piece of work. Basically, it is a very comprehensive collection of linguistic and folkloristic material in that particular dialect.)

ILCHANÚNACH – IN SEVERAL DIALECTS

Ó TUATHAIGH, Gearóid, Liam Lillis Ó LAOIRE agus Seán UA SÚILLEABHÁIN a chuir in eagar: Pobal na Gaeltachta – a Scéal agus a Dhán. Raidió na Gaeltachta i gcomhar le Cló IarChonnachta, Indreabhán 2000

(This is a book about all the Gaeltacht districts, with articles written by natives or longtime residents of those districts. Thus, you can observe how the language changes when you move along the west coast.)

PÓIRTÉIR, Cathal (Eag.): Glórtha ón Ghorta. Béaloideas agus an Gorta Mór. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1996

(This is a collection of folklore about the Great Hunger: short fragments in the different dialects, which you can compare and draw your own conclusions.)

A list of alliterative runs in traditional Irish

Alliterative runs are a feature of traditional Irish style, and you will find at least some of them in any book written by a native speaker or collected from native storytellers and tradition-keepers. So, if you want to give your Irish a traditional polish, here is a list of such runs you can study. Some are chains of adjectives, some are combinations of nouns, some of a noun and one or more adjectives.

Cuid de stíl thraidisiúnta na Gaeilge iad na ruthaig uamacha, agus tiocfaidh tú orthu i ngach leabhar le scríbhneoir a bhfuil an teanga ó dhúchas aige agus i ngach bailiúchán béaloidis a breacadh síos ó bhéalaithris na scéalaithe is na seanchaithe dúchasacha. Mar sin, más maith leat snas na teanga traidisiúnta a chur ar do chuid Gaeilge, is féidir leat staidéar a dhéanamh ar an liosta seo thíos. Cuid de na ruthaig seo is slabhraí d’aidiachtaí iad, cuid eile acu is ainmfhocail iad a bhfuil baint chomhréire éigin acu le chéile, cuid eile arís is éard atá iontu ná ainmfhocal agus aidiachta(í) á leanúint.

BEAG – BROSANTA – BLÁFAR: Bean bheag bhrosanta bhláfar ab ea í. (Sayers 1998, p. 146)

BOIGE – BREÁTHACHT: Ach de réir mar a bhíonn an t-earrach ag imeacht bíonn an aimsir ag dul i mboige agus i mbreáthacht. (Ó Cadhlaigh 2013, p. 52)

BREÁ – BOG: Tá an aimsir breá bog cneasta, buíochas le Dia. (Ó Cadhlaigh 2013, p. 51)

BREÁ – BROTHALLACH: Bíonn an uain go breá brothallach… (Ó Cadhlaigh 2013, p. 53)

BREÁ – BUÍ: …roimh dheireadh an tsamhraidh bíonn an t-arbhar go breá buí… (Ó Cadhlaigh 2013, p. 54)

BRÍOMHAR – BEATHAITHE: Bíonn sé go bríomhar beathaithe, lúth is neart ina ghéaga… (Ó Cadhlaigh 2013, p. 23)

BRISTE – BRÚITE: …thógadar gach corp briste brúite… (Ó Dubhda 2011, p. 94)

BRISTECHROÍOCH – BRÓNACH: B’éigean do imeacht agus bóthar na coda eile do thabhairt air go bristechroíoch agus go brónach. (Sayers 1998, p. 161. Of course it should be b’éigean dó…, and bóthar na coda eile a thabhairt air, but the source uses a very dialectal orthography.)

BRÓN – BRISEADH CROÍ: Bhí sé sásta go leor ansan, cé go raibh brón agus briseadh croí air féin. (Sayers 1998, p. 163)

BRUÍON – BEARRADH: …gan iad a bheith ag bruíon is ag bearradh ar feadh na tráthnóna. (Ó Dubhda 2011, p. 88)

CAM – CAIMILÉIREACH: Is cam caimiléireach a tháinig siad ar an saibhreas. (Ó Conaire 1970, p. 23)

CAS – CANCRACH: …ní haon ionadh é bheith go gruama brónach agus go cas cancrach. (Ó Cadhlaigh 2013, p. 23)

CASACHT – CÁRSÁN: Bhuail casacht is cársán é. (Ó Conaire 1970, p. 24)

CÍORADH – CEANGAILT: Bhí sé cos-nochtaithe agus ceann-nochtaithe, agus a mhothall ciarghruaige gan cíoradh gan ceangailt. (Ó Fiannúsa 2008, p. 13)

CÍORADH – CUR TRÍ CHÉILE: [Is iomaí] rud a cíoradh agus a cuireadh trí chéile an tráthnóna úd cois na tine. (Sayers 1998, p. 135)

CÍOS – CÁS – CATHÚ: …is me [= agus mé] go hóg aerach, gan cíos cás ná cathú orm an uair sin. (Sayers 1998, p. 155)

CIÚIN – CIALLMHAR: Do bhí buachaill ciúin ciallmhar chun féachaint im dhiaidh...(Sayers 1998, p. 137)

CIÚIN – CNEASTA: Bhí an Mhaol féin chomh ciúin chomh cneasta san is gur dhóigh leat nár dhein sí díobháil ná dochar...(Sayers 1998, p. 155)

CRÁITE – CÉASTA: Sea, is go bhfuilimse féin cráite céasta le méid a bradaíle féin. (Ó Fiannúsa 2008, p. 11)

CRUATAN – CEALGAIREACHT: […] b’fhuirist a aithint air nár bhain pioc de chruatan ná de chealgaireacht an tsaoil fós leis. (Ó Dubhda 2011, p. 15. Fuirist is a form of furasta ‘easy’ you see in Munster literature.)

CRUINN – CÚRAMACH: Mar cuirim chun oibriú na feirme mar is ceart go cruinn is go cúramach. (Ó Fiannúsa 2008, p. 9)

CUMTHA – CÓRACH: …agus é go cumtha córach. (Ó Cadhlaigh 2013, p. 23)

DATHÚIL – DEA-CHRAICINN: Bíonn sé go dathúil dea-chraicinn. (Ó Cadhlaigh 2013, p. 23. Note that dathúil is an adjective, dea-chraicinn is a noun in genitive case.)

DEALBH – DÓLÁSACH: Teaghlach Dealbh Dólásach (Ó Fiannúsa 2008, p. 13)

DÍCHEALLACH – DEA-IOMPRACH: Bhí cuid acu dícheallach dea-iomprach ag iarraidh iad féin is a gclanna a ardú as an bpoll salachair… (Ó Dubhda 2011, p. 40)

DIL – DÚTHRACHTACH: …phóg sí go dil dúthrachtach é. (Sayers 1998, p. 147)

DÍOBHÁIL – DOCHAR: Bhí an Mhaol féin chomh ciúin chomh cneasta san is gur dhóigh leat nár dhein sí díobháil ná dochar…(Sayers 1998, p. 155)

DÍOCHRA – DÚTHRACHTACH: …tá Maighistir Seán Carsuel, Ministir Shoiscéal Dé ag guí agus ag géar-atach Dé go díochra dúthrachtach fá spiorad an ghlicis agus na tuisceana agus na fírinne a neartú... (Ó Doibhlin 2006, p. 35)

DÍREACH – DAINGEAN: ”Ní fhanfaidh mé ar ao’ chor”, arsa sé go díreach daingean. (Ó Fiannúsa 2008, p. 16)

DÚR – DOICHEALLACH: Tá an long ag teannadh aniar leis na Sceirdí dúra doicheallacha…(Ó Conaire 1970, p. 16)

DÚTHRACHTACH – DÁIRÍRE: [D]úirt [siad] go dúthrachtach dáiríribh an phaidir álainn ghlórmhar… (Ó Fiannúsa 2008, p. 18. Dáiríribh is a common parallel form of dáiríre)

FAGHAIRT NA FEIRGE: Is beag duine sa mórchomhluadar meidhreach sa halla nár mhothaigh fiuchadh fola ina fhéitheacha, agus faghairt na feirge ina chroí… (Ó Fiannúsa 2008, p. 2)

FIALCHROBH – FÁILTIÚIL: Líon sé amach dhá thaoscán le fialchrobh fáiltiúil, óir bhí sé féin súgach cheana féin. (Ó Fiannúsa 2008, p. 7)

FIUCHADH FOLA: Is beag duine sa mórchomhluadar meidhreach sa halla nár mhothaigh fiuchadh fola ina fhéitheacha, agus faghairt na feirge ina chroí... (Ó Fiannúsa 2008, p. 2)

FÓGAIRT – FOLÁIREAMH: Do dhruid an leathchomhla gan fógairt gan foláireamh… (Ó Fiannúsa 2008, p. 19)

FUAR – FLIUCH – FIÁIN: …bíonn tosach an earraigh go fuar fliuch fiáin… (Ó Cadhlaigh 2013, p. 52)

FUARLEACA FÍORÍOCHTAIR [IFRINN]: Glan leat as mo radharc a bhitch agus síos go fuarleaca fíoríochtair ifrinn leat!  (Ó Fiannúsa 2008, p. 3. I’d prefer to capitalize Ifrinn, because Ifreann ‘Hell’ is in Irish usually treated as a proper noun, being definite without definite article.)

GÁBH – GUAISEACHT: …gan féachaint do chontúirt ná do ghábh ná do ghuaiseacht dá raibh oraibh… (Ó Doibhlin 2006, p. 36. Both gábh and guaiseacht mean ‘danger’, although they might be less common than dainséar, contúirt and baol. In my opinion, though, gábhadh and guais are the more common forms of these words today, at least in modern Ulster Irish literature.)

GAFA – GLÉASTA:  Agus níorbh iontaí liom an sneachta dearg ná an fear breá dathúil a fheiceáil istigh ar an urlár agam; teanga bhreá Ghaeilge aige; é gafa gléasta. (Ó Conaire 1970, p. 28)

GAOTH – GARBHSHÍON: …cnuasaítear iad sula dtagann gaoth agus garbhshíon an gheimhridh. (Ó Cadhlaigh 2013, p. 55.)

GARBH – GLASCHAORACH: Bhí culaith gharbh ghlaschaorach air…(Ó Fiannúsa 2008, p. 13)

LAG – LÚBACH: Is suarach an mac a d’fhágfadh a mháthair, atá lag lúbach, léi féin… (Ó Conaire 1970, p. 12)

LEATHAN – LÁIDIR: …a bhrollach is a ghuaillí go leathan láidir... (Ó Cadhlaigh 2013, p. 23)

LOM – LÁNDÓITE: Na beithígh nárbh fholáir a choimeád istigh sa dúluachair bíonn siad ar a gcúilín seamrach ag iníor (fosaíocht) dóibh féin sna páirceanna glasa a bhí go lom lándóite i rith an gheimhridh. (Ó Cadhlaigh 2013, p. 53)

LUATH – LÁIDIR: An duine a bhíonn go luath láidir... (Ó Cadhlaigh 2013, p. 23)

MAITHEAS – MAITH: Nuair a thángthas go dtí an cúigiú corp mheas na daoine ná raibh maitheas ná maith leis an iniúchadh. (Ó Dubhda 2011, p. 95)

MAORGA MÓRÁLACH: Ba dhóigh leat gur túisce a bhí an fhéasóg ann ná an fear maorga mórálach ar leis í. (Ó Conaire 1970, p. 17)

MEADHRÁN – MEARATHAILL: Bhailigh an tseana-bhean a seál timpeall a seangchoirp s[h]noite is thriall go bacach i dtreo dhoras an bhotháin, mar neach go mbeadh meadhrán mearathaill air is ná mothódh ach ar éigin go raibh sé beo (Ó Fiannúsa 2008, p. 15)

MEIRBH – MÁNLA: …d’fhreagair an tseana-bhean go meirbh mánla… (Ó Fiannúsa 2008, p. 19)

MÍN – MARBH: Nuair a chonac arís é bhí sé mín marbh. (Sayers 1998, p. 158. Chonac is the Munster synthetic form for ‘I saw’, chonaic mé in other dialects.)

MIONN – MÓID: …thug sé mionn agus móid a bheith suas leis lá éigin. (Ó Dubhda 2011, p. 49. Both words mean ”oath, pledge”.)

MÓR – MAISEACH: Dá mbeadh sé d’ádh ar Éirinn go mba thír mhór í, agus rialtas dá chuid féin a bheith ag Ros na gCloch faoin bpríomh-Rialtas, é a bheith ina limistéar mór maiseach saibhir, agus dá mbeifí ag brath ar phrionsa nó ar sheanascal a thoghadh le breithiúnas a thabhairt ar cheisteanna móra tábhachtacha a bheadh ag dul idir comhairleoirí agus codladh na hoíche, is ar Éamann Rua a leagfá lámh. (Ó Conaire 1970, p. 18)

MÓRCHOMHLUADAR MEIRGEACH: Is beag duine sa mórchomhluadar meidhreach sa halla nár mhothaigh fiuchadh fola ina fhéitheacha, agus faghairt na feirge ina chroí… (Ó Fiannúsa 2008, p. 2. Personally, I would prefer sa mhórchomhluadar mheidhreach, writing standard Irish. Note that fiuchadh fola alliterates, too.)

MÚCHTA – MARBH: Bíonn muintir na gcathrach agus na mbailte móra múchta marbh ag an teas míchuibhseach…(Ó Cadhlaigh p. 53.)

OIRIRC – ONÓRACH: Nós oirirc onórach atá fós agus a bhí riamh i bhfeidhm ag na daoine… (Ó Doibhlin p. 35)

SÓNTA – SOTALACH: Mura muid atá sónta sotalach, arsa Labhras go doicheallach. (Ó Conaire 1970, p. 26)

SOS – SÍOCHÁIN: Leanais den phlámás is den mhealladh go dtí gur aontaíos, sa deireadh, ar son sosa is síochána. (Ó Dubhda 2011, p. 17.)

SUAIMHNEAS – SÍOCHÁIN: Bhí gach rud chun suaimhnis is síochána ach an t-aon rud amháin. (Ó Dubhda 2011, p. 82)

SUAITE – SCAMHAITE: …cé go ndéarfadh daoine gur mithid don phlaosc chéanna bheith suaite scamhaite ó thonnta tréana borba na farraige… (Sayers 1998, p. 155)

SÚGACH – SULTMHAR: Bhí sé súgach; bhí sé sultmhar. (Ó Dubhda 2011, p. 31)

SUIM – STUACAÍOCHT: Líon an tiarna gloine eile amach dó, agus é ag bíogadh le neart suime agus stuacaíochta. (Ó Fiannúsa 2008, p. 8)

TALAMH – TIARNAS: Níl talamh ná tiarnas ann. (Sayers 1998, p. 162)

TOIRBHIRT – TÍOLACADH: …ar an ábhar sin chonacthas domsa gurbh indéanta dom an saothar beag seo […] a thoirbhirt agus a thíolacadh duitse, a thiarna… (Ó Doibhlin 2006, p. 36)

TOIRT – TÉAGAR: Ba mhíol mór ar trá é le toirt is téagar. (Ó Conaire 1970, p. 21)

Sources/Foinsí:

”Ó Cadhlaigh 2013”: Ó Cadhlaigh, Cormac: Slí an Eolais agus Eagna an Ghaeil. Evertype, Cathair na Mart 2013

”Ó Conaire 1970”: Ó Conaire, Pádhraic Óg: Éan Cuideáin. Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1970

”Ó Doibhlin 2006”: Ó Doibhlin, Breandán: Manuail de Litríocht na Gaeilge. Faisicil II. Litríocht le linn an Choncais, 1536-1616. Coiscéim, Baile Átha Cliath 2006

“Ó Dubhda 2011”: Seán a’ Chasáin (= Ó Dubhda, Seán): An Mairtíneach le Seán a’ Chasáin, Coiscéim, Baile Átha Cliath 2011

“Ó Fiannúsa 2008”:  Ó Fiannúsa, Pádraig: Ghaibh a Leithéid an tSlí Tráth. Cló Chois Móire, Port Láirge 2008

“Sayers 1998”: Peig, A Scéal Féin. Eagarthóirí: Máire Ní Mhainnín, Liam P. Ó Murchú. An Sagart, An Daingean 1998.