Change of Address – Seoladh Nua!

learnirish.blogspot.com

The correct use of “dar le” vs. “de réir”

“Dar le” is in traditional Irish used in the sense “according to [a person]”, “as it seems to [a person]”. However, among learners you do see stuff like “dar leis na staitisticí”, as though statistics was a person, or maybe a thinking and moving machine. However, AI has not yet developed that far, so we shall say de réir na staitisticí. De réir followed by a genitive form is what you use for “according to [a written source of information]”. Dar le is used what you use for “according to [the information coming from a human source of information or opinion]”. Of course, we can use dar le to refer to dead authors, who still constitute distinct persons: dar le Máirtín Ó Cadhain, but de réir when we are referring to their works: de réir “An Ghaeilge Bheo – Destined to Pass”. 

Of course, if aliens descend on Earth, we will even use dar le to refer to their personally given information or opinions: Dar le Zgmbogfzar Ombalo, is féidir taisteal idir-réaltach a dhéanamh, agus is léir go bhfuil taithí aige air “According to Zgmbogfzar Ombalo, interstellar travel is possible, and it is obvious that he has experienced it”. Zgmbogfzar, or just Old Zgmbie to his (her? their?) friends, certainly is able to communicate personally and thus merits the use of dar le.

An leagan is úire de Chiclipéid na Réalteolaíochta

NÓTA: Rinne mé mo dhicheall le cloí le téarmaíocht Fhoclóir na Réalteolaíochta. Nuair nach raibh a dhath le fáil san Fhoclóir, chuaigh mé ar lorg an téarma i saothar Mhatt Hussey.

Abhac nó abhacréalta a thugtar ar réalta nach fathach d’aon chineál í. Mar sin is abhaic iad réaltaí an phríomhsheichimh agus na cinn atá níos lú ná iad siúd féin. Is abhacréalta í an Ghrian s’againn, mar shampla.

Rud eile é abhac bán, nó is éard a bhíos i gceist lena leithéid ná réalta atá i bhfad níos dlúithe ná réaltaí an phríomhsheichimh – go bunúsach cé go mbíonn an t-abhac bán tipiciúil ar aon mhéid leis an Domhan bíonn sé ar aon mhais leis an nGrian. Tá réalta den chineál sin bán toisc go bhfuil sí te. Níl an teas seo ag teacht ó aon imoibriú núicléach, áfach – níl ann ach iarsmaí teasa ó na laethanta a bhí an réalta gníomhach go fóill.

Abhac donn atá i gceist leis an abhac nach bhfuil in ann comhleá hidrigin a haon a choinneáil ag imeacht, is é sin, an t-imoibriú núicléach is dual do réaltaí an phríomhsheichimh. Creidtear áfach go mbíonn comhleá de chineál eile ar siúl sna habhaic dhonna, comhleá hidrigin a dó (deoitéiriam) mar shampla.

An Abhainn nó Eridanus a thugtar ar an réaltbhuíon mhór fhada atá dingthe idir an Bodach, an Tarbh, an Míol Mór, an Fhoirnéis, an Féinics, an Clog, an Siséal agus an Giorria. Tá an réalta is gile sa réaltbhuíon, Achernar, suite ag deireadh theas na hAbhann, agus a hainm féin bunaithe ar na focail Araibise a chiallaíos ”deireadh na habhann”. Réalta bhánghorm í Achernar, agus is impleacht dó sin go bhfuil sí an-te, ach ní fathachréalta í – le fírinne tá sí chomh geal sin toisc go bhfuil sí suite réasúnta cóngarach dúinn, céad go leith de sholasbhlianta. Réalta thábhachtach eile de chuid na hAbhann í Epsilon Eridani, nó tá sí ar an réalta is gaire dúinn a bhfuil pláinéad aici, de réir mar atá deimhnithe. Tá réigiún mór folamh, Folús na hAbhann, le haithint i dtreo na réaltbhuíne seo chomh maith – is é sin, réigiún spáis nach féidir réaltraí ná réadanna eile a fheiceáil ann.

Ábhar idir-réaltach a thugtar ar an damhna atá ar fáil sa spás idir na réaltaí. Gás is mó a bhíos ann, agus hidrigin atá sa chuid is mó den ghás seo – nócha faoin gcéad, a bheag nó a mhór. Héiliam atá sa chuid eile, chomh maith le hiarsmaí beaga de dhúile eile. Sa bhreis ar na cineálacha éagsúla gáis tá dusta ann. Bíonn dlús an ábhair idir-réaltaigh iontach éagsúil, agus é ag brath ar an teocht ach go háirithe: an áit a dtéann sé i bhfuacht téann sé chun dlúis. Ar meán tá adamh amháin i gceintiméadar ciúbach amháin den ábhar idir-réaltach, ach mar a dúradh bíonn sé difriúil i dtimpeallachtaí difriúla. Ianaítear an t-ábhar idir-réaltach timpeall na réaltaí ”óga” teo.

Acamar an t-ainm traidisiúnta ar Theta Eridani, ceann de na réaltaí is tábhachtaí i réaltbhuíon na hAbhann. Cosúil le hAchernar, tá ainm Acamar bunaithe ar na focail Araibise a chiallaíos ”Deireadh na hAbhann”, agus tá Acamar agus Achernar suite réasúnta cóngarach dá chéile mar a fheictear dúinn féin sa réaltbhuíon iad. Déréalta í Acamar, ach is mar A-réaltaí a aicmítear an dá chomhréalta ó thaobh an speictrim de – mar sin is réaltaí teo bána nó bánghorma iad. Tá Acamar suite tuairim is céad is trí scór de sholasbhlianta uainn. Réaltaí príomhsheichimh iad an dá chomhréalta, agus níl mórán difríochta eatarthu ó thaobh na maise de: timpeall ar dhá oiread go leith de mhais na Gréine atá i ngach ceann acu.

Achernar atá ar an réalta is gile san Abhainn, agus is é is brí leis an ainm ná Deireadh na hAbhann – tá an t-ainm sin bunaithe ar an Araibis. B-réalta atá in Achernar de réir a speictrim, is é sin, réalta the ghorm. Tá sí ag dul timpeall ar a hais chomh sciobtha is nach bhfuil sí róchosúil le liathróid a thuilleadh – dhealrófá le milseán den déanamh Smarties í dháiríre. Sféaróideach oblátach a thugtar ar a leithéid de chruth. Tá sí suite faoi chéad is dhá scór de sholasbhlianta dínn, a bheag nó a mhór, agus í seacht n-oiread chomh trom leis an nGrian s’againn. Scéal eile é áfach go sáraíonn sí lonrachas na Gréine glan oscartha ar fad: tá Achernar breis is trí mhíle oiread níos gile ná í. Is déréalta í Achernar, agus leathbhádóir ag an bpríomhréalta nach bhfuil ach dhá Ghrian-mhais inti. Achernar B a thugtar ar an gcomhréalta seo, agus í ag dul timpeall na príomhréalta faoi dhá aonad réalteolaíoch déag di, a bheag nó a mhór.

Achtainiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 89, a chuireas tús le sraith na n-achtainídí, nó na n-achtanóideach, i dtábla peiriadach na ndúl. Níl ach iseatóip radaighníomhacha ag an achtainiam, agus níl ach iarsmaí de le fáil sa dúlra, mar thruailleán i mianraí úráiniam. Is é achtainiam a 227 an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil aige, nó tá sí breis is fiche bliain ar leathré. Pé achtainiam a theastaíos táirgtear go saorga in imoibreoirí núicléacha é. Foinse radaíochta é an t-achtainiam a úsáidtear uaireanta le cealla ailse a mharú. Miotal é an t-achtainiam, agus le teacht na hoíche is féidir loinnir ghorm a aithint timpeall ar gach cnap achtainiam, ós rud é go mbíonn na cáithníní radaíochta ag bualadh na móilíní san aer.

Tagann alfa-mheath agus béite-mheath araon ar achtainiam a 227. Na hiseatóip atá níos troime, is fearr leo an béite-mheath, agus na cinn atá níos éadroime, is dual dóibh an t-alfa-mheath. Maidir le hachtainiam a 226, is féidir leis alfa-mheath, béite-mheath nó leictreonghabháil a dhéanamh.

Ó thaobh na n-airíonna ceimiceacha de, tá an t-achtainiam cosúil go maith leis an lantanam, an dúil atá suite os a chionn sa tábla peiriadach. Is é +3 an staid ocsaídiúcháin a bhíos ag an achtainiam (agus ag an lantanam) ina chuid comhdhúl: mar sin tá tríchlóiríd AcCl₃, tríbhróimíd AcBr₃, trífhluairíd AcF₃ agus seisce-ocsaíd (nó trí-ocsaíd dé-achtainiam) Ac₂O₃ ann.

Tugtar ”sraith achtainiam” nó ”cascáid achtainiam” ar an meathshlabhra is dual do phlútóiniam a 239. Ceann de na céimeanna idir eatarthu é achtainiam a 227 sa slabhra seo.

Achtanaiméadar a thugtar ar ionstraim a thomhaiseas cumhacht na radaíochta – go bunúsach, bíonn imoibriú ceimiceach i gceist a gcuireann solas nó cineál eile radaíochta luas faoi, agus ansin aithnítear an chumhacht ar thorthaí an imoibrithe.

Achtanóideach nó achtainíd – Is iad na hachtanóidigh nó na hachtainídí na dúile a thagas i ndiaidh an achtainiam i dtábla peiriadach na ndúl. Is é an lárainciam (Lr) an ceann deireanach acu. Tá sé idir eatarthu cé acu a áirítear an t-achtainiam féin orthu nó nach n-áirítear. Seo iad na hachtanóidigh:

Dúil	Siombail cheimiceach	Uimhir na dúile	Meáchan adamhach (nó an t-iseatóp is cobhsaí)
Achtainiam	Ac	89	(227)
Tóiriam	Th	90	232.04
Prótachtainiam	Pa	91	231.04
Úráiniam	U	92	238.03
Neiptiúiniam	N	93	(237)
Plútóiniam	Pu	94	(244)
Aimeiriciam	Am	95	(243)
Ciúiriam	Cm	96	(247)
Beircéiliam	Bk	97	(247)
Calafoirniam	Cf	98	(251)
Éinstéiniam	Es	99	(252)
Feirmiam	Fm	100	(257)
Meindiléiviam	Md	101	(258)
Nóbailiam	No	102	(259)
Láirinciam	Lr	103	(266)

Mar is léir ón tábla thuas, is dúile radaighníomhacha iad na hachtanóidigh, agus is beag is féidir a rá faoi na cinn deireanacha acu: mar shampla, is í an leathré atá ag an iseatóp is cobhsaí atá ag an láirinciam ná aon uair déag, agus dá réir sin, tá sé deacair dainséarach taighde a dhéanamh ar airíonna ceimiceacha na dúile, nó tagann meath ar do chuid láirinciam go tiubh, agus an t-eiseamal chomh te ag astú radaíochta uaidh is go bhfuil trealamh trom cosanta de dhíth ort. Ón taobh eile de, tá leathré an úráiniam agus an tóiriam chomh fada is go bhfuil siad ar fáil go nádúrtha sa dúlra, agus mar sin is féidir meáchan adamhach a áireamh, a shocrú is a shainiú dóibh. Maidir leis an bprótachtainiam, is í an leathré atá ag an iseatóp is fadsaolaí aige ná breis is tríocha míle bliain, agus é ar fáil mar thruailleán in úráiniam an dúlra agus mar dhramhaíl sna himoibreoirí núicléacha.

Acoindrít a thugtar ar dhreigít (cloch a thit ón spéir) nach bhfuil coindriúil le haithint uirthi. Is éard atá i gceist le coindriúl ná deoir bheag cloiche a ghreamaigh don dreige amuigh sa spás. Acoindrítí iad na dreigítí a tháinig ón nGealach agus ó Mhars, mar shampla. Bíonn na hacoindrítí cosúil le basalt (bruthcharraig) an Domhain.

Acróiniciúil: An réalta a tháinig chun radhairc ó scáth na léaslíne thoir díreach nuair a bhí an Ghrian ag dul faoi, deirimid go ndearna sé éirí acróiniciúil.

Acrux an t-ainm atá ar an réalta is gile i gCros an Deiscirt. Córas ilréaltach atá ann i ndáiríre, agus é suite faoi thrí chéad is fiche solasbhliain dínn, sin nó céad parsoic.

Acuairidí: Dreigechith iad na hAcuairidí atá le feiceáil i réaltbhuíon Iompróir an Uisce (réaltbhuíon an Uisceadóra), nó Aquarius. Le fírinne ní aon dreigechith amháin iad na hAcuairidí: aithnítear seacht ndreigechith éagsúla, ar a laghad, a bhíos ag teacht as pointe (radaí) éigin sa réaltbhuíon sin. Is dócha gurb iad na hEta-Acuairidí an cith is clúití acu: bíonn siad le feiceáil i Mí an Aibreáin agus i Mí na Bealtaine. Creidtear gur bhain imtharraingt na Gréine na dreigí áirithe seo ó scuabréalta Halley na céadta bliain ó shin.

Adamh: An t-aonad is lú d’aon dúil cheimiceach. De réir na tuisceana atá againn ar an adamh inniu, tá croíleacan nó núicléas ag an adamh agus an chuid is mó dá mhais comhchruinnithe ansin. Tá an núicléas comhdhéanta as dhá chineál cáithníní: prótóin agus neodróin. Tá lucht leictreach deimhneach ag an bprótón, ach níl aon chineál lucht leictreach ag an neodrón. Núicléóin a thugtar ar an dá chineál cáithníní in éineacht. Is dual do luchtanna leictreacha den chineál céanna an ruaig a chur ar a chéile, agus mar sin tá fórsa i bhfad níos láidre ná an t-éaradh leictreach de dhíth leis an núicléas a choinneáil le chéile. Seo an fórsa láidir, nó an fórsa núicléach.

Taobh amuigh den núicléas atá an néal leictreon. Tá an leictreon i bhfad níos éadroime ná an prótón – is ionann mais aon phrótón amháin agus mais dhá mhíle leictreon, beagnach. An lucht leictreach atá ag an leictreon, is lucht diúltach é a neodraíos aon phrótón amháin. Níl lucht leictreach ar bith ag an adamh sa bhunstaid, agus mar sin, is ionann líon na bprótón agus líon na leictreon. Is é líon na bprótón a shocraíos líon na leictreon, agus is é líon na leictreon (nó struchtúr an néil) a shocraíos saintréithe ceimiceacha na dúile a mbaineann an t-adamh léi.

Tá ordú agus eagar ar leith ar an néal leictreon agus é bunaithe ar cheithre chandamuimhir, mar a thugtar orthu: an phríomh-chandamuimhir a shocraíos cén sceall leictreonach ar a bhfuil an leictreon suite; an chandamuimhir asamatach a shainíos an fo-sceall (an leibhéal fuinnimh taobh istigh den sceall), ar an gcandamuimhir mhaighnéadach a aithnítear fithiseán an leictreoin, agus an chandamuimhir guairne a deir cé acu den dá leictreon san fhithiseán sin atá ann. Deir prionsabal Pauli (a fuair a ainm i ndiaidh Wolfgang Pauli, fisiceoir Gearmánach) nach féidir le dhá leictreon i néal an adaimh chéanna na candamuimhreacha céanna go léir a bheith acu.

Is iad na luachanna a cheadaítear don phríomh-chandamuimhir ná 1, 2, 3… Más ionann n agus an phríomh-chandamuimhir, is ionann luachanna na candamuimhreach asamataí (l) agus 0, 1, 2,…(n – 1). Más ionann l agus an chandamuimhir asamatach, is iad na luachanna a cheadaítear don chandamuimhir mhaighnéadach ná 0, +1, -1, +2, -2,…l, -l. Maidir leis an gcandamuimhir guairne, níl ach dhá luach ar fáil di: ½ agus -½.

Ní mór cuimhne a choinneáil air gur cineál simpliúchán í an tsamhail seo féin den adamh. Tá sé bunaithe ar an adamh hidrigine, nach bhfuil ach aon leictreon amháin ann. Tá sé réasúnta furasta cur síos matamaitice a thabhairt ar chóras chomh simplí sin nach bhfuil ann ach dhá réad agus iad ag idirghníomhú. Rachadh sé thar acmhainn an mhatamaiticeora féin, áfach, an idirghníomhaíocht idir na leictreoin éagsúla a chur san áireamh, abair, in adamh na hocsaigine féin (ocht leictreon ar fad) gan trácht ar adaimh na ndúl is troime amuigh (an t-úráiniam, abair, agus dhá leictreon déag is ceithre scór aige).

Is féidir leis na hadaimh naisc cheimiceacha a cheangal dá chéile. Is iad an dá chineál nasc ná an nasc comhfhiúsach agus an nasc ianach. Is éard atá i gceist leis an nasc comhfhiúsach ná comh-leictreondís (agus comhfhithiseán) dhá adamh – tugann gach adamh leictreon amháin uaidh don chomhfhithiseán. Más nasc ianach atá ann, is éard atá i gceist leis ná go bhfuair adamh amháin leictreon ar iasacht ó adamh eile. Is ionann sin is a rá go ndearnadh ian deimhneach den adamh a thug an leictreon uaidh, agus gur iompaigh an t-adamh eile ina ian diúltach. Is dual don lucht leictreach diúltach an lucht leictreach deimhneach a aomadh (a tharraingt chuige) agus a mhalairt, agus is é an comhaomachán sin is bunús leis an nasc ianach.

Adamh cianaosta: Ba é an fisiceoir Francach Georges Lemaître an chéad duine ar rith smaoineamh na hOllphléisce leis. É féin thug sé ”hipitéis an adaimh chianaosta” air. Dúirt sé go raibh a leithéid de rud ann i dtús stair na hollchruinne agus ”adamh cianaosta” nó ”ubh chosmach”, agus gurb as an adamh cianaosta seo a d’eascair an ollchruinne.

Adhara: Is é Adhara, nó Epsilon Canis Majoris, an dara réalta is gile i réaltbhuíon an Mhadra Mhóir. Tá sé suite faoi 430 solasbhliain dinn, agus is déréalta é. Maidir leis an aicme speictreach, is B-réalta í príomhréalta an chórais, agus mar sin, is réalta an-te í agus dath bánghorm inti. Tá Adhara le feiceáil i mbratach na Brasaíle freisin, agus é ag seasamh do stát Tocantins.

Adonis: Ceann de na hastaróidigh neas-Domhain é Adonis, is é sin, is astaróideach é a thagas an-chóngarach don Domhan s’againn ar a fhithis timpeall na Gréine. Ón taobh eile de, tá a chianphointe suite tuairim is cúig chéad milliún ciliméadar ón nGrian (tá an Domhan timpeall is céad is caoga milliún ciliméadar ón nGrian). Tógann sé beagnach trí bliana ar Adonis imrothlú amháin timpeall na Gréine a chríochnú. Ba é an réalteolaí Beilgeach Eugène Delporte a chuir an chéad sonrú san astaróideach seo, thiar sa bhliain 1936. Creidtear go bhfuil sé timpeall is ciliméadar amháin ar trastomhas.

Aeón: Sa réalteolaíocht is ionann aeón agus billiún (mórmhilliún) bliain (1,000,000,000 bliain).

I dteoiric na cruinne ascalaí, glactar leis go dtiocfaidh deireadh le fairsingiú na cruinne agus go dtosóidh an chruinne ag crapadh chuici féin arís, go dtí go dtitfidh sí isteach in aon phonc amháin – an ollbhrúisc a thugtar air seo. Ansin tiocfaidh ollphléasc eile. Duine de na cosmeolaithe ba mhó a rinne forbairt ar an teoiric seo, mar atá, an fisiceoir Sasanach Roger Penrose, thug seisean aeón ar an tréimhse ama idir dhá ollphléasc.

Aerailít: malairt ainm ar dhreigít. ”Cloch ón aer” is brí leis an bhfocal seo, go bunúsach.

Aeranomaíocht: Is éard atá i gceist leis an aeranomaíocht ná taighde ar uachtar an atmaisféir – ar an teirmisféar agus ar an méisisféar – go háirithe ar na díluchtuithe leictreacha thuas ansin.

Aeraspás: Tagraíonn an focal aeraspás d’iarrachtaí na ndaoine eitilt a dhéanamh san aer nó sa spás agus do na scileanna innealtóireachta a bhaineas leo. Ní mór é a choinneáil scartha ón aerspás a thagraíos don aer os cionn áit ar leith – os do chionn féin, cuir i gcás.

Aerastad: Tugtar aerastad ar theorainn an atmaisféir ó thaobh na heitlíochta de – is é sin, nuair a shroichfeas gnátheitleán an t-aerastad, ní bheidh fórsa ardaithe faoi na sciatháin a thuilleadh, chomh tanaí is atá an t-aer thuas ansin.

An tAerchaidéal: Réaltbhuíon é an tAerchaidéal nó Antlia atá dingthe idir an Ceinteár, an Phéist Uisce, na Seolta agus Compás an Mhairnéalaigh. Ba é Nicolas Louis de Lacaille a d’ainmnigh an réaltbhuíon seo agus a shainigh mar réaltbhuíon ar leith í. Níl mórán cuid súl ann: an réalta is gile atá ann, mar atá, Alpha Antliae, níl inti ach réalta phríomhsheichimh nach bhfuil mórán níos mó ná an Ghrian s’againn, agus í féin ag druidim chun seanaoise. Réalta den déanamh K, nó réalta fhlannbhuí, atá in Alpha Antliae.

Aerloinnir: Is í an aerloinnir an dóigh a n-astaíonn an t-atmaisféar féin solas. Bíonn cúiseanna éagsúla leis an aerloinnir: go bunúsach fágann solas na Gréine an t-atmaisféar luchtaithe le leictreachas, agus nuair a dhíluchtófar an fuinneamh leictreach sin, aithneofar mar sholas é. Go tipiciúil scoilteann gathanna na Gréine móilíní nítrigine no ocsaigine de chuid an aeir thuas san atmaisféar, agus nuair a rachas na hadaimh aonair le chéile le móilíní nua a dhéanamh, scaoilfear fuinneamh mar sholas. Ní féidir an aerloinnir a aithint de ló, ó tá solas scaipthe na Gréine i bhfad níos gile ná í, ach is feiniméan í a chuireas isteach ar na réalteolaithe le dorchadas na hoíche féin agus iad ag déanamh a gcuid breathnuithe.

Aeróg: Gléas a úsáidtear le tonnta leictreamaighnéadacha a ghlacadh agus a chlaochlú go bíoganna leictreacha, nó a mhalairt, is é sin, le tonnta leictreamaighnéadacha a tharchur trí bhíoganna leictreacha a chlaochlú go radathonnta (mar shampla). Tá aeróg de shórt éigin ag teastáil le craolacháin raidió nó teilifíse a tharchur nó a ghlacadh. Cineál aeróige é an soitheach satailíte, mar shampla.

Aeróga móra millteanacha iad na radaiteileascóip freisin. Úsáidtear iad le foinsí radathonnta a aithint ar an spéir, rud ar a dtugtar radairéalteolaíocht. Bíonn radathonnta ag teacht as réaltaí, réaltraí, cuasáir agus pulsáir, mar shampla.

Aeróg dhépholach: Déanamh simplí aeróige is ea an aeróg dhépholach. Dhá shlat mhiotail atá ann agus iad ag aimpliú na radathonnta eatarthu trí athshondas.

Aeróg Yagi: Déanamh aeróige is casta ná an aeróg dhépholach – aeróg atá comhdhéanta as sraith d’aeróga dépholacha agus iad suite go comhthreomhar in aice a chéile. Déanamh coitianta é seo ar na haeróga teilifíse mar shampla. Fuair an cineál seo aeróige a ainm ón innealtóir Seapánach Hidetsugu Yagi cé gurbh é Shintaro Uda a rinne an chuid ba mhó den obair dhearthóireachta. Sa bhliain 1926 a bhain siad amach paitinn don dearadh seo.

Aga: I dtéarmaíocht na réalteolaíochta is ionann an t-aga agus am tagartha na gcomhordanáidí. Bíonn athruithe beaga ag teacht ar an spéir gan stad (de thoradh na dualghluaisne ach go háirithe) agus mar sin nuair a chromfas an réalteolaí ar réaltmhapa a úsáid caithfidh sé a bheith eolach ar aga an mhapa, is é sin, cathain go beacht a bhí an mapa agus comhordanáidí an mhapa bord ar bhord le cuma na spéire.

Aichill: Ba é Aichill an chéad astaróideach Traíoch ar cuireadh sonrú ann riamh. Grúpa astaróideach iad na Traígh atá ag timpeallú ceathrú pointe Lagrange ar fhithis Iúpatair – is é sin, an pointe roimh an bpláinéad. Tá Aichill timpeall ar 130 ciliméadar ar trastomhas, agus é ar an séú Traíoch is mó. Ba é an réalteolaí Gearmánach a d’aithin Aichill roimh aon duine eile, thiar sa bhliain 1906.

Aicme speictreach: Is gnách na réaltaí a aicmiú de réir an datha atá iontu, ós rud é gur tomhas é ar theas na réalta, chomh maith lena fadsaolacht: is iad na réalta teo is luaithe a spíonas a gcuid hidrigine. Is iad na príomhaicmí sa rangú seo ná:

Aicme	Dath na réalta	Teocht an dromchla (273 K = 0 ºC, 373 K = 100 ºC)	Sampla	Réaltbhuíon	Nótaí
O	Bánghorm (an chuid is mó den fhuinneamh á astú mar sholas ultravialait)	30,000-50,000 K	Meissa (Heka, Al Haka, Lambda Orionis)	An Bodach	Fathachréalta
			Mintaka (Delta Orionis)	An Bodach	Fathachréalra
			Alnitak (Zeta Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
B	Gorm, bánghorm	10,000-30,000 K	Alkaid (Benetnasch, Eta Ursae Majoris)	An Béar Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Rigel (Beta Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
			Alnilam (Epsilon Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
A	Bán, bánghorm	7,600-11,500 K	Vega (Alpha Lyrae)	An Lir	Réalta phríomhsheichimh
			Altair (Alpha Aquilae)	An tIolar	Réalta phríomhsheichimh
			Sirius (Réalta an Mhadra, Alpha Canis Majoris)	An Madra Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Phad (Phekda, Phecda, Gamma Ursae Majoris)	An Béar Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Deneb (Alpha Cygni)	An Eala	Ollfhathach
			Fomalhaut (Alpha Piscis Austrini)	Iasc an Deiscirt	Réalta phríomhsheichimh
F	Bánbhuí	6,000-7,600 K	Procyon (Alpha Canis Minoris)	An Madra Beag	Réalta phríomhsheichimh
			Porrima (Gamma Virginis, Arich)	An Mhaighdean	Réalta phríomhsheichimh
G	Bánbhuí, buí	5,300-6,000	An Ghrian	–	Réalta phríomhsheichimh
			Vindemiatrix (Epsilon Virginis)	An Mhaighdean	Fathachréalta
			Sadalsuud (Beta Aquarii, Lucida Fortunae Fortunarum)	Iompróir an Uisce (An tUisceadóir)	Ollfhathach
			Mebsuta (Epsilon Geminorum)	An Cúpla	Ollfhathach
K	Flannbhuí	3,900-5,200	Epsilon Eridani	An Abhainn	Réalta phríomhsheichimh
			Pollux (Beta Geminorum)	An Cúpla	Fathachréalta
			Alsafi (Sigma Draconis)	An Dragan	Réalta phríomhsheichimh
			Gienah (Epsilon Cygni)	An Eala	Fathachréalta
			Eltanin (Gamma Draconis, Etamin)	An Dragan	Fathachréalta
M	Flannbhuí, dearg	4,000 nó níos fuaire	Antares (Alpha Scorpii)	An Scairp	Ollfhathach
			Betelgeuse (Alpha Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
			Aldebaran (Alpha Tauri)	An Tarbh	Fathach
			Arcturus (Alpha Bootis)	An tAoire	Fathach
			Gacrux (Gamma Crucis)	Cros an Deiscirt	Fathach
			Mirach (Merak, Beta Andromedae)	Andraiméide	Fathach
			Gliese 581	An Mheá	Abhac dearg
			Wolf 359	An Leon	Abhac dearg
			Lalande 21185 (Gliese 411)	An Béar Mór	Abhac dearg

Ba iad Annie Jump Cannon agus Edward C. Pickering a d’oibrigh amach an córas seo thuas i dtús na fichiú haoise, agus is minic a thugtar ”córas Harvard” air, ós rud é go raibh Pickering i gceannas ar Réadlann Harvard, agus Cannon ag obair dó. Cuireadh roinnt aicmí nua leis le freastal ar chineálacha neamhghnácha réaltaí nach féidir a aicmiú de réir an chórais ”chlasaicigh” seo, cosúil leis an aicme úd W nó WR (réaltaí Wolf-Rayet).

Aicmiú Trumpler: córas aicmithe na réaltbhraislí oscailte. Ba é an réalteolaí Robert Julius Trumpler (nó Trümpler – Eilvéiseach a bhí ann a chuir faoi sna Stáit Aontaithe) a cheap an córas seo sa bhliain 1930. In aicmiú Trumpler tá uimhir Rómhánach a thugas le fios cé acu atá an bhraisle scaipthe nó dlúth (I, II, III nó IV; seasann I don bhraisle dhlúth, agus is é IV an cineál is scaipthe); uimhir Arabach a sheasas do mheánghile na réaltaí sa bhraisle (1, 2 nó 3 – is é 3 an cineál is gile); agus litir a deir cé acu atá an bhraisle saibhir (r, ó rich an Bhéarla) i réaltaí, daibhir (p, ó poor) nó idir eatarthu (m, ón bhfocal medium). Ina dhiaidh sin cuirtear an litir n le tagairt a dhéanamh don néalmhaireacht (nebulosity), is é sin, le tabhairt le fios go bhfuil an bhraisle suite i néal gáis. Is é an t-aicmiú atá ag an bPléadach, mar sin, ná I3rn – réaltbhraisle dhlúth gheal, í saibhir i réaltaí agus néalmhaireacht ag roinnt léi.

Aigéan na Stoirmeacha nó Oceanus Procellarum atá ar an gceann is mó de na ”mara” (na machairí basailt) ar an nGealach. Is féidir an tAigéan seo a fheiceáil ón Domhan gan dul i muinín gléasra cianradhairc. Tá cráitéar Copernicus suite san Aigéan – ceann de na gnéithe is feiceálaí de dhromchla na Gealaí. An dara spásbhád a thug daoine go dtí an Ghealach, mar atá, Apollo a 12, thuirling sí san Aigéan, agus baisteadh Mare Cognitum nó ”An Mhuir Aitheanta” ar an gcuid sin den Aigéan ina dhiaidh sin.

Ailbéideacht: An codán den tsolas (nó de chineál eile radaíochta) a fhrithchaitheas rinn neimhe áirithe. Tá ailbéideacht an Domhain, mar shampla, timpeall ar 0.3, is é sin, frithchaitheann an Domhan tuairim is tríocha faoin gcéad den tsolas a bhuaileas é.

Is léir nach ionann ailbéideacht na rinne neimhe i ngach ball di. Mar shampla, má iompaíonn an Domhan taobh na farraige – taobh an Aigéin Chiúin – leat, beidh an ailbéideacht, mar a fheictear duitse í, níos mó ná meánailbéideacht ár bpláinéid.

Aimhrialtacht: Sa réalteolaíocht tagraíonn an focal aimhrialtacht dá lán coincheapanna éagsúla, mar atá:

• Aimhrialtacht an Atlantaigh Theas

• Aimhrialtacht éalárnach
• Aimhrialtacht fhíor
• Aimhrialtacht Pioneer
• Aimhrialtacht tareitilte
• Meán-aimhrialtacht

Is éard atá i gceist le haimhrialtacht an Atlantaigh Theas ná an aimhrialtacht a aithnítear ar an gceann inmheánach den dá chrios radaíochta timpeall an Domhain a fuair a n-ainm ón spáseolaí Meiriceánach James Van Allen. De ghnáth, ní shroicheann an crios inmheánach níos ísle síos ná sé chéad ciliméadar, ach is eisceacht (nó aimhrialtacht!) é Deisceart an Atlantaigh, áit nach mbíonn an crios radaíochta sin ach dhá chéad ciliméadar os cionn dhroim ár bpláinéid. Is é is cúis leis an aimhrialtacht seo ná nach bhfuil réimse maighnéadach an Domhain chomh siméadrach le réimse an bharra-mhaighnéid.

Is éard atá i gceist leis an aimhrialtacht éalárnach, an aimhrialtacht fhíor, agus an mheán-aimhrialtacht ná na comhordanáidí a thugas cur síos ar an áit a bhfuil an rinn neimhe ar a fithis, de réir na ndlíthe matamaitice a d’oibrigh Johannes Kepler amach. Uillinneacha iad an aimhrialtacht éalárnach agus an aimhrialtacht fhíor. Ní uillinn í an mheán-aimhrialtacht, cé go dtomhaistear in aonaid stua í, cosúil le huillinn. Tá an mheán-aimhrialtacht ag brath ar an achar a scuab an líne ón réad go dtí an fócas den éilips ón uair dheireanach a chuaigh an réad thart le garphointe na fithise. Is iad íosmhéid agus uasmhéid na meán-aimhrialtachta ná 0 raidian agus 2π raidian. Aonad stua é an raidian. Is ionann an raidian agus timpeall ar 57.295 céim stua, nó an stua a fhreagraíos do gha an chiorcail.

Maidir le haimhrialtacht Pioneer, is éard atá i gceist léi ná an géarú a tháinig ar luas an dá spástaiscéalaí úd Pioneer 10 agus Pioneer 11 nuair a shroich siad fad áirithe ón nGrian (timpeall ar fhiche aonad réalteolaíoch). Ní raibh súil ag na réalteolaithe leis an luasghéarú san am, ná míniú sásúil acu air, agus mar sin bhí sé ina chúis spéise acu ar feadh tamaill. Ba é an brú radaíochta ba chúis leis an aimhrialtacht – bhí na taiscéalaithe ag cailleadh teasa, ach níorbh ionann an cailleadh seo ar gach taobh den ghléas, agus mar sin bhí an brú radaíochta ag cur le luas an ghléis.

Is éard atá i gceist leis an aimhrialtacht tareitilte ná ardú fuinnimh a aithnítear agus spásbhád ag eitilt thart leis an Domhan. Má eitlíonn an spásbhád thart le rinn neimhe sách cóngarach, cuirfidh imtharraingt na rinne neimhe sin cor i mbealach an spásbháid, agus sa teagmháil chéanna géarófar ar a luas. Cuid bheag den luasghéarú sin áfach ní féidir leis na fisiceoirí é a mhíniú i láthair na huaire, agus tugtar aimhrialtacht tareitilte ar an gcuid sin.

Aimplitiúid a thugtar, go bunúsach, ar ”airde” na dtonnta, más é an ”tonnfhad” fad na dtonnta céanna.

Ainmníocht Bayer a thugtar ar an gcóras ainmníochta a cheap an réalteolaí Gearmánach Johann Bayer thiar i dtús na seachtú haoise déag. Sa chóras seo is éard atá in ainm na réalta ná litir Ghréagach (nó ainm ar litir Ghréagach), agus ainm Laidine na réaltbhuíne ag teacht i ndiaidh na litreach sin i dtuiseal gineadach. Mar shampla, Alpha Centauri, Beta Ursae Majoris, Gamma Andromedae.

Is minic a chreidtear go seasann Alpha sa chóras seo don réalta is gile sa réaltbhuíon, agus gurb é Beta an dara ceann is gile, agus araile: Gamma, Delta, Epsilon… Le fírinne ní raibh Bayer féin ag iarraidh ordú gile na réaltaí i réaltbhuíon áirithe a thabhairt go mionchruinn, nó ní raibh ar chumas réalteolaithe a linne an ghile sin a thomhas go róbheacht. Ní dhearna sé ach na réaltaí i réaltbhuíon áirithe a aicmiú de réir a ngile. Má bhí, cuir i gcás, cúig réalta sa réaltbhuíon san aicme ba ghile, bhaist sé Alpha, Beta, Gamma, Delta agus Epsilon ar na cinn seo, agus ansin thug sé Zeta ar an gcéad réalta sa dara haicme, ach ní hionann sin is a rá go dtabharfadh sé Alpha ar an réalta ba ghile acu go léir. Ba mhinic a bhí a aird ar chúiseanna eile freisin: mar shampla, má bhí réalta áirithe ar an gcéad cheann sa réaltbhuíon a thagadh ó scáth na léaslíne, bhí de chlaonadh in Bayer alpha (nó an chéad litir Gréigise san aicme bhainteach gile) a bhronnadh ar an réalta sin thar aon cheann eile.

Thairis sin, rinne na réalteolaithe athruithe ar theorainneacha na réaltbhuíonta ina ndiaidh sin: thar aon rud eile, roinneadh an Long nó Argo Navis go réaltbhuíonta éagsúla, mar atá, an Chíle (Carina), Deireadh na Loinge (Puppis), Compás an Mhairnéalaigh (Pyxis), agus na Seolta (Vela). Ansin, choinnigh gach réalta a litir Ghréagach, cé gur cuireadh ainm na réaltbhuíne nua léi.

Níor chuir Bayer an córas ainmníochta s’aige i bhfeidhm ach amháin ar na réaltbhuíonta a bhí le feiceáil ón nGearmáin. Thit sé ar chrann réalteolaithe eile an córas a fhairsingiú ar réaltaí an leathsféir theas.

Aipsis: Tugtar aipsisí ar chianphointe is ar gharphointe na satailíte, is é sin, an pointe is faide ón bpríomhúlach agus an pointe is cóngaraí don phríomhúlach ar fhithis na satailíte.

Ais leathbheag a thugtar ar an líne a ritheas ó lárphointe na héilipse go dtí ceann den dá phointe ar an éilips is cóngaraí don lárphointe. Is ionann an ais leathbheag agus leath an trastomhais is lú atá ag an éilips.

Ais leathmhór a thugtar ar an líne arb ionann í agus leath an trastomhais is mó atá ag an éilips, is é sin, ritheann sí ó lárphointe na héilipse go ceann den dá phointe ar an éilips is faide ón lárphointe.

Ais neamhaí a thugtar ar an ais a bhfuil an sféar neamhaí ag rothlú timpeall uirthi – go bunúsach, is ionann í agus ais rothlaithe an Domhain.

Ais optúil a thugtar ar an ais a ritheas trí chóras optaice agus a bhfuil an córas sin siméidreach ina timpeall. (Rud eile í an ais optach, a bhaineas leis an dóigh a n-athraontar an solas sna criostail.)

Aistiogmatacht atá i gceist nuair nach ionann an fócas (fócas an lionsa nó fócas an chórais optúil) do na línte ceartingearacha agus na línte cothrománacha.

Aistriú Doppler nó iarmhairt Doppler a thugtar ar athrú na minicíochta ó fhoinse tonnta atá ag gluaiseacht. Léiriú maith é bonnán an otharchairr: nuair atá an carr ag teacht inár dtreo, táimid ag cloisteáil bíoganna an bhonnáin níos tibhe i ndiaidh a chéile (rud a fhágas go bhfuil an mhinicíocht níos airde, agus fuaim an bhonnáin níos géire), agus nuair atá sí ag imeacht uainn, is dóigh linn go bhfuil na bíoganna le cloisteáil níos scaipthe (agus ansin tá an mhinicíocht níos ísle, ionas go bhfuil an fhuaim níos doimhne). De réir an phrionsabail chéanna, nuair atá foinse aon chineál tonnta ag druidim chugainn, is dóigh linn go bhfuil an tonnfhad níos lú agus an mhinicíocht níos airde ná mar a shílfeadh an breathnóir atá ag gluaiseacht in éineacht leis an bhfoinse – agus a mhalairt más ag druidim uainne atá an fhoinse sin.

Ba é an réalteolaí Ostarach Christian Andreas Doppler a mhínigh an iarmhairt seo in alt faoi dhath na ndéréaltaí thiar sa bhliain 1842. D’aithin sé prionsabal uilechuimsitheach a bhfuil baint aige leis na fuaimthonnta, na radathonnta agus na tonnta leictrimhaighnéadacha de gach cineál, an gnáthsholas san áireamh. Tugtar deargaistriú ar an dóigh a dtéann aistriú Doppler i bhfeidhm ar sholas na réaltaí agus na réada réalteolaíocha eile agus iad ag druidim uainn, agus gormaistriú an téarma a thagraíos d’aistriú Doppler ag réaltaí atá ag gluaiseacht chugainn.

Aladáid nó géag shnáthaide a thugtar ar chlár is féidir a iompú ionas go bhfuil sé ag pointeáil ar réad ar leith, agus é ag cur ar ár gcumas líne a tharraingt atá ag dul i dtreo an réada sin. Comhpháirt í an aladáid den teodailít (gléas an gheodasaí), mar shampla. Cineál rialóir réalteolaíoch í an aladáid, agus tá an téarma féin bunaithe ar fhocal Araibise a chiallaíos ”rialóir”.

Albireo: Is é Albireo nó Beta Cygni an cúigiú réalta is gile i réaltbhuíon na hEala. Le fírinne is déréalta é – nó tríréalta fiú. Is iad na comhréaltaí is fusa a aithnítear ó chéile ná Albireo A agus Albireo B, ach is déréalta ann féin é Albireo A – tugtar Albireo Aa agus Albireo Ac ar an dá réalta sin inniu.

Fathachréalta fhlannbhuí den K-aicme é Albireo Aa. Réaltaí príomhsheichimh iad an dá cheann eile, Albireo Ac agus Albireo B, agus is B-réaltaí iad – is é sin, réaltaí teo gorma.

Alcor: Is é Alcor nó 80 Ursae Majoris nó Arundhati leathbhádóir na réalta úd Mizar nó Zeta Ursae Majoris. Le fírinne is déréalta ann féin é Alcor agus é suite faoi dhá sholasbhliain is ceithre scór dínn. Is réalta phríomhsheichimh den chineál A í príomhréalta Alcor – níl sa leathbhádóir ach abhac fann.

Alcyone: Is í Alcyone nó Eta Tauri an ceann is gile de réaltaí na Pléadaí i réaltbhuíon an Tairbh. Déanta na fírinne is córas ceithre réalta í Alcyone, agus is fathachréalta bhánghorm B-aicme í an phríomhréalta. An trí cinn eile is abhacréaltaí iad agus iad ag dul timpeall na príomhréalta.

Aldebaran: Is é Aldebaran nó Alpha Tauri an réalta is gile i réaltbhuíon an Tairbh, agus é ar réaltaí geala cuidsúlacha na spéire go léir. Fathach flannbhuí K-aicme é. Níl sé mórán níos troime ná an Ghrian s’againn cé go bhfuil sé i bhfad níos mó, i bhfad níos lonrúla – go bunúsach is réalta é a d’fhorbair ó abhac príomhsheichimh go fathach mar is dual don Ghrian féin a dhéanamh i gceann na mílte milliún bliain.

Alderamin: Is é Alderamin nó Alpha Cephei an réalta is gile i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir, agus é le feiceáil gan dul i dtuilleamaí uirlisí cianradhairc. Tá sé suite faoi naoi solasbhliana is dhá scór dinn. Réalta bhán A-aicme atá ann. Lonrúil is mar atá sé, ní fathachréalta é ach réalta phríomhsheichimh.

Alfa-cháithnín a thugtar ar an núicléas héiliam a bhfuil dhá phrótón agus dhá neodrón ann, nuair a bhítear ag tagairt do na mílte acu agus iad ag gluaiseacht leo go tapa in aon treo, ionas gur féidir a rá gur cineál radaíocht atá i gceist, mar atá, alfa-radaíocht.

Nuair a thiocfas moill ar an alfa-cháithnín sa damhna, bainfidh sé dhá leictreon óna thimpeallacht agus iompóidh sé ina adamh héiliam. Dá thoradh sin bíonn boilgeoga beaga héiliam le fáil sna mianta úráiniam.

Alfa-mheath is cúis leis an alfa-radaíocht a bhíos ag teacht as dúile áirithe radaighníomhacha. Nuair a thiocfas alfa-mheath ar an núicléas, astóidh sé alfa-cháithnín, is é sin cáithnín a bhfuil dhá phrótón agus dhá neodrón ann. Ansin bainfear dhá aonad d’uimhir adamhach an núicléis, ós ar líon na bprótón a aithnítear an uimhir adamhach. Mar sin, má thagann alfa-mheath ar núicléas úráiniam (is é 92 uimhir adamhach an úráiniam), déanfar núicléas tóiriam de (is é 90 uimhir adamhach an tóiriam).

Ar dhúile troma radaighníomhacha, cosúil leis an úráiniam, is tipiciúla a thagas an t-alfa-mheath. Ní bhíonn iseatóip chobhsaí ar bith ag na dúile is troime amuigh, agus mar sin caithfidh núicléis na ndúl sin an mhaisuimhir agus an uimhir adamhach araon a laghdú leis an gcobhsaíocht a bhaint amach. Dealraíonn sé gurb é an teallúiriam (uimhir adamhach: 52) an dúil is éadroime a bhfuil iseatóip alfa-ghníomhacha aige.

Alfa-radaíocht an cineál radaíocht atá comhdhéanta as alfa-cháithníní. An alfa-radaíocht a bhíos ag teacht as na núiclídí radaighníomhacha ní bhíonn sí saibhir i bhfuinneamh agus is leor duilleog páipéir le maolú uirthi go substaintiúil.

Na halfa-cháithníní a bhíos ag bualadh an Domhain ón spás, mar chuid den radaíocht chosmach, tá siad i bhfad níos fuinniúla agus dainséar iontu do na neachanna beo dá réir.

Algenib an t-ainm a thugtar go traidisiúnta ar dhá réalta:

• Gamma Pegasi. Tá an réalta seo le feiceáil i réaltbhuíon Pheigeasais. Glactar leis go bhfuil sí suite faoi thrí chéad is nócha solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Réalta réasúnta mór atá i nGamma Pegasi, ach is deacair a rá an féidir fathachréalta a thabhairt uirthi dáiríribh: tá sí naoi n-oiread chomh trom leis an nGrian, agus cúig oiread ar trastomhas. Réalta an-lonrúil í áfach – breis is cúig oiread chomh lonrúil leis an nGrian – agus ní shamhlófá a mhalairt le réalta B-aicme. Dealraíonn sé go bhfuil sí le hiompú ina fathach ceart nuair a bheas a cuid hidrigine spíonta aici.
• Malairt ainm ar Alpha Persei nó Mirfak. Féach Mirfak.

Algol nó an Deamhanréalta a thugtar ar an réalta úd Beta Persei; ainm eile as Béarla é Winking Demon, is é sin, ”an Deamhan Súilbhobálach”. ”An Deamhan” is brí leis an ainm Araibise úd Al-Ghul, agus is ionann sin mar fhocal agus ghoul an Bhéarla – ”gúl” an leagan Gaeilge a thugas foclóir mór Néill Uí Dhónaill. Ba nós leis na hastralaithe anallód a shíleadh gur tuar tubaiste agus foréigin a bhí ann. Is léir mar sin gur spreag an réalta seo fantaisíocht na ndaoine le fada, agus is é is cúis leis sin ná gur déréalta uraitheach í: an dóigh a mbíonn sí ag ”bobáil súile” shíleadh na daoine gur neach beo a bhí i gceist.

Is é is ciall le ”déréalta uraitheach” ná go dtagann ceann den dá chomhréalta idir sinn agus an ceann eile ó am go ham, rud a fhágas go bhfuil lonrachas agus speictream na réalta ag athrú go tráthrialta. Tá an dá chompánach suite chomh cóngarach dá chéile is nach raibh na sean-réalteolaithe in ann iad a aithint thar a chéile ach amháin ar an timthriall seo – le huirlisí forbartha an lae inniu is féidir an dá réalta a fheiceáil, áfach. Mar sin féin tugtar déréalta speictreach ar Algol, toisc gurb ar na hathruithe speictrim is lonrachais a d’aithin na réalteolaithe an chéad uair gur dhá réalta a bhí ann.

Le fírinne tá an tríú comhréalta ann freisin, ach ní uraíonn sí aon cheann den dá réalta eile.

Réaltaí príomhsheichimh iad comhréaltaí Algol, cé go bhfuil siad níos mó ná an Ghrian. An réalta is gile den triúr, nó Algol Aa1, is réalta den B-aicme í. Tá sí trí oiread chomh mór leis an nGrian de réir an trastomhais agus an téagair, agus beagnach dhá chéad oiread níos lonrúla. An compánach uraitheach atá ag Algol Aa1, tugtar Algol Aa2 air. Tá sé beagáinín níos éadroime ná an Ghrian, agus é trí oiread go leith chomh mór de réir an trastomhais. Réalta K-aicme é, agus é gan ach seacht n-oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Maidir leis an tríú comhréalta, baineann sí leis an A-aicme, agus níl sí mórán níos troime, ná níos mó, ná an Ghrian.

Bhí an-tábhacht leis an réalta seo i stair na réalteolaíochta, ó chuidigh sí leis na heolaithe tuiscint a fháil ar na déréaltaí mar rud. Is gnách aicme iomlán de dhéréaltaí a dhealramh le hAlgol.

Alioth nó Epsilon Ursae Majoris atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Bhéir Mhóir. Tá sí suite faoi dhá sholasbhliain is ceithre scór dínn, a bheag nó a mhór, agus í beagnach trí oiread chomh mór leis an nGrian s’againn. Tá Alioth ceithre oiread chomh mór leis an nGrian de réir an trastomhais, agus breis is céad oiread chomh lonrúil. Aicmítear mar A-réalta í. Tagann athruithe aisteacha ar a speictream go tráthrialta timthriallach, agus ceaptar gurb é réimse maighnéadach na réalta a mheascas na dúile breise – na truailleáin – i ”mbreosla” hidrigine na réalta ar dhóigh ar leith, ionas go dtéann siad i bhfeidhm ar an speictream mar sin.

Alkaid nó Benetnasch nó Eta Ursae Majoris atá ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Bhéir Mhóir. B-réalta atá ann de réir an speictrim, is é sin, réalta the bhánghorm. Tá sé sé oiread chomh trom leis an nGrian, trí oiread go leith chomh mór de réir an trastomhais, agus míle trí chéad is caoga oiread chomh lonrúil. An chuid is mó de na réaltaí sa Chamchéachta tá siad ag gluaiseacht leo tríd an spás in éineacht, in aon treo agus ar aon luas le chéile – tugtar ”grúpa gluaisteach an Bhéir Mhóir” orthu – ach is eisceacht é Alkaid, nó ní ball den ghrúpa sin é.

Almach nó Gamma Andromedae atá ar an ilréalta arb í an tríú réad is gile i réaltbhuíon Andraiméide í. D’aithin na réalteolaithe faoi dheireadh an ochtú céad déag gur déréalta a bhí ann. Ceann den dá réalta sin áfach, is dóigh le lucht na ceirde inniu gur córas trí réalta ann féin é. Mar sin, is córas ceithre réalta í Almach, agus é suite faoi trí chéad is caoga solasbhliain dínn. Is iad na ceithre réaltaí sin ná:

• γ Andromedae A. Fathachréalta í seo a áirítear ar an K-aicme: réalta fhlannbhuí í atá níos fuaire ná an Ghrian.
• γ Andromedae Ba agus Bb. Dhá réalta phríomhsheichimh den B-aicme iad, agus iad ag dul timpeall a chéile uair in aghaidh dhá lá is ocht n-uaire.
• γ Andromedae C. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme í.

Alnair (focal Araibise a chiallaíos ”an ceann geal”) a thugtar go traidisiúnta ar dhá réalta, mar atá:

• Alpha Gruis. Tá an réalta seo ar an gceann is gile i réaltbhuíon na Coirre. Réalta the ghorm de chuid na B-aicme í agus í trí nó ceithre oiread níos mó ná an Ghrian s’againn – mar sin, ní fathachréalta í ach réalta phríomhsheichimh a d’fhéadfá a dhealramh le Sirius. Tá sí i bhfad níos lonraí ná an Ghrian, is é sin, dhá chéad is trí scór oiread. Tá sí suite faoi chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór.
• Zeta Centauri. Tá an réalta seo le feiceáil i réaltbhuíon an Cheinteáir, agus í ocht n-oiread chomh trom leis an nGrian. Tá sí suite faoi thrí chéad agus ceithre scór solasbhliain dínn. Réalta the ghorm de chuid na B-aicme í seo chomh maith le hAlpha Gruis.

Alnilam nó Epsilon Orionis atá ar an réalta i lár na hastaireachta ar a dtugtar Crios Oiríon nó Slat an Bhodaigh, i réaltbhuíon an Bhodaigh. B-réalta atá ann, is é sin, réalta the ghorm é. Tá sé suite faoi thuairim is dhá mhíle solasbhliain dínn, agus é tríocha oiread chomh trom leis an nGrian, nó i bhfad níos troime fós. De réir na lonrúlachta, tá Alnilam beagnach leathmhilliún oiread níos gile ná ár réalta féin. Tríd is tríd níl sé as cosán ollfhathach a thabhairt ar an réalta seo, agus creidtear go bpléascfaidh sí ina hollnóva an lá is faide anonn.

Alnitak nó Zeta Orionis a thugtar ar an gceann is faide thoir de na réaltaí i Slat an Bhodaigh (Crios Oiríon). Tá sé suite faoi thuairim is ceithre chéad solasbhliain dínn, agus is tríréalta ann féin é.

Alpha Centauri nó Toliman nó Bungula a thugtar ar an réalta is cóngaraí dúinn, nó ar an gcóras réaltaí le bheith beacht. Tá trí réalta ann: Alpha Centauri A; Alpha Centauri B; agus Alpha Centauri C, nó Proxima Centauri. Tá an trí cinn suite faoi chorradh is ceithre solasbhliana dínn, agus mar is léir ón ainm Laidine – Proxima, ”An Ceann is Cóngaraí” – tá Alpha Centauri C níos gaire dúinn ná an dá cheann eile. Tá cuid de na réalteolaithe barúlach, fiú, nach bhfuil Proxima ach ag dul thar bráid, is é sin nach bhfuil sí ceangailte den bheirt eile ar aon dóigh.

Ba nós leis na réalteolaithe Muslamacha Rijl al Qanturis nó ”Cos an Cheinteáir” a thabhairt ar Alpha Centauri. Is é Rigil Kentaurus an leagan leath-Laidine den ainm chéanna a d’úsáidtí sa Domhan Thiar. Sa bhliain 2016, áfach, shocraigh Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta gan ”Rigil Kentaurus” a thabhairt ach ar Alpha Centauri A.

Tá Alpha Centauri A ábhairín níos mó ná an Ghrian, agus aon oiread go leith chomh lonrúil. Aicmítear mar G-réalta í, is é sin, is réalta bhuí phríomhsheichimh í cosúil leis an nGrian s’againn. Alpha Centauri B arís, tá sí beagáinín níos lú agus níos fuaire ná an Ghrian – is réalta fhlannbhuí K-aicme í. Maidir le Proxima, níl inti siúd ach abhacréalta bheag nach bhfuil de mhais inti ach 12.3 % de mhais na Gréine. Baineann sí leis an M-aicme, is é sin, is abhacréalta dhearg í agus í níos fuaire ná an dá réalta eile sa chóras.

Chomh gar is atá an dá phríomh-chomhbhall dá chéile, ní féidir iad a aithint thar a chéile gan dul i dtuilleamaí teileascóip. Dá mbeadh Proxima ní ba lonrúla d’fhéadfá í a aithint mar réalta ar leith le súile do chinn féin, ach ós rud é nach bhfuil inti ach léaró fann i gcomparáid leis an dá réalta eile tá teileascóp de dhíth le hí a fheiceáil ar aon nós.

Mar is léir ón ainm, tá Alpha Centauri ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Cheinteáir, agus í ar réaltaí geala na spéire go léir chomh cóngarach dúinn is atá sí. Níl ach Sirius agus Canopus níos gile ná í. Réalta phríomhsheichimh atá i Sirius agus í suite i gcóngar dúinn, díreach cosúil le hAlpha Centauri; fathachréalta atá i gCanopus agus í faoi thrí chéad solasbhliain dínn.

Alphekka nó Alphecca nó Gemma nó An tSeoid nó Alpha Coronae Borealis a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon Choróin an Tuaiscirt. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme í atá suite faoi chúig ciliméadair déag is trí scór dínn. Tá sí timpeall is trí oiread chomh trom leis an nGrian, ach ar ndóigh tá sí i bhfad níos lonrúla ná í – ceithre oiread déag is trí scór. Le fírinne is déréalta í, nó tá leathbhádóir, Alphekka B nó Alpha Coronae Borealis B (α CB B) ag an bpríomhréalta. Tá an leathbhádóir seo ar aon dath agus ar aon mhéid leis an nGrian, agus tá an Ghrian beagáinín níos lonrúla ná é.

Is gnách Alphecca Meridiana a thabhairt ar Alpha Coronae Australis, is é sin, an réalta is gile i gCoróin an Deiscirt. Tá an réalta seo dhá oiread agus trí dheichiú cuid chomh trom leis an nGrian, agus tríocha oiread níos lonrúla.

Alpheratz nó Sirah nó Alpha Andromedae a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon Andraiméide. Tá sí suite in aice le réaltbhuíon Pheigeasais, agus deirtear gurb iad Alpheratz agus trí réalta de chuid Pheigeasais (Markab, Scheat, agus Algenib) ”cearnóg mhór Pheigeasais”.

Tá Alpheratz suite faoi sheacht solasbhliana déag is ceithre scór dinn, agus is déréalta é. Tá an ceann is mó den dá chomhréalta ceithre oiread chomh trom leis an nGrian agus trí oiread chomh leathan (de réir an trastomhais, nó an gha); sáraíonn sí an Ghrian faoi 240 oiread ar lonrachas. Is B-réalta í, is é sin, is réalta gheal ghorm í. Tá an leathbhádóir níos lú ná an phríomhréalta, is é sin, dhá oiread chomh trom leis an nGrian. Réalta den aicme A é, is é sin, réalta bhánghorm atá ann, agus é beagáinín níos fuaire ná an phríomhréalta. Tá sé trí oiread déag chomh lonrúil leis an nGrian.

Tá roinnt dúl ceimiceach neamhghnách le fáil sa phríomhréalta, mearcair, mangainéis, agus xeanón go háirithe, agus a lorg le haithint ar a speictream.

Alphonsus – Cráitéar mór ar an nGealach é Alphonsus, agus é suite taobh thoir de Mhuir na Scamall, in aice le cráitéir Ptolemaeus agus Alpitragus. Tá Alphonsus céad is fiche ciliméadar ar trastomhas, agus é ainmnithe as Alfonso a Deich, rí na Caistíle, a mhair ón mbliain 1221 go 1284. Bhí suim ag Alfonso sna réaltaí agus sna heolaíochtaí, agus is iad na leasainmneacha a baisteadh air ná Sabio, nó an Fear Críonna, agus Astrólogo, nó an tAstralaí.

Altair nó Alpha Aquilae a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Iolair. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme is ea Altair agus í ar cheann de na réaltaí is gile ar an spéir, chomh cóngarach is atá sí dúinn – níl sí ach sé nó seacht solasbhliana déag uainn. Tá Altair ag dul timpeall ar a hais chomh sciobtha is go gcuireann an rothlú seo as a riocht í – níl sí sféarúil (níl sí ar dhéanamh na liathróide) ach sórt leibhéalta sna poil.

Altasamat is ea an cineál gléasadh nó feistiú a chuireas ar do chumas an teileascóp a rothlú ar an ais cheartingearach agus ar an ais chothrománach araon. Tagraíonn tús an fhocail don airde (altitude), agus is ionann an t-asamat agus an treoshuíomh compáis. Cineál altasamat é an túirín gunna chomh maith.

An Altóir atá ar an réaltbhuíon idir an Scairp, an Riail, an Teileascóp agus Triantán an Deiscirt. Tá cuid mhaith réaltbhraislí le feiceáil san Altóir, agus tá Réaltnéal Roc an Gha Nimhe suite sa réaltbhuíon seo freisin. Níl an Altóir le feiceáil ach ó leathsféar theas an Domhain, agus mar sin, níl d’ainmneacha againn ar a cuid réaltaí ach Alpha Arae, Beta Arae, Gamma Arae agus araile.

Ara an t-ainm Laidine ar an Altóir. Tabhair faoi deara go dtagraíonn an t-ainm Gaeilge ”An tAra” do réaltbhuíon eile ar fad, an ceann ar a dtugtar Auriga as Laidin.

Alúmanam a thugtar ar dhúil uimhir a trí déag i dtábla peiriadach na ndúl. Al an tsiombail cheimiceach, agus is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p⁶3s²3p¹. Mar sin, tá trí leictreon ar an sceall is faide amuigh, agus is dual don alúmanam an trí cinn sin a thabhairt ar iasacht uaidh. Mar sin, is é +3 an staid ocsaídiúcháin is dual don dúil seo, agus ní féidir +1 ná +2 a aithint ag an alúmanam ach amháin i gcomhdhúile díomuana. Tá an t-alúmanam 26.981 aonad ar mheáchan adamhach, agus ní díol iontais é mar sin gurb é alúmanam a 27, nó ²⁷Al, an t-aon iseatóp nádúrtha amháin atá aige. Tá an raidiseatóp is cobhsaí, ²⁶Al, seacht gcéad míle bliain ar leathré, agus is féidir iarsmaí de a aithint sa ghás idir-réaltach, ach más féidir féin, tá sé sábháilte a rá nach bhfuil a dhath fágtha de i ndúlra an Domhain. Na hiseatóip radaighníomhacha eile atá ann, ní mór iad a tháirgeadh sa tsaotharlann, agus ní bhíonn siad fadsaolach ar aon nós – bíonn siad cúpla nóiméad nó cúpla soicind ar leathré, nó níos éagobhsaí fós.

Miotal éadrom é an t-alúmanam. Seoltóir maith teasa agus leictreachais atá ann, agus níl nimh ná dochar ann don orgánach dhaonna. Táthar buartha faoin mbaint atá ag an alúmanam le galar Alzheimer, ach níl na saineolaithe ar aon fhocal faoin mbaint sin. Ocsaídítear an t-alúmanam go héasca, agus mar sin bíonn brat ocsaíde ar an miotal a fhágas liath é – ar an dath sin is fusa a aithnítear an t-alúmanam. Tá an ocsaíd alúmanaim, Al₂O₃, an-chrua, an-láidir mar shubstaint, agus díonann an brat sin an miotal ar thuilleadh ocsaídiú. Deirtear go n-éighníomhaíonn an brat ocsaíde an miotal.

Cé go bhfuil an t-alúmanam ar ceann de na dúile is coitianta i screamh an domhain, agus aithne ag na daoine ar mhianraí éagsúla alúmanaim (alúm, mar shampla) ó thús na staire, níor éirigh leis an gcine daonna alúmanam a aonrú mar dhúil ach sa naoú haois déag. Ba é an Danmhargach Hans Christian Ørsted a rinne an t-éacht. Ar feadh i bhfad, áfach, ní raibh sé furasta an miotal a tháirgeadh, agus bhíodh sé ní ba dhaoire ná an t-ór féin.

Ba iad an Meiriceánach Charles Martin Hall agus an Francach Paul Héroult a tháinig ar an modh oibre le halúmanam a tháirgeadh ar scála tionsclaíoch, i ndeireadh na naoú haoise déag. Is éard atá i gceist le próiseas Hall-Héroult – mar a thugtar air – ná leictrealú na hocsaíde alúmanaim go hocsaigin agus alúmanam. Níl sé praiticiúil an ocsaíd a leá lena leictrealú, áfach, toisc go dteastaíonn teocht breis is dhá mhíle céim Celsius chuige sin. Ba é an rud a rith le Hall agus Héroult, beag beann ar a chéile, ná an ocsaíd a thuaslagadh i gcrióilit leáite. Mianra alúmanaim í an chrióilit féin – is éard atá inti ná fluairíd potaisiam agus alúmanaim (K₃AlF₆), agus í i bhfad níos soleáite ná an ocsaíd alúmanaim.

An leagan den ocsaíd alúmanaim a úsáidtear le haghaidh táirgíochta is é an bháicsít é. Ocsaíd alúmanaim neamhghlan atá sa bháicsít. Tugtar corandam ar na glanchriostail ocsaíde alúmanaim, agus úsáidtear sa tseodóireacht iad. Níl dath ar bith sa ghlanchorandam, ach fágann truailleáin dathanna éagsúla ann. Tugtar rúibín ar an gcorandam dearg, agus is é an cróimiam is cúis leis an dath. Tagraíonn an focal saifír do na cineálacha daite eile den chorandam, go háirithe don chorandam ghorm.

Tá a lán mianraí alúmanaim eile sa dúlra chomh maith – na hiathchlocha, mar shampla, ar sileacáití alúmanaim iad. As an mbáicsít a bhaintear an chuid is mó den alúmanam, áfach.

Níl léamh ná scríobh ná insint bhéil ar chomh húsáideach is atá an t-alúmanam, ós miotal éadrom é agus an-teacht aniar ann. Go coitianta, measctar miotail eile tríd lena dhéanamh níos oiriúnaí d’úsáid ar leith. Baintear leas as an nglanalúmanam freisin, áfach – sa leictreonaic, ar a laghad. Go bunúsach, is é an glanalúmanam atá de dhíth más í an díontacht ar an gcreimeadh (ar an ocsaídiú) is mó atá ag teastáil, ach más í an chruacht agus an díontacht ar bhuaillí nó ar bhrú meicniúil atá de dhíth, is é an cómhiotal – an miotal measctha – a roghnaítear.

Amalthea (Amailtia an leagan Gaelaithe a bhí ag Matt Hussey sa leabhar úd Fréamh an Eolais) a thugtar ar shatailít bheag de chuid Iúpatair; Iúpatar a Cúig an t-ainm córasach. Ba é an Meiriceánach Edward Emerson Barnard a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1892 – an fear céanna a bhfuair Réalta Barnard a hainm uaidh. Tá sí ag timpeallú Iúpatair níos gaire ná gealacha aithnidiúla Galileo, agus í níos lú ná iad: tá déanamh neamhrialta uirthi, is é sin, níl sí ar déanamh liathróide. Shuigh an scríbhneoir ficsin eolaíochta Arthur C. Clarke a ghearrscéal Jupiter Five ar Amalthea, mar is léir ón teideal.

Amharcmhéid an téarma a thagraíos do mhéid na réalta mar a fheictear dúinn í, is é sin, de réir ghile a cuid solais.

Am Iarthar na hEorpa: an t-am a gcloítear leis in Éirinn, sa Phortaingéil agus sa Ríocht Aontaithe. Is ionann é go bunúsach agus an tAm Uilíoch, is é sin, Meán-Am Greenwich, ach amháin go n-aistrítear na cloig uair amháin ar aghaidh le teacht an Earraigh (am coigilte sholas an lae, is é sin, an t-am samhraidh) agus ar ais le teacht an Fhómhair.

Am Lár na hEorpa: an t-am a gcloítear leis sa chuid is mó den Eoraip. Tá sé ag dul uair amháin chun tosaigh ar Am Iarthar na hEorpa.

Amóinia a thugtar ar hidríd shimplí dhénártha na nítrigine, NH₃. Tá an amóinia ina gás le teocht an tseomra, nó is é an fiuchphointe atá aici ná -33°C. Chomh haraiciseach is atá sí chun imoibriúcháin is gás nimhe í a dhéanas dochar do chomhdhúile bithcheimiceacha an orgánaigh dhaonna, ach is furasta an dainséar a aithint ar dhrochbholadh an gháis. Oibríonn sí ar na scamhóga ar nós na ngás tachtach eile, is é sin tarraingíonn sí éidéime na scamhóg ar an othar – líontar na scamhóga le huisce a thachtas é.

Tá an amóinia sothuaslagtha san uisce, agus í ag imoibriú mar bhun scothláidir leis na haigéid sa tuaslagán. Mar is dual don bhun de réir theoiric Brønsted agus Lowry, glacann an amóinia le hian hidrigine ón aigéad, ionas go gcruthaítear ian deimhneach amóiniam, NH₄⁺. Ansin is féidir leis an ian seo dul i gcomhdhúil le hiain diúltacha – salainn amóiniam, mar a thugtar ar na comhdhúile seo. Samplaí de shalainn den chineál sin iad an chlóiríd amóiniam NH₄Cl agus an charbónáit amóiniam (NH₄)₂CO₃ (an salann fia-adhairce).

Maidir le hamóinia san ollchruinne, tá eolaithe áirithe barúlach go bhféadfadh an amóinia gnó an uisce a dhéanamh do bhithsféar ar phláinéad eile agus do chóras bithcheimiceach de chineál eile. Tá fadhbanna ag baint leis an hipitéis seo, áfach. Thar aon rud ba chóir don phláinéad sin bheith ní b’fhuaire ná an Domhan, ionas go bhfanfadh an amóinia ina leacht, agus ba chóir nach mbeadh ocsaigin le fáil in atmaisféar an phláinéid, toisc gur substaint sho-adhainte, sho-dhóite í an ghlanamóinia.

An tAm Uilíoch: is ionann é agus Meán-Am Greenwich, a bheag nó a mhór. Is í an difríocht is mó idir an dá rud ná go bhfuil an tAm Uilíoch níos cruinne ná rothlú an Domhain féin, toisc go bhfuil sé bunaithe ar chloig adamhacha. Le fírinne is gnách an tAm Uilíoch a cheartú le soicindí bisigh ó am go ham le féachaint chuige nach rachaidh an dá am sin ó chéile. Cloíonn an Íoslainn leis an Am Uilíoch ó thús go deireadh na bliana, is é sin, níl am samhraidh ar leith (is é sin, am coigilte sholas an lae) acu.

Anailís speictreach a thugtar ar na modhanna oibre a bhíos ag na réalteolaithe le hairíonna na réalta a aithint ar a speictream. Ó tá a cuid línte speictreacha ag gach dúil cheimiceach, is féidir a fheiceáil ar an speictream cé hiad na dúile atá ar fáil i réalta áirithe. Thairis sin, thig linn a aithint an bhfuil an réalta ag éalú uainn nó ag druidim linn. An réalta atá ag éalú uainn, is dealraitheach dúinn go bhfuil na línte speictreacha go léir aistrithe i dtreo na deirge (deargaistriú), agus an réalta atá ag druidim linn, feicimid go bhfuil na línte speictreacha aistrithe i dtreo na goirme (gormaistriú). Is í iarmhairt Doppler is cúis leis an dá aistriú seo.

Andraiméide is ainm don dá rud seo:

• Réaltra Andraiméide, nó M31, nó NCG 224, atá ar an réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, is é sin, i gcomharsanacht Bhealach na Bó Finne. Réaltra bíseach é. Tá sé suite dhá mhilliún go leith de sholasbhlianta ónár réaltra féin, agus é tuairim is dhá chéad míle solasbhliain ar trastomhas. Ba é an réalteolaí Meiriceánach Heber Curtis (1872-1942) a d’aithin roimh aon duine gur réaltra ar leith a bhí ann, seachas réaltnéal taobh istigh dár réaltra féin.
• Réaltbhuíon Andraiméide – is é Andromeda an leagan Laidine a úsáidtear sa Bhéarla chomh maith. Tá an réaltnéal le feiceáil sa réaltbhuíon áirithe seo. Tá Andraiméide suite idir Peirseas, Caiseoipé, an Laghairt, Peigeasas, na hÉisc, agus an Triantán. Réaltaí aithnidiúla sa bhuíon seo iad Alpheratz agus Almach. Bíonn dreigechith na nAndraiméidídí (nó na mBílídí) le feiceáil sa réaltbhuíon i Mí na Samhna.

Angstram an leagan Gaeilge de shloinne an fhisiceora Shualannaigh Anders Jonas Ångström (1814-1874) – nó den aonad faid a fuair a ainm ón bhfear seo. Is ionann deich n-angstram agus aon nanaiméadar amháin. Ar an solas agus ar an speictream ba mhó a dhírigh Ångström ina chuid taighde, agus dá réir sin is gnách tonnfhaid na gcineálacha éagsúla radaíochta a thomhas in angstraim. Ba é Ångström a mhapáil roimh aon duine eile na tonnfhaid a fhreagraíos do dhathanna éagsúla an tsolais infheicthe.

Anóid a thugtar ar leictreoid a bhfuil lucht leictreach deimhneach aici, agus í ag aomadh iain a bhfuil lucht leictreach diúltach acu – ainiain a thugtar orthu siúd.

Antamón a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 51, agus is é Sb an tsiombail cheimiceach (tá an giorrúchán seo bunaithe ar sheanainm an antamóin, stibiam). Miotalóideach é an t-antamón, agus allatróip éagsúla aige: is é an t-allatróp miotalach an ceann is cobhsaí acu. Tá an t-antamón 121.76 ar mheáchan adamhach, rud a thugas le tuiscint gurb é antamón a 122 an t-iseatóp is coitianta, ach ní mar sin atá: le fírinne is iad antamón a 121 agus antamón a 123 an dá iseatóp cobhsaí, agus is iseatóp radaighníomhach é antamón a 122 a dtagann béite-mheath air.

Is iad +III (na comhdhúile antamónúla) agus +V (na comhdhúile antamónacha) na staideanna ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an antamón ina chuid comhdhúl. Is é an tsuilfíd antamónúil, Sb₂S₃, nó an stibnít, an mhian is tábhachtaí. Cól (nó kohl) a thugtar ar an tsuilfíd chéanna nuair a úsáidtear mar smideadh í.

Úsáidtear seisce-ocsaíd an antamóin (trí-ocsaíd dé-antamóin, trí-ocsaíd antamóin, ocsaíd antamónúil Sb₂O₃) mar lasairdhíonadh. Maidir leis an dúil féin, úsáidtear i gcóimhiotalú í – is é sin measctar trí mhiotail éagsúla é le hiad a dhéanamh níos crua nó níos láidire.

Antares nó Alpha Scorpii atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon na Scairpe. Ollfhathach dearg atá ann agus é breis is leathchéad míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian s’againn. Is é is ciall don ainm úd Antares ná ”frith-Mhars”, rud a thugas le fios go bhfuil Antares cosúil le Mars chomh dearg is atá sé. Dá gcuirfí Antares in áit na Gréine, bheadh fithis Mharsa féin fágtha taobh istigh den réalta. Tá leathbhádóir beag aige, mar atá, Antares B – más féidir a rá go bhfuil sé beag, nó tá sé féin i bhfad níos mó ná an Ghrian. Réalta ghorm nó bhánghorm é Antares B, agus mar sin tá sé i bhfad níos teo ná an phríomhréalta. Tá Antares suite cúig chéad go leith de sholasbhlianta uainn, agus glactar leis go bhfuil i ndán dó pléasc ollnóva a dhéanamh. Réalta athraitheach atá ann.

Tá Antares le feiceáil ar bhratach na Brasaíle, agus é ag siombalú stát Piauí in oirthuaisceart na tíre.

An tAoire nó Boötes atá ar an réaltbhuíon atá suite idir Coróin an Tuaiscirt, Earcail, an Dragan, an Béar Mór, na Madraí Fiaigh, Folt Bheirnicé, an Mhaighdean, agus Ceann na Péiste. Arcturus atá ar an réalta is gile sa réaltbhuíon áirithe seo.

Aois na cruinne, aois na hollchruinne: is ionann aois na cruinne agus an t-am a d’imigh ón Ollphléasc. Creidtear faoi láthair go bhfuil an ollchruinne tuairim is 13.8 billiún bliain d’aois.

I dtús na fichiú haoise bhí cuid mhór de na fisiceoirí barúlach gur rud éigríochta neamhathraitheach a bhí san ollchruinne. Ba í an teirmidinimic a thug an chéad leid nárbh amhlaidh i ndiaidh an iomláin. Is é dara prionsabal na teirmidinimice ná gur dual d’eantrópacht na cruinne dul i méadaíocht i ngach próiseas nádúrtha, is é sin, dá mbeadh an chruinne ann riamh, gan tús gan deireadh, bheadh sí tar éis uasmhéid na heantrópachta a shroicheadh cheana féin – bheadh an fuinneamh go léir scaipthe go cothrom ar fud na cruinne, agus gach cearn den chruinne ar aon teocht le chéile. Mar sin, tuigeadh go bhfuil aois theoranta ag an gcruinne, agus go bhfuil an chruinne ag athrú – go bhfuil a stair féin aici.

Aomadh nó aomachán a thugtar ar fhórsa atá ag tarraingt cáithníní, reanna neimhe nó réadanna eile – imtharraingt, aomadh maighnéadach nó pé cineál eile. (Focal é ”aomadh” ar tháinig an Duinníneach air i nGaeilge Oirthear Uladh, agus mar sin, níl leithscéal ná siocair ag bunadh an Tuaiscirt gan úsáid a bhaint as.) Is féidir a rá go n-aomann an Domhan sinn go léir, toisc go bhfuil imtharraingt (domhantarraingt) ag an Domhan. Cosúil leis sin, aomann an lucht leictreach deimhneach agus an lucht leictreach diúltach a chéile. Aomann pol thuaidh agus pol theas an mhaighnéid a chéile freisin.

Aonad réalteolaíoch a thugtar ar mheánfhad an Domhain ón nGrian. Inniu, tá luach an aonaid réalteolaíoch socraithe go hoifigiúil ar 149,597,870.7 ciliméadar (céad agus naoi milliún déag is ceithre scór, cúig chéad agus seacht míle déag is ceithre scór, ocht gcéad agus deich gciliméadar is trí scór, agus seacht gcéad méadar) – is é sin, cé go mbítear ag mioncheartú an mheánfhaid de réir na mbreathnuithe is úire, ní athraítear sainmhíniú an aonaid réalteolaíoch dá réir a thuilleadh.

An tAonbheannach nó Monoceros atá ar an réaltbhuíon idir an Cúpla, an Madra Beag, an Phéist Uisce, Deireadh na Loinge, an Madra Mór, an Giorria, agus an Bodach. Ritheann an meánchiorcal neamhaí tríd an Aonbheannach. Níl an tAonbheannach ró-chuidsúlach ó thaobh na réaltaí de, ach tá roinnt réaltbhraislí agus réaltnéalta le feiceáil sa réaltbhuíon seo, ar nós Réaltnéal an Róiséid, Réaltbhraisle Chrann na Nollag, Réaltnéal na Coirceoige, agus Réaltnéal Athraitheach Hubble.

An tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta a thugaimid ar eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaithe proifisiúnta. Bunaíodh sa bhliain 1919 é, agus i bPáras atá ceanncheathrú an Aontais. Is é an tAontas, nó foireann ar leith taobh istigh den Aontas, a shocraíos na hainmneacha réalteolaíocha a bhaistear ar reanna neimhe agus ar réadanna spéire, nó a bhronnas stádas oifigiúil ar leagan áirithe de sheanainm.

Apafócas: malairt ainm ar an gcianphointe (apalár).

Apaigí an téarma a thagraíos do chianphointe na satailíte (na Gealaí, cuir i gcás) ar a fithis timpeall an Domhain.

Apaihéilean (nó aiféilean) a thugtar ar chianphointe an phláinéid, an chóiméid nó an astaróidigh ar a fhithis timpeall na Gréine.

Apairéaltracan is ea cianphointe na Gréine ar a fithis timpeall lárphointe Bhealach na Bó Finne.

Apalár a thugtar ar chianphointe na rinne neimhe ar a fithis – is é sin, an pointe is faide ón bpríomhúlach (ón rinn neimhe eile a bhfuil sí ag dul ina timpeall). Samplaí den apalár iad an t-apaigí, an t-apaihéilean, an t-apastrón agus an t-apairéaltracan.

Apalló an t-ainm Gaeilge ar astaróideach uimhir a 1862. Tá grúpa iomlán d’astaróidigh ainmnithe as Apalló: trasnaíonn siad fithis an Domhain ar a gcamchuairt timpeall na Gréine, agus dainséar i gcuid mhaith acu (Apalló féin san áireamh) don Domhan, mar is eagal leis na réalteolaithe.

Apastrón a thugtar ar chianphointe an phláinéid, an astaróidigh nó an chóiméid ar a fhithis timpeall na réalta.

An tAra nó Auriga atá ar an réaltbhuíon idir an Lincse, an Cúpla agus Peirséas. Is í Capella an réalta is gile sa réaltbhuíon seo, agus í ar na réaltaí is lonrúla amuigh. Le fírinne is córas ceithre réalta í, agus an dá cheann is gile acu is fathachréaltaí buí iad. Déréalta uraitheach í an dara réalta is gile san Ara, mar atá, Menkalinan; réalta athraitheach ar déanamh Algol í. Díol suime í Almaaz (Epsilon Aurigae) freisin mar ilréalta athraitheach. Tá roinnt réaltbhraislí oscailte san Ara fosta agus iad ina n-ábhar spéise ag na réalteolaithe amaitéaracha.

Tabhair faoi deara fosta gurb é Ara ainm Laidine na hAltóra freisin. Ainmneacha Laidine cosúil le Alpha Arae, Beta Arae agus araile, níl siad ag tagairt do réaltaí an Ara, ach don Altóir. Auriga an t-ainm Laidine ar an Ara.

Arcturus nó Alpha Boötis atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Aoire. Fathachréalta fhlannbhuí den aicme speictreach K é, agus é ar aon mhais leis an nGrian s’againn, cé go bhfuil sé i bhfad níos mó ná í – cúig oiread is fiche ar trastomhas – agus i bhfad bhfad níos lonrúla, is é sin, céad is seachtó oiread. Mar sin, cé gur fathachréalta é anois, is dócha go raibh sé ina réalta phríomhsheichimh tráth den tsaol. Tá Arcturus ar réaltaí geala na spéire, agus ba é an chéad réalta riamh ar a ndearnadh breathnuithe teileascóip de lá.

Argóint an pheirihéilin a thugtar ar an uillinn idir an nód éiritheach agus an peirihéilean.

Argón a thugtar ar dhúil uimhir a hocht déag, agus is é Ar an tsiombail cheimiceach. Is triathghás é, is é sin, tá ochtréad iomlán ar an leictreonsceall is faide amuigh aige – ocht leictreon ar fad. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶. Struchtúr an-chobhsaí é an t-ochtréad nach gceadaíonn don argón dul i gcomhdhúile le dúile ceimiceacha eile ach ar éigean. Le comhdhúile argóin a chruthú tá imthoscaí neamhghnácha agus ocsaídeoirí láidire (fluairín ach go háirithe) ag teastáil, agus ní bhíonn na comhdhúile argóin fadsaolach ná úsáideach – sórt éachtóireachta é ag na ceimiceoirí argón a nascadh de dhúile eile. Scéal eile é go bhfuil na réalteolaithe tar éis sonrú a chur i gcomhdhúile argóin sa spáis: d’aithin siad iain argóiniam ArH⁺ ar speictream an ábhair idir-réaltaigh thart ar Réaltnéal an Phortáin.

Tá trí iseatóp cobhsaí ag an argón, mar atá, ³⁶Ar, ³⁸Ar, agus ⁴⁰Ar. Is é ⁴⁰Ar an ceann is coitianta, mar is léir ó mheáchan adamhach an argóin, 39.948. Is é is cúis leis seo go bhfuil iseatóp radaighníomhach ag an bpotaisiam, ⁴⁰K, atá cuíosach flúirseach sa dúlra, agus nuair a thiocfas béite-mheath ar adamh den chineál seo, is é an t-argón úd ⁴⁰Ar a gheofar mar thoradh.

Is é an t-argón an triathghás is flúirsí in atmaisféar an Domhain, agus dá réir sin ba é an chéad triathghás a d’aithin na heolaithe. Ba iad John William Strutt (Tiarna Rayleigh) agus William Ramsay a d’aonraigh an chéad eiseamal argóin sa bhliain 1894, éacht a thabhaigh Duais Nobel dóibh. Nuair a bhítear ag dealú nítrigine ón aer go crióigineach (is é sin, nuair a bhítear ag reo an aeir leis na gáis éagsúla a aonrú de réir a bhfiuchphointe), faightear argón mar sheachthoradh nádúrtha. Mar sin bíonn argón ar fáil réasúnta saor (i bhfarradh is na triathgháis eile ar a laghad, nó níl siad leath chomh flúirseach céanna san atmaisféar), agus leas á bhaint as nuair a bhíos gás támh ag teastáil. Astaíonn an t-argón solas corcra nuair a leictrítear é, agus mar sin is féidir é a úsáid i soilse daite cosúil leis an neon.

Ariel atá ar an gceathrú satailít is mó atá ag Úránas. Ba é an réalteolaí Sasanach William Lassell a chuir an chéad sonrú in Ariel thiar sa naoú haois déag. Satailít sféarúil é – is é sin tá sé ar dhéanamh liathróide, a bheag nó a mhór – agus is é an tsatailít is lú den chineál seo sa Ghrianchóras. Tá fithis Ariel suite beagnach in aon leibhéal le meánchiorcal Úránais. Creidtear go bhfuil Ariel comhdhéanta as oighear agus as cloch araon: is dócha go bhfuil croí cloiche ann agus maintlín oighir ina thimpeall. Níl ach cuid de dhromchla Ariel léarscáilithe, ach is féidir a rá go bhfuil sé breac ar fad le cainneoin agus le cráitéir.

Aristarchus atá ar an gcráitéar is mó ailbéideacht ar an taobh den Ghealach atá iompaithe linn. Chomh geal is atá sé i gcomparáid leis an timpeallacht is féidir é a aithint le súile do chinn féin faoi imthoscaí fabhracha. Tá sé suite in Ardchlár Aristarchus, in Aigéan na Stoirmeacha, agus é daichead ciliméadar ar trastomhas. Ba é an réalteolaí Iodálach Giovanni Riccioli a d’ainmnigh sa bhliain 1651 é as an réalteolaí Aristarchus ó Samos a mhair sna blianta 310-230 roimh Chríost. Ceannródaí héilealárnachais a bhí ann mar Aristarchus – is é sin bhí sé ar na heolaithe is moiche a thuig gurb í an Ghrian lárphointe an ghrianchórais.

Arsanaic a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 33. As an tsiombail cheimiceach sna foirmlí. Tá sí in aon ghrúpa leis an nítrigin agus leis an bhfosfar i dtábla peiriadach na ndúl, agus cúig leictreon ar an sceall is faide amuigh aici. Miotalóideach í an arsanaic, is é sin tá sí idir eatarthu idir na miotail agus na dúile neamh-mhiotalacha ar a lán dóigheanna. Tá allatróip éagsúla ag an arsanaic, cosúil leis an bhfosfar – is é sin, an arsanaic liath mhiotalach, an arsanaic bhuí, agus an arsanaic dhubh. Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin aici, agus is é an t-aon iseatóp arsanaice atá le fáil sa dúlra.

Is iad na staideanna ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +3 agus +5, mar is léir ón dá ocsaíd, mar atá, an trí-ocsaíd dé-arsanaice As₂O₃ (”an arsanaic bhán”) agus an peantocsaid dé-arsanaice As₂O₅. Comhdhúile nádúrtha arsanaice iad an tríshuilfíd dé-arsanaice As₂S₃ (an óirpimint) agus an teitreashuilfíd teatrarsanaice As₄S₄ (an rialgar). Tá dath dearg sa rialgar, agus dath órbhuí san óirpimint, agus mar sin d’úsáidtí sa dathadóireacht iad ar feadh i bhfad, go dtí gur chuir ábhair dhatha eile – cinn nach bhfuil arsanaic iontu – an ruaig orthu.

Nimh í an arsanaic, an dúil féin chomh maith leis na comhdhúile. Go bunúsach, is é is cúis le nimhiúlacht na harsanaice ná go bhfuil sí chomh cosúil leis an bhfosfar is gur féidir léi dul in áit an fhosfair i mbeothach an duine, ach san am chéanna chomh difriúil is nach féidir léi gnó an fhosfair a dhéanamh sna próisis bhithcheimeacha. Thar aon rud eile cuireann sí táirgíocht na trífhosfáite adanaisín ó mhaith. Is éard atá i gceist leis an trífhosfáit adanaisín ná comhdhúil a iompraíos fuinneamh sa cholainn – cineál ”airgeadra fuinnimh” sna teagmhálacha idir na cealla – agus mar is léir ón ainm tá trí adamh fosfair de dhíth le móilín trífhosfáite adanaisín a chur i dtoll le chéile.

Sna scéalta bleachtaireachta is minic a mharaítear daoine le harsanaic, ach déanta na fírinne ní bheadh sé praiticiúil ag aon dúnmharfóir arsanaic a úsáid ar na saolta seo, ós dúil cheimiceach ar leith í agus í so-aitheanta ag na saineolaithe.

Fadhb thromchúiseach é an truailliú arsanaice sa screamhuisce. Truailliú nádúrtha ón úir é go coitianta, is é sin, ní hí tionsclaíocht an duine is cúis leis. Tá an truailliú seo as pabhar dona in Iarthar na Stát Aontaithe, sa Bhanglaidéis, san Airgintín agus sa Mhongóil, mar shampla.

Asamat an uillinn a thugas treoshuíomh na réalta ar an gcompás. Céim stua (céim uillinne) an t-aonad a úsáidtear leis an asamat a thomhas, agus is é an tuaisceart an nialas.

Astaireacht nó réaltlach a thugtar ar ghrúpa suntasach réaltaí a gcoinnítear cuimhne ar leith air cé nach réaltbhuíon é. Astaireachtaí aithnidiúla iad an Camchéachta (Merak, Dubhe, Phecda/Phad, Megrez, Alioth, Mizar-Alcor, agus Alkaid), Triantán an tSamhraidh (Altair, Deneb, agus Vega), Triantán an Gheimhridh (Betelgeuse, Sirius, agus Procyon), an Muileata Mór (Croí Shéarlais, Spica, Denebola, agus Arcturus), Heicseagán an Gheimhridh (Pollux, Procyon, Capella, Aldebaran, Sirius, agus Rigel), agus Slat an Bhodaigh nó Crios Oiríon (Alnitak, Mintaka, agus Alnilam).

Is féidir a rá gur astaireacht agus réaltbhuíon araon í Cros an Deiscirt, nó fuair an réaltbhuíon a hainm ó astaireacht na gceithre réaltaí is gile inti.

Astaitín a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 85. At an tsiombail cheimiceach. Mar is léir ó ainm na dúile, a chiallaíos ”éagobhsaí”, is dúil an-radaighníomhach é a dtagann meath uirthi chomh sciobtha is nach féidir mórán a fháil amach faoina hairíonna ceimiceacha – tá an t-astaitín suite faoin iaidín i dtábla peiriadach na ndúl, rud a thugas le fios gur dócha go bhfuil sé cosúil leis an iaidín. Is í an chumraíocht leictreonach atá aici ná 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶3d¹⁰4s²4p⁶4d¹⁰5s²5p⁶4f¹⁴5d¹⁰6s²6p⁵. Mar sin, tá seacht leictreon (dhá s-leictreon agus cúig p-leictreon) ar an sceall is faide amuigh, mar is dual do na halaiginí go léir. Is é an t-iseatóp is cobhsaí atá ag an astaitín ná astaitín a 210 (nó ²¹⁰At), atá tuairim is ocht n-uaire ar leathré. Is idirchéim nádúrtha é an t-astaitín i meathshlabhra radaighníomhach an úráiniam, ach is dócha nach bhfuil ach cúpla dosaen gram de ar fáil i screamh an Domhain ar fad – an-chorr–adamh anseo agus ansiúd go bunúsach.

Astaróidigh (uatha: astaróideach) a thugtar ar reanna neimhe atá ag fithisiú na Gréine, agus iad níos lú ná na pláinéid. Ní astaróidigh iad na cóiméid, áfach. Sa chiall is cúinge, is astaróidigh iad na cinn atá suite idir Mars agus Iúpatar, san áit a bhfuil crios na n-astaróideach, ach tá grúpaí eile astaróideach ann, cosúil leis na Traígh agus na Gréagaigh (na hastaróidigh a leanas Iúpatar nó a ghabhas roimhe), nó na hastaróidigh neas-Domhain (na cinn a thagas i gcóngar dár bpláinéad féin).

Athshondas a thugtar (i gcoimhthéacs na réalteolaíochta) ar an tionchar tráthrialta a imríos reanna neimhe ar a chéile lena n-imtharraingt, go háirithe más é is toradh don idirghníomhú seo ná go bhfuil a dtréimhsí imrothluithe i gcoibhneas simplí a chéile. Sampla den athshondas é go gcríochnaíonn Neiptiún trí imrothlú timpeall na Gréine san am chéanna a thógas sé ar Phlútón dhá imrothlú a chur de.

Taobh amuigh den réalteolaíocht, tugann lucht na fisice athshondas ar an dóigh a bhfuil dhá thonnchrith ag dul i bhfeidhm ar a chéile, agus tonnchrith nua á chruthú mar chomhthoradh.

Aurora borealis agus aurora australis a thugtar ar na gealáin a fheictear timpeall an dá phol agus an ghrianghaoth ag bualadh faoi mhaighnéadsféar an Domhain. Is cuid súl iad na gealáin seo go minic, agus iad ag cur na n-ildathanna díobh. Seasann aurora borealis do na gealáin a bhíos le feiceáil timpeall an phoil thuaidh – an chaor aduaidh – agus is ionann aurora australis agus an chaor aneas. Bíonn gealáin chosúla le feiceáil ar na pláinéid eile freisin. Saighneáin a thugtar ar na gealáin freisin.

Bairiam a thugtar ar dhúil cheimiceach a 56. Ba an tsiombail cheimiceach. Ceann de na miotail chré-alcaileacha é an bairiam, cosúil leis an maignéisiam, an cailciam, agus an strointiam: tá dhá leictreon ar an sceall is faide amuigh aige, agus ochtréad ar an dara ceann, agus mar sin is dual dó an dá leictreon sin a thabhairt ar iasacht uaidh, ionas go gcruthófar ian bairiam Ba²⁺. Is í an t-aon staid ocsaídiúcháin a bhíos ag an mbairiam ina chuid comhdhúl ná +2. Miotal airgeadgheal é an bairiam, ach nuair a oibreos an t-aer air, ní bheidh an loinnir sin i bhfad ag imeacht: chomh haraiciseach is atá an bairiam chun imoibriúcháin, is dual dó dul i gcomhdhúil le hocsaigin an aeir agus brat liath ocsaíde a tharraingt. Is féidir an bairiam a aithint ar an dath uaine a chuireas sé leis an tine, agus úsáidtear comhdhúile bairiam sna roicéid tine ealaíne ar an gcúis seo. Nimh é an bairiam, nó oibríonn na hiain bhairiam ar na néaróga.

An Balla Díreach a thugtar ar an ngág nó an scairp is suntasaí ar an nGealach. Rupes Recta an t-ainm Laidine. Tá an Balla Díreach suite in aice le Muir na Scamall, agus é tuairim is céad ciliméadar ar fad.

An Balla Mór – Sa réalteolaíocht, tugtar ”An Balla Mór” ar struchtúir áirithe mhórscála a aithnítear ar an ollchruinne, mar atá:

• Balla Mór an Tuaiscirt. Is é seo an rud is réidhe a bhíos i gceist ag na réalteolaithe agus iad ag trácht ar ”an mBalla Mór”. Sreang nó ”filiméad” de réaltraí atá ann agus í leathmhíle milliún solasbhliain ar fad, nó níos faide fós. Cuireadh an chéad sonrú sa Bhalla Mhór seo thiar sa bhliain 1989.

• Balla Mór Sloan. hAithníodh an filiméad seo an chéad uair sa bhliain 2003, agus fuair sé a ainm ón scéim suirbhéireachta spéire ar a dtugtar Suirbhé Digiteach Spéire Sloan, ó ba iad torthaí na scéime sin a chuidigh leis na saineolaithe fionnachtain an Bhalla seo a dhéanamh. Fuair an suirbhé maoiniú ó Fhondúireacht Alfred P. Sloan, agus as an bhfondúireacht sin a hainmníodh an tionscadal. Innealtóir agus fear gnó a bhí in Alfred P. Sloan a bhí i gceannas ar an ngnólacht úd General Motors ar feadh i bhfad, agus bhunaigh sé an Fhondúireacht sa bhliain 1934 le taighde agus teicneolaíocht a mhaoiniú. Tá Balla Mór Sloan i bhfad níos faide fós ná Balla Mór an Tuaiscirt.

Bá na mBoghanna Báistí nó Sinus Iridum a thugtar ar an ”mbá” in iarthuaisceart Mhuir na Báistí ar an nGealach.

Bandaí cianaigine: is iad seo na bandaí i speictream na réalta ar a n-aithnítear go bhfuil cianaigin ar fáil sa réalta. Comhdhúil charbóin agus nítrigine í an chianaigin, C₂N₂. Is iad an dá thonnfhad úd 389 agus 422 nanaiméadar na bandaí cianaigine is tábhachtaí. Tugtar CN-réaltaí ar na réaltaí le bandaí cianaigine.

Bandaí ocsaíde tíotáiniam: is iad seo na bandaí i speictream na réalta ar a n-aithnítear go bhfuil (aon)ocsaíd tíotáiniam, TiO, ar fáil sa réalta. I speictream na bhfathachréaltaí ”fuara” (K-aicme agus M-aicme) is tipiciúla a fheictear na bandaí ocsaíde tíotáiniam.

Bandaspeictream a thugtar ar speictream ina bhfeictear grúpaí tiubha (bandaí) de línte speictreacha.

Banda stoidiacach an banda solais ar an spéir a cheanglaíos an solas stoidiacach den fhrithloinnir. Ní bhíonn an banda stoidiacach le feiceáil ach faoi imthoscaí eisceachtúla, nuair a bhíos oíche an-dorcha agus spéir gheal ann.

An Bhanlámh – ceann de na hainmneacha atá ag na Gaeil ar Chrios Oiríon nó Slat an Bhodaigh, is é sin an trí réalta úd Alnitak, Alnilam, agus Mintaka i réaltbhuíon an Bhodaigh.

Baralár a thugtar ar mheáchanlár nó lárphointe maise an chórais imtharraingthe (tagraíonn an réimír sin bara- don fhocal Gréigise a chiallaíos ”trom”). Nuair a deir muid go bhfuil satailít áirithe ag fithisiú pláinéad áirithe, mar shampla, is ráiteas cineál míchruinn é – b’fhearr a rá go bhfuil an pláinéad agus an tsatailít araon ag dul timpeall ar bharalár an chórais imtharraingthe arbh é an pláinéad an rinn is mó ann. Mar shampla, tá an Domhan agus an Ghealach ag fithisiú a gcomh-bharaláir, ach ar ndóigh tá an pointe sin suite taobh istigh den Domhan cé nach ionann é agus lárphointe an Domhain. Scéal eile é scéal Phlútóin agus a chuid satailítí, nó tá baralár an chórais sin suite taobh amuigh de Phlútón.

Barón an téarma a thagraíos do bhuncháithníní troma, go háirithe don phrótón agus don neodrón. Glactar leis go bhfuil gach barón comhdhéanta as trí chuarc éagsúla.

Bealach na Bó Finne nó an Láir Bhán nó Claí Mór na Réaltaí a thugtar ar an réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin – sa chiall chúng is é Bealach na Bó Finne an crioslach bán a ritheas trasna na spéire áit a bhfuil na réaltaí chomh tiubh le chéile is nach dtig le súil an duine iad a aithint thar a chéile. Is ionann an crioslach sin go bunúsach agus diosca an réaltra mar a fheictear dúinn inár dtimpeall é, ó tá muid féin suite sa diosca sin. Is é Bealach na Bó Finne an dara réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, nó is é réaltra Andraiméide an ceann is mó.

Réaltra bíseach barrach é Bealach na Bó Finne. Is iad géaga ár réaltra – nó na cinn is tábhachtaí acu – ná Géag Pheirséis, Géag Chóngarach an Trí Chileaparsoic, Géag Chianmhar an Trí Chileaparsoic, Géag na Rialach, an Ghéag Lasmuigh, an Nua-Ghéag Lasmuigh, Géag na Scéithe is an Cheinteáir, Géag na Cíle is an tSaighdeora, agus Géag an Bhodaigh is na hEala. Is féidir gur codanna d’aon ghéag amháin iad Géag Pheirséis agus an dá Ghéag Trí Chileaparsoic; ar an dóigh chéanna, is dócha nach bhfuil sa dá Ghéag Lasmuigh ach fairsingiú ar Ghéag na Rialach. Is í Géag an Bhodaigh is na hEala ár ngéag dhúchais féin.

An Béar Beag nó Ursa Minor a thugtar ar an réaltbhuíon arb í an Réalta Pholach an réalta is gile inti. Níl sí róchosúil le haon bhéar, ach tá sí cosúil leis an gCamchéachta, ós rud é go bhfuil ”bosca” ceithre réalta ann chomh maith le ”cos” trí réalta. Tá an Réalta Pholach, nó Alpha Ursae Minoris, suite i ndeireadh na ”coise”. Tá an dara réalta is gile sa réaltbhuíon, Kochab nó Beta Ursae Minoris, ar cheann de réaltaí an ”bhosca”. Déréalta is ea an Réalta Pholach, agus is ollfhathachréalta bhuí í an phríomhréalta. Fathach é Kochab chomh maith, agus é ag dul in aois cheana: K-réalta atá ann, is é sin, réalta atá níos fuaire agus níos deirge ná an Ghrian s’againn.

An Béar Mór nó Ursa Major a thugtar ar an réaltbhuíon a bhfuil an Camchéachta (an tSeisreach) suite taobh istigh di. Is iad na réaltbhuíonta timpeall an Bhéir Mhóir ná na Madraí Fiaigh, Folt Bheirnicé, an Leon, an Leon Beag, an Portán, an Lincse, an Sioráf, an Dragan, agus an tAoire. Is iad réaltaí an Chamchéachta na cinn is gile agus is feiceálaí sa Bhéar Mhór: Alkaid (Benetnasch, Eta Ursae Majoris), Mizar (Zeta Ursae Majoris), Alioth (Epsilon Ursae Majoris), Megrez (Kaffa, Delta Ursae Majoris), Phekda (Phecda, Phad, Gamma Ursae Majoris), Merak (Beta Ursae Majoris), agus Dubhe (Ak, Alpha Ursae Majoris). Tá roinnt réaltraí le feiceáil sa réaltbhuíon seo chomh maith.

Bearna Cassini a thugtar ar an mbearna idir A-fháinne agus B-fháinne Shatarn. Fuair sí a hainm ón réalteolaí Francach-Iodálach Giovanni Domenico (nó Jean Dominique) Cassini, a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1675.

Bearna Encke – is bearna í taobh istigh d’A-fháinne Shatarn. Fuair an bhearna seo a hainm ón réalteolaí Gearmánach Johann Encke. Tá Pan, ceann de ghealaí beaga Shatarn, ag fithisiú an phláinéid sa bhearna seo.

Bearna Hertzsprung – is éard atá i gceist léi ná réigiún i léaráid Hertzsprung-Russell nach bhfuil ach dornán beag réaltaí le fáil ann. Tá an bhearna seo suite os cionn an phríomhsheichimh, ón A-aicme go dtí an F-aicme. Fuair an bhearna a hainm ón réalteolaí Danmhargach Ejnar Hertzsprung, duine acu siúd a bhfuil an léaráid féin ainmnithe astu. Ní fhanann ach beagán réaltaí sa bhearna seo ar feadh i bhfad, agus is dual do na cinn eile í a fhágáil ina ndiaidh i rith a bhforbartha. Faoi láthair, tá Capella Aa – an comhbhall is mó d’ilréalta Capella – suite i mbearna Hertzsprung.

Bearnaí Kirkwood – Sa bhliain 1866 d’aithin an réalteolaí Meiriceánach Daniel Kirkwood bearnaí áirithe i scaipeachán na n-astaróideach sa Ghrianchóras. Go bunúsach ní cheadaítear do na hastaróidigh bheith in athshondas le hIúpatar, is é sin cúrsa amháin timpeall na Gréine a thabhairt in am a bheadh i gcoibhneas simplí an ama a thógas sé ar Iúpatar imrothlú amháin a chur de, agus is iad bearnaí Kirkwood is toradh don chosc seo.

Beirilliam – Is é an beirilliam dúil cheimiceach uimhir a ceathair, agus é ar an gceann is éadroime de na miotail chré-alcaileacha. Is í an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ná Be, agus is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s².

Tá an beirilliam 9.012 aonad ar mheáchan adamhach, agus is é beirilliam a naoi, nó ⁹Be, an t-aon iseatóp cobhsaí amháin. Tá beirilliam a deich, nó ¹⁰Be, réasúnta fadsaolach, agus é breis is milliún bliain ar leathré. Cruthaítear beirilliam a deich san atmaisféar de thoradh an phróisis ar a dtugtar spallúchán nó spallú: is iad na gathanna cosmacha is cúis leis an bpróiseas seo. An beirilliam radaighníomhach a ghintear ar an dóigh seo carntar in uachtar na hithreach é, agus is féidir leis na geolaithe tátail a bhaint i dtaobh ghníomhaíocht na Gréine as athruithe an chineál áirithe seo radaighníomhaíochta i gcisil na hithreach: go bunúsach, nuair a bhíos an ghrianghaoth láidir, bíonn an radaíocht chosmach lag, agus nuair a bhíos an radaíocht chosmach lag, ní tháirgtear mórán den iseatóp seo san atmaisféar.

Miotal liath sobhriste é an beirilliam le teocht an tseomra. Má thagann sé i dteagmháil leis an aer, fágfar brat ocsaigine air. Is féidir beirilliam a chur trí thine fosta, agus ar ndóigh is í an ocsaíd chéanna, BeO, is toradh don imoibriú seo.

Siúd is gur miotal atá ann, mar bheirilliam, ní bhíonn sé chomh haraiciseach chun iain a dhéanamh agus a shamhlófá le miotal cré-alcaileach – le fírinne tá sé níos cosúla leis an alúmanam ó thaobh na ceimice de, agus é ag ceangal naisc chomhfhiúsacha lena lán dúl. Is í an bheiril – sileacáit an bheirilliam agus an alúmanaim Be₃Al₂(SiO₃)₆ – an mianra is tábhachtaí beirilliam, agus aithne ag an gcine daonna uirthi ó thús na staire. Is féidir beirilliam a dhéanamh as beiril, ach baintear úsáid na seoide aisti chomh maith. Níl dath ar bith sa ghlanbheiril, ach is minic a fhágas truailleáin éagsúla dath éigin ann. Tugtar smaragaid ar an mbeiril uaine, agus is éard atá i gceist leis an gcloch mhuirghorm ná beiril ghorm. Tá an bheiril órga buí, agus is é an héileadór an leagan buí-uaine.

Is mór an t-éacht miotalóireachta é beirilliam a aonrú mar dhúil, agus níor éirigh an t-éacht sin le haon duine roimh an naoú haois déag. Bhí an ceimiceoir clúiteach Gearmánach Friedrich Wöhler ar an gcéad duine, thiar sa bhliain 1827, a d’aonraigh beirilliam. Eisean a bhaist an dúil fosta, ach ina dhiaidh sin thug ceimiceoirí eile taitneamh don ainm glúiciniam, atá bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíos ”milis”, ó tá blas milis sna salainn bheirilliam. Níl sé ciallmhar bheith ag baint an iomarca suilt as an mblas sin áfach, ós rud é gur nimh atá sa bheirilliam. Tá an beirilliam cosúil leis an maignéisiam ó thaobh na ceimice de, ach ar ndóigh níl sé in ann gnó an mhaignéisiam a dhéanamh in orgánach an duine. Mar sin, tá dochar sna comhdhúile beirilliam; thairis sin tá an miotal glan féin dainséarach go leor má análaítear isteach mar dhusta é, nó spreagann sé ailléirge agus ailse scamhóg.

Is iomaí úsáid a bhaintear as beirilliam sa teicneolaíocht. Ligeann an miotal seo an chuid is mó de na x-ghathanna tríd, agus mar sin, úsáidtear é i bhfuinneoga radaíochta na bhfeadán x-ghathach. Ní athraíonn toirt an bheirilliam mórán leis an teocht – ní fhorbraíonn an beirilliam mórán, mar a déarfá – agus mar sin is minic a úsáidtear páirteanna beaga beirilliam sa spásteicneolaíocht, mar shampla.

Bellatrix nó Gamma Orionis a thugtar ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh. B-réalta í, is é sin réalta the bhánghorm, agus í suite dhá chéad go leith de sholasbhlianta uainn. Tá sí ocht n-oiread chomh téagartha (ó thaobh na maise de) leis an nGrian, agus naoi míle is dhá chéad oiread níos lonrúla. Bhaintí úsáid aisti mar thomhas caighdeánach ar ghile agus ar speictream na réaltaí eile tráth, ach d’éirigh lucht na ceirde as sin le fada, ós rud é gur réalta réasúnta athraitheach í.

Betelgeuse nó Alpha Orionis an dara réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh (is ea, an dara ceann is gile acu, cé gurb é Alpha Orionis ainm na réalta de réir ainmníocht Bayer). Tá Betelgeuse ar réaltaí móra na spéire: ollfhathach dearg den M-aicme atá ann, agus é suite faoi shé chéad go leith de sholasbhlianta dínn, ach bíonn na réalteolaithe an-easaontach faoi chomh fada ar shiúl is atá an réalta seo dáiríre, agus na meastacháin an-difriúil le chéile. Tá sé timpeall ar dhá oiread déag chomh trom leis an nGrian, agus céad míle oiread níos lonrúla – is gá cuimhne a choinneáil air, áfach, go bhfuil sé athraitheach go leor ó thaobh an lonrachais de. Táthar ag déanamh go bhfuil sé i ndán do Bhetelgeuse pléasc ollnóva a dhéanamh sa deireadh.

Na Bílidí – malairt ainm ar an dreigechith ar a dtugtar na hAndraiméididí. Is éard atá i gceist leis an dreigechith seo ná iarsmaí an chóiméid úd Biela, ar stróic imtharraingt Iúpatair as a chéile é thiar sa bhliain 1842. Fuair an cóiméad a ainm ón réalteolaí Gearmánach Wilhelm von Biela a d’aithin gur cóiméad tréimhseach a bhí ann. Cuid súl a bhí sna Bílídí faoi dheireadh na naoú haoise déag, ach is ar éigean a d’aithneofá inniu iad gan dul i dtuilleamaí teileascóip nó gléasra cianradhairc eile.

Biosmat a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a trí is ceithre scór sa Tábla Peiriadach. Bi an giorrúchán a úsáidtear sna foirmlí ceimiceacha. Miotal geal sobhriste é an biosmat ach éireoidh sé pinc má oibríonn ocsaigin an aeir air. Níl ach aon iseatóp amháin ar fáil i mbiosmat nádúrtha, mar atá, biosmat a 209. Iseatóp radaighníomhach é an ceann sin féin, nó tagann alfa-mheath air, ach tá leathré an iseatóip sin chomh fada (níos faide ná aois mheasúnaithe na hollchruinne) is nach bhfuil cúis imní sa radaighníomhaíocht sin. Le fírinne níl an biosmat leath chomh dainséarach ná díobhálach leis na trom-mhiotail eile, an luaidhe ach go háirithe.

Tá biosmat ar fáil mar mhiotal sa dúlra, ach is iad an bhiosmaitinít agus an bhismít na mianta is tábhachtaí. Suilfíd bhiosmait (Bi₂S₃) í an bhiosmaitinít, agus ocsaíd (Bi₂O₃) í an bhismít.

Baintear úsáid as biosmat agus as comhdhúile biosmait sa tionsclaíocht, ach ní féidir a rá go mbeadh an-ráchairt air. Dealraíonn sé áfach go bhfuil biosmat le dul in áit na luaidhe ina lán feidhmeanna, ó táthar ag iarraidh éirí as an luaidhe scun scan chomh nimhiúil is atá sí. Ní féidir a rá nach mbeadh nimhiúlacht éigin ag baint leis an mbiosmat féin ach níl sé in aon chóngar do bheith chomh dainséarach leis an luaidhe.

Bís a thugtar ar réaltraí agus réaltnéalta ar déanamh bíse. Réaltra bíseach é Bealach na Bó Finne féin, ach mar a fuair na réalteolaithe amach le déanaí is bís bharrach é dháiríre. Réaltraí bíseacha eile iad Réaltra Andraiméide agus Réaltra an Triantáin.

Bís bharrach a thugtar ar réaltra a bhfuil barra thart ar a lárphointe, agus géaga bíseacha an réaltra ag teacht as an mbarra.

Bladhm a thugtar ar bhrúchtadh tobann a aithnítear mar laom láidir gile in aice le dromchla na réalta. Tugtar bladhmréaltaí ar réaltaí ar féidir bladhmanna tobanna a aithint orthu gan choinne. Abhaic dhearga iad an chuid is mó de na bladhmréaltaí.

Bíonn bladhmanna le haithint ar an nGrian s’againn freisin, ó am go ham – grianbhladhmanna mar a thugtar orthu. Bíonn siad an-éagsúil ó thaobh an fhuinnimh de, agus is minic a scaoiltear saor damhna as coróin na Gréine de thoradh bladhma (rud ar a dtugtar mais-eisteilgean corónach).

Bliain a thugtar ar imrothlú an Domhain timpeall na Gréine. Is féidir an coincheap a thuiscint is a shainmhíniú ar go leor bealaí éagsúla, áfach.

Nuair a bhímid ag trácht ar an mbliain sa ghnáthchaint, is í an bhliain ghréine, nó an bhliain thrópaiceach, a bhíos i gceist againn. Is ionann sin agus timthriall na Gréine ar an éiclipteach, mar a fheictear dúinn. Tá cineálacha eile bliana ann, áfach.

Is í an réaltbhliain an tomhas is fearr ar imrothlú an Domhain. Ar ghluaiseacht bhliantúil na réaltaí a aithnítear í (is ionann anseo ”na réaltaí” agus an sféar neamhaí, is é sin cúlra dobhogtha na réaltaí cianmhara a bhfuil a ndualghluaisne chomh beag is gur féidir neamhshuim a dhéanamh di). Tá an réaltbhliain tuairim is fiche nóiméad níos faide ná an bhliain thrópaiceach. Is é an feiniméan ar a dtugtar luainíocht na haise is cúis leis an difríocht seo.

Bliain aimhrialta a thugtar ar an am a chaitheas an Domhan ag dul ó pheirihéilean go peirihéilean (is é an peirihéilean garphointe an Domhain don Ghrian, is é sin an pointe is cóngaraí don Ghrian ar fhithis an Domhain).

Bliain Iúlach a thugtar ar mheánfhad na bliana de réir fhéilire Iúil. San fhéilire sin tá an ghnáthbhliain 365 lá ar fad, agus an bhliain bhisigh lá amháin níos faide, agus bliain amháin as gach ceithre cinn is bliain bhisigh í. Mar sin, tá an bhliain 365.25 lá ar fad, go beacht, de réir an fhéilire seo. Úsáidtear an bhliain Iúlach seo sa réalteolaíocht i gcónaí. Mar shampla is í is bunús leis an tsolasbhliain – an fad a chuireas an solas de in aghaidh na bliana Iúlaí. Seanghnás is mó is cúis leis seo.

Is í an bhliain Ghréagórach meánfhad na bliana de réir fhéilire Ghréagóra, arb é an féilire a úsáidimid i láthair na huaire. Blianta bisigh iad 97 mbliana as gach 400 ceann san fhéilire sin, agus mar sin is ionann an bhliain Ghréagórach agus 365.2425 lá.

Is ionann aon bhliain ghealaí amháin agus dhá mhí déag den chineál shionadach – is é sin míonna de réir chéimeanna na Gealaí. Tá an bhliain ghealaí tuairim is aon lá déag níos giorra ná an bhliain Ghréagórach. Tá an féilire Ioslamach agus an féilire Giúdach bunaithe ar an mbliain ghealaí.

Bliain bhisigh a thugtar ar bhliain féilire atá 366 lá ar fad. I bhféilire Iúil, is bliain bhisigh í gach bliain atá inroinnte ar a ceathair. I bhféilire Ghréagóra, má tá an bhliain inroinnte ar chéad, ní bliain bhisigh í mura bhfuil sí inroinnte ar cheithre chéad freisin. Mar sin, ní blianta bisigh iad na blianta úd 1900 ná 2100, ach is bliain bhisigh í an bhliain úd 2000, de réir fhéilire Ghréagóra.

An Bodach an t-ainm Gaeilge ar Oiríon nó Orion, ar ceann de na réaltbhuíonta is aithnidiúla amuigh é. Tá an Bodach le feiceáil go soiléir ó Éirinn, agus is cinnte go n-aithníonn gach duine de mhuintir an oileáin é, iad siúd san áireamh nach bhfuil a fhios acu a ainm. Le fírinne tá an Bodach suite in aice le meánchiorcal an sféir neamhaí, rud a chiallaíos go bhfuil aithne ag an gcuid is mó de mhuintir ár bpláinéid air, agus chomh feiceálach is atá sé, bíonn páirt éigin aige i miotaseolaíochtaí ar fud an uile Dhomhain. Tá an Bodach dingthe idir an Madra Mór, an Abhainn, an tAonbheannach, an Cúpla, an tAra, an Tarbh agus an Giorria, agus is iomaí réalta gheal atá suite sa réaltbhuíon áirithe seo: Betelgeuse, Bellatrix, Rigel, Saiph agus an triúr ar a dtugtar Crios Oiríon, Slat an Bhodaigh, Slat an Cheannaí, Slat an Rí, an Bhanlámh, nó an Fhearsaid, mar atá, Alnilam, Alnitak agus Mintaka.

Ollfhathach dearg atá in Betelgeuse; fathachréaltaí gorma nó bánghorma iad Rigel, Saiph, Bellatrix agus réaltaí Shlat an Bhodaigh.

Bóilíd a thugtar ar chaor thine thuas sa spéir, go háirithe ar dhreige mhór agus í ag pléascadh san atmaisféar.

Boilsciú a thugtar, i gcúrsaí réalteolaíochta nó cosmeolaíochta, ar an dóigh a ndeachaigh an Ollchruinne i bhfairsinge go gairid i ndiaidh na hOllphléisce, i rith na tréimhse boilscithe (10^-36 go 10^-32 soicind i ndiaidh na hOllphléisce).

Bólaiméadar a thugtar ar ghléas ar féidir leat gach cineál radaíocht leictreamhaighnéadach a thomhas leis, idir sholas, radaíocht ultravialait, radaíocht infridhearg, radaíocht ianaitheach, x-ghathanna agus eile. Ón taobh eile de ní féidir leis an mbólaiméadar go bunúsach ach iomlán an fhuinnimh i bhfoirm radaíochta a aithint – is é sin, ní aithníonn sé na cineálacha éagsúla radaíochta thar a chéile. Go bunúsach is brathadóir teirmeach (teasbhunaithe) é an bólaiméadar – is é sin tá eilimint ann agus í ag dul i dteocht le gach candam radaíochta a bhuaileas í, agus is ar an téamh seo (nó ar an sruth leictreach is toradh don téamh) a aithnítear fuinneamh na radaíochta.

Tagraíonn na focail bólaiméadracht agus bólaiméadrach do bhreathnuithe réalteolaíocha atá bunaithe ar gach cineál radaíochta in éineacht – le hiad a dhealú, abair, ó amharcbhreathnuithe (nach gcuireann san áireamh ach an solas infheicthe). Mar shampla, aithnítear méid bhólaiméadrach na réalta thar a hamharcmhéid: is ionann an mhéid bhólaiméadrach agus méid (nó gile) na réalta mar a fheictear dúinn í de réir na gcineálacha éagsúla radaíochta in éineacht, agus is ionann an amharcmhéid agus chomh mór nó geal a fhaighimid an réalta de réir is mar atá sí ag tabhairt solais infheicthe uaithi.

Bolcán a thugadh na réalteolaithe fadó ar an bpláinéad a cheap siad a bheith ag fithisiú na Gréine níos gaire ná Mearcair. Ba é an réalteolaí Francach Urbain Le Verrier a bhaist Bolcán, thiar sna 1840idí. Ba é ba chúis leis an hipitéis faoi Bholcán ná go bhfuil peirihéilean Mhearcair (is é sin, garphointe Mhearcair don Ghrian, an pointe is cóngaraí don Ghrian ar fhithis an phláinéid) ag bogadh traidhfilín níos gasta ná mar ba chóir, de réir na fisice clasaicí, agus ba é tuairim Le Verrier agus lucht a chomhaimsire go míneodh imtharraingt Bholcáin an difríocht seo. Ba í teoiric coibhneasaíochta Albert Einstein a chuir deireadh leis an tuairimíocht faoi Bholcán, nó tá an aimhrialtacht sin i luainíocht pheirihéilean Mhearcair inmhínithe ar fad de réir na teoirice sin.

Bonner Durchmusterung (tabhair faoi deara nach bhfuil …Dürchmusterung ceart ar aon nós, nó níl umlabht ar bith sa réimír úd durch-) nó BD a thugtar ar an tsuirbhéireacht chórasach a rinne Réadlann Ollscoil Bhonn in Iarthar na Gearmáine ar an spéir i rith an dara leath den naoú haois déag. Inniu féin tá tábhacht nach beag ag roinnt leis an réaltchatalóg ba thoradh don obair fhadaraíonach seo, nó luaitear breis is trí chéad míle de réaltaí ansin. Ba é an réalteolaí Gearmánach de phór na Fionlainne Friedrich Wilhelm Argelander (1799-1875) a chuir tús leis an Durchmusterung agus a bhí i gceannas ar an obair go lá a bháis.

Bórón a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a cúig, agus is é B an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p¹, is é sin, tá trí leictreon ar an dara leibhéal fuinnimh. Mar sin, ní féidir leis an mbórón an t-ochtréad iomlán a bhaint amach ar an leictreonsceall is faide amuigh. Ina dhiaidh sin féin, is miotalóideach é.

Tá dhá iseatóp cobhsaí nádúrtha ag an mbórón, mar atá, ¹⁰B agus ¹¹B (bórón a deich agus bórón a haon déag). Go bunúsach, tá an dara ceann acu ceithre oiread chomh coitianta sa dúlra leis an gcéad cheann, ach bíonn an coibhneas seo ag luainiú go mór, agus mar sin is deacair meáchan adamhach an bhóróin a áireamh go cruinn. Tá an meáchan sin socraithe go hoifigiúil ar 10.81. Na raidiseatóip atá ag an mbórón, tiocfaidh meath radaighníomhach orthu go tapa: níl an ceann is fadsaolaí féin acu oiread is aon soicind amháin ar leathré.

Tá allatróip éagsúla ag an mbórón: bórón dímhorfach agus cineálacha éagsúla de bhórón chriostalda (dhá chineál de bhórón rombaihéidreach chomh maith le bórón ortarombach agus bórón teitreagánach). Tá na hallatróip go léir timpeall ar 2.3 go 2.5 g/cm³ ar tiús; is é an bórón rombaihéidreach den alpha-chineál an t-allatróp is troime.

Is í an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an mbórón sna dúile ceimiceacha ná +3. Comhdhúile coitianta de chuid an bhóróin iad an t-aigéad bórach, an ocsaíd bhóróin (an trí-ocsaíd débhóróin), an nítríd bhóróin, agus an bórás.

Is í an fhoirmle atá ag an aigéad bórach ná H₃BO₃. Tá trí hiodrocsalghrúpa (OH) timpeall ar an adamh bóróin sa mhóilín, agus dá réir sin thig linn an fhoirmle a scríobh mar B(OH)₃ chomh maith. Substaint sholadach é an t-airgéad bórach, ach tá sé sothuaslagtha san uisce, agus ar ndóigh, is aigéad sách lag é. Tá sé ar fáil sa dúlra mar mhianra: sasóilít a thugtar ar an aigéad bórach nádúrtha.

Is iomaí sainúsáid a bhaintear as an aigéad bórach sa tionsclaíocht. Maraíonn sé baictéir chomh maith, agus is féidir an fhluairíd hidrigine a thabhairt chun neodrachta leis an aigéad bórach, nó ceapfar na hiain fhluairíde i gcomhdhúile casta san imoibriú.

Maidir leis an ocsaíd bhóróin, substaint dhímhorfach í de ghnáth, ach is féidir í a iompú ina criostail leis an modh oibre ar a dtugtar ainéaladh. Úsáidtear an ocsaíd i ndéantús cineálacha áirithe gloine, mar shampla.

Comhdhúil shuimiúil í an nítríd bhóróin. Tá adamh amháin bóróin sa nítríd bhóróin in aghaidh gach adamh nítrigíne, agus mar sin is í an fhoirmle cheimiceach atá aici ná BN. Is eol do chách, beagnach, go bhfuil dhá allatróp ag an gcarbón: an diamant agus an ghraifít. Thairis sin tá allatróp is annaimhe ná iad siúd ann, cosúil leis an lonsdaeilít, nó an ”diamant heicseagánach”. Anois, tá sé tábhachtach a thuiscint go bhfuil cúig leictreon ar an leictreonsceall is fada amuigh ag an nítrigín, agus trí leictreon ag an mbórón – agus ceithre cinn ag an gcarbón. Mar sin, má tá na hadaimh bóróin agus charbóin scaipthe go cothrom ar fud an chriostail, is ionann a struchtúr agus struchtúr an charbóin – d’fhéadfá a rá go bhfuil siad ag déanamh aithrise ar an gcarbón. Dá réir sin, tá fáil ar fhoirmeacha éagsúla den nítríd bhóróin: ceann a bhfuil struchtúr criostalda an diamaint aige, ceann a bhfuil struchtúr criostalda na graifíte aige, agus ceann a bhfuil struchtúr criostalda na lonsdaeilíte aige.

An bórás arís, is éard atá ann ná teitreabóráit déshóidiam. Bóráití a thugtar ar shalainn an aigéid bhóraigh, ach má pholaiméirítear ceithre mhóilín den aigéad seo, gheofar aigéad teitreabórach nó aigéad pireabórach H₂B₄O₇. Is é an bórás salann sóidiam an aigéid seo, Na₂B₄O₇. De ghnáth bíonn deich móilín uisce i struchtúr criostalda an bhóráis in aon aonad foirmle amháin, agus mar sin, is féidir deiceahiodráit na teitreabóráite (pireabóráite) sóidiam a thabhairt ar an mbórás. Tá an bórás ar fáil go nádúrtha sa dúlra agus is iomaí úsáid a bhaintear as. Amhábhar is ea an bórás do na comhdhúile bóróin a bhíos ag teastáil sa tionsclaíocht.

Grúpa suimiúil comhdhúl iad na bóráin, is é sin, hidrídí an bhóróin, nó comhdhúile an bhóróin agus na hidrigine. Shílfeá nach mbeadh ach aon chomhdhúil amháin den chineál seo ann, is é sin an tríhidríd bhóróin nó BH₃. Ní mar a shíltear a bhítear áfach, nó tá an bórán simplí seo éagobhsaí, agus is dual dó démhéiriú a dhéanamh, is é sin rachaidh dhá mhóilín tríhidríde le chéile le séhidríd débhóróin B₂H₆ a dhéanamh. De réir na tuisceana traidisiúnta ar na naisc cheimiceacha idir na hadaimh, ní raibh an bórón in ann ach trí nasc a cheangal, agus ní raibh ach aon nasc amháin ag an hidrigin. Mar sin, fuair na ceimiceoirí an-deacair struchtúr na séhidríde sin a mhíniú, agus b’éigean dóibh teoiricí nua a cheapadh dá réir. Tá a lán hidrídí bóróin eile ann a bhfuil struchtúr neamhghnách acu ó thaobh na nasc de.

Tá na bóráin araiciseach chun imoibriúcháin, agus nimh iontu don duine dá réir. Bhí suim ag na hinnealtóirí aer- agus spástaistil iontu tráth den tsaol mar bhreosla, ach ní dhearnadh forbairt cheart ar na scéimeanna sin riamh.

An Bosca Seod a thugtar ar NCG 4755 nó réaltbhraisle Kappa Crucis, is é sin an réaltbhraisle oscailte atá le feiceáil i réaltbhuíon Chros an Deiscirt, timpeall ar an réalta úd Kappa Crucis, agus í ar na réaltaí is gile sa bhraisle. Ollfhathachréalta ghorm B-aicme í Kappa Crucis. Ba é an réalteolaí Francach Nicolas-Louis de Lacaille a chuir an chéad sonrú sa bhraisle seo thiar i dtús na 1750idí, ach ba é John Herschel a d’ainmnigh í.

Bósón a thugtar ar bhuncháithnín nach fearmón é. Bósóin iad na fótóin, mar shampla. Is féidir leis na bósóin an áit chéanna sa spás a ghlacadh, agus mar sin, is dual dóibh fuinneamh a iompar. Dá réir sin is leis an radaíocht is mó a shamhlaítear na bósóin, agus is leis an damhna a shamhlaítear na fearmóin.

Is iad na bósóin is tábhachtaí ná:

• an fótón
• na glúóin éagsúla a choinníos na cuarcanna le chéile
• na bósóin laga (W⁺, W^–, Z)
• bósón Higgs

Níor éirigh leis na heolaithe an graibheatón – an buncháithnín arb é iompóir na himtharraingthe é – a aithint go fóill, is é sin níl ann ach coincheap teoiriciúil, ach is éard a thugas a lán teoiricí candambhunaithe faoi nádúr na himtharraingthe le fios gur bósón é an graibheatón chomh maith.

Tá bósóin ilchodacha ann chomh maith, is é sin, cáithníní atá comhdhéanta as cáithníní eile agus a bhfuil saintréithe na mbósón acu. Samplaí de seo is ea na measóin, núicléas an ghnáth-héiliam (héiliam a ceathair), núicléas an ghnáth-charbóin (carbón a dó déag), agus an deoitéarón (núicléas na tromhidrigine). Na feiniméin aisteacha a bhaineas leis an héiliam, cosúil leis an dóigh a n-iompaíonn sé ina fhorshreabh agus é á shioc i dtreo an dearbhnialais, glactar leis gur dual don núicléas mar bhósón iad.

Fuair na bósóin a n-ainm ón bhfisiceoir Indiach Satyendra Nath Bose.

Braisle is féidir a thabhairt ar bhraisle réaltaí (réaltbhraisle) nó ar bhraisle réaltraí.

• Is éard atá i gceist le braisle réaltaí nó réaltbhraisle ná grúpa réaltaí taobh istigh den réaltra agus iad ceangailte dá chéile ag an gcomh-imtharraingt. Aithnítear dhá phríomhchineál réaltbhraislí: an bhraisle oscailte agus an bhraisle chruinneogach. Réaltaí óga iad na cinn sa bhraisle oscailte, agus ní bhíonn ach cúpla céad réalta i mbraisle thipiciúil den chineál seo; na braislí cruinneogacha áfach bíonn siad i bhfad níos sine, agus i bhfad níos saibhre i réaltaí. Grúpa gluaisteach nó réaltghaolmhaireacht a thugtar ar réaltbhraisle scaoilte nach féidir a aithint ach ar ghluaiseacht na réaltaí: ní fheictear mar bhraisle dhlúth iad, ach ós rud é go bhfuil siad ag gluaiseacht in aon treo agus ar aon luas, is léir gur réaltbhraisle a bhí iontu ó thús. D’fhéadfá a rá go bhfuil siad ”gaolmhar” le chéile ar dhóigh ar leith, agus sin é an tuige go dtugtar ”réaltghaolmhaireacht” orthu, nó ar an mbaint atá acu le chéile.

• Braisle réaltraí a thugtar ar ghrúpa réaltraí agus iad ceangailte dá chéile ag an gcomh-imtharraingt. Samplaí iad Braisle Virgo, atá le feiceáil i réaltbhuíon na Maighdine, agus Braisle Bheirnicé i réaltbhuíon Fholt Bheirnicé.

An Bhrasaíl – An tír is mó i Meiriceá Theas, an tír is mó ina labhraítear Portaingéilis mar phríomhtheanga, agus an tír is mó a gcuirfeadh réalteolaí amaitéarach suim ina bratach náisiúnta. Taispeánann bratach na Brasaíle an spéir os cionn Rio de Janeiro ag a leathuair tar éis a hocht ar maidin ar an cúigiú lá déag de Mhí na Samhna sa bhliain 1889, nuair a gaireadh poblacht den tír. Seasann na réaltaí éagsúla do stáit éagsúla an stáit fheidearálaigh, mar seo:

Is í Spica, nó Alpha Virginis, an t-aon réalta amháin a fheictear os cionn an chreasa bháin a ritheas trasna an sféir neamhaí i lár na brataí. (Is iad na focail Phortaingéilise Orden e progresso, is é sin, ”Ordú agus forás”, nó b’fhéidir ”Síocháin sa tsochaí agus dul chun cinn”, atá le léamh ar an gcrios sin.) Tá na réaltaí eile go léir suite taobh thíos den chrios. Siombalaíonn Spica stát Pará i dtuaisceart na tíre. Is í Belém príomhchathair an stáit.

Ar chlé taobh thíos den chrios a fheictear Procyon, nó Alpha Canis Minoris. Seasann an réalta seo do stát Amazonas atá suite in iarthuaisceart na tíre, agus é ar an stát is mó sa Bhrasaíl. Manaus an phríomhchathair.

Síos ar dheis ó Procyon a fheictear cúig réalta an Mhadra Mhóir, mar atá, Sirius (Alpha Canis Majoris), Mirzam (Beta Canis Majoris), Muliphen (Gamma Canis Majoris), Wezen (Delta Canis Majoris), agus Adhara (Epsilon Canis Majoris).

• Seasann Sirius do Mato Grosso, an tríú stát is mó sa tír, agus é suite in Iarthar na Brasaíle.
• Seasann Mirzam d’Amapá, stát beag i dtuaisceart na tíre. Ní dhearnadh stát d’Amapá ach i ndeireadh na n-ochtóidí, nó ní raibh ann roimhe sin ach ”críoch”, agus ní bhfuair sé a réalta i mbratach na tíre ach i dtús na nóchaidí.
• Seasann Muliphen do Rondônia in iarthar na tíre, in aice leis an mBolaiv.
• Seasann Wezen do Roraima i dtuaisceart na tíre.
• Seasann Adhara do Tocantins, stát beag nár dealaíodh ó stát Goiás ach sa bhliain 1988.

In aice le réaltaí an Mhadra Mhóir a fheictear Canopus (Alpha Carinae), mar shiombal do Goiás in Iarthar Lár na Brasaíle.

Ar dheis ón Madra Mór atá Cros an Deiscirt, cúig réalta ar fad.

• Seasann Alpha Crucis (nó Acrux, réalta ar a dtugann lucht labhartha na Portaingéilise Estrela de Magalhães nó Réalta Magellan freisin) do São Paulo i ndeisceart na tíre.
• Seasann Beta Crucis (Becrux nó Mimosa) do Rio de Janeiro.
• Seasann Gamma Crucis (Gacrux, nó Rubídea – an réalta ar dhath an rúibín – mar a thugas lucht labhartha na Portaingéilise uirthi) do Bahia in oirthear na tíre.
• Seasann Delta Crucis (Pálida a thugtar ar an réalta seo as Portaingéilis) do Minas Gerais, stát atá suite in oirthear na tíre, agus é scartha ó chósta an Atlantaigh ag stiall chúng talún – is éard atá sa stiall sin ná an dá stát úd Rio de Janeiro agus Espírito Santo.
• Seasann Epsilon Crucis do stát Espírito Santo. Giota beag cósta atá ann mar stát, agus é suite idir Rio de Janeiro, Bahia, agus Minas Gerais. Is í Vitória an phríomhchathair, ach tá Vila Velha (”an tseanchathair” is ciall don ainm Portaingéilise seo) níos mó ná Vitória ar na saolta seo.

Tá réalta pholach an Deiscirt, Sigma Octantis, nó Polaris Australis, le feiceáil thíos ina haonar. Ar ndóigh seasann an réalta seo do Distrito Federal – ceantar a gearradh ó stát Rio de Janeiro le haghaidh phríomhchathair nua na Brasaíle, Brasília, sa bhliain 1960.

Ar dheis ó Sigma Octantis a fheictear Triantán an Deiscirt, trí réalta ar fad.

• Seasann Alpha Trianguli Australis do Rio Grande do Sul i ndeisceart na tíre, in aice le hUragua. (”Abhainn Mhór an Deiscirt” is ciall d’ainm an stáit.)
• Seasann Beta Trianguli Australis do Santa Catarina, stát beag i ndeisceart na tíre in aice le Rio Grande do Sul. Is í Florianópolis príomhchathair an stáit, ach is í Joinville an chathair is mó. D’fhág an lucht inimirce ón nGearmáin agus ón Ostair blas láidir a ndúchais ar chultúr an stáit.
• Seasann Gamma Trianguli Australis do Paraná, stát eile i ndeisceart na tíre. Curitiba atá ar phríomhchathair an stáit seo.

Is í an Scairp an réaltbhuíon is faide ar dheis ar bhratach na Brasaíle, ocht réalta ar fad.

• Seasann Alpha Scorpii, nó Antares, do Piauí in Oirthuaisceart na Brasaíle. Is í Teresina an phríomhchathair. Tá a lán iarsmaí tábhachtacha seandálaíochta ó ré na sibhialtachtaí bundúchasacha le feiceáil i stát Piauí, go háirithe i bPáirc Náisiúnta Serra da Capivara.
• Seasann Beta Scorpii (Graffias, Acrab) do Maranhão in Oirthuaisceart na Brasaíle. São Luis atá ar an bpríomhchathair.
• An chéad réalta eile de chuid na Scairpe a fheictear ar an mbratach, is í Epsilon Scorpii í, agus í ag seasamh do stát Ceará. Tá an stát seo suite san Oirthuaisceart chomh maith, agus is í Fortaleza an phríomhchathair.
• Seasann Theta Scorpii (nó Sargas) d’Alagoas, stát beag in oirthear na tíre. Is í Maceio príomhchathair an stáit.
• Siombalaíonn Iota Scorpii stát Sergipe, stát beag eile in oirthear na tíre – le fírinne is é an stát is lú sa Bhrasaíl ar fad. Aracaju an phríomhchathair.
• Is í Kappa Scorpii, nó Girtab, is siombail do stát Paraíba. Is í João Pessoa an phríomhchathair. Stát beag eile in oirthear na tíre atá ann, ach tá Paraíba ar na stáit is tibhe daonra sa Bhrasaíl.
• Aisteach go leor tá Lambda Scorpii ar réaltaí geala na Scairpe, ar an dara réalta is gile b’fhéidir, cé gurb é ”lambda” an litir Ghréagach a thagraíos di i gcóras ainmníochta Bayer. Ainm eile ar an réalta é Shaula. Seasann sí do Rio Grande do Norte (”Abhainn Mhór an Tuaiscirt”), agus is í Natal príomhchathair an stáit. Deirtear go bhfuil Rio Grande do Norte ar na réigiúin is glaine aer i Meiriceá Theas ar fad. Stát beag eile in oirthear na tíre cois farraige é Rio Grande do Norte.
• Mu Scorpii an ceann deireanach de réaltaí na Scairpe a shiombalaíos stát i mbratach na Brasaíle. Is é Pernambuco an stát sin, agus is í Recife an phríomhchathair. Ba iad na hOllannaigh ba thúisce a tháinig i seilbh an cheantair, rud a chuaigh i bhfeidhm ar an gcultúr, go háirithe ar chuma na tithíochta, i bPernambuco.

Feictear dhá réalta de chuid na Péiste Uisce taobh thíos den chrios a ritheas trasna na liathróide, mar atá, Alphard (Alpha Hydrae) agus Gamma Hydrae.

• Seasann Alphard do Mato Grosso do Sul, stát beag i ndeisceart na tíre a dealaíodh ó Mato Grosso sna seachtóidí. Campo Grande an phríomhchathair.
• Seasann Gamma Hydrae d’Acre, stát beag in iarthar na tíre in aice le Peiriú agus an Bholaiv. Rio Branco atá ar an bpríomhchathair. Bhí an ceantar ina chnámh spairne idir an Bholaiv agus an Bhrasaíl timpeall ar an mbliain 1900, agus ghair muintir an cheantair poblacht neamhspleách d’Acre faoin am sin, chomh maith. Cúpla uair d’ionsaigh na Bolavaigh an phoblacht le seilbh a ghlacadh uirthi arís, ach sa bhliain 1903 ba iad na Brasaíligh a rinne a gcuid di.

Maidir le stair na réalteolaíochta sa Bhrasaíl, is deacair a rá cathain a thosaigh sí. Ba iad na hOllannaigh a thóg an chéad réadlann i Recife nuair a bhí siad i seilbh na háite, thiar sa bhliain 1639, ach ansin, cúig bliana déag ina dhiaidh sin, d’athghabh na Portaingéalaigh an ceantar, agus chuaigh an réadlann de dhroim an domhain sa teagmháil. Sa bhliain 1845, cuireadh an Réadlann Impiriúil ar bun i Morro do Castelo, Rio de Janeiro, agus sa bhliain 1906, fuair an réadlann ainm nua, an Réadlann Náisiúnta. hAistríodh go dtí São Cristóvão i gcathair Rio de Janeiro í sa bhliain 1922. Ba é Henrique Morize a bhí i gceannas ar an Réadlann go dtí an bhliain 1930, agus sa bhliain 1919 chuidigh sé le réalteolaithe Sasanacha turas a eagrú go Sobral i stát Ceará le breathnuithe a dhéanamh ar urú iomlán na Gréine – breathnuithe a theastaigh le teoiric na coibhneasachta (an teoiric chéanna a thuill a chlú d’Einstein) a chruthú.

Ní mór scéilín áirithe magaidh a insint anseo a bhfuil baint aige leis an mBrasaíl agus leis an réalteolaíocht araon: an scéal faoi ”phróiseas Urca”. Is éard atá i gceist le próiseas Urca ná an dóigh a gcailleann neodrónréaltaí agus abhacréaltaí bána fuinneamh agus iad ag fuarú – ina neoidríonónna a imíos an fuinneamh sa phróiseas seo. Bhí George Gamow (nó Georgii Gamov), réalteolaí Meiriceánach de phór na Rúise, i Rio de Janeiro ar cuairt ag Mário Schönberg, a bhí ar an réaltfhisiceoir is mó le rá sa Bhrasaíl san fhichiú haois, agus an bheirt acu ag forbairt a dteoirice ar an bhfuarú seo. Ba nós leis an mbeirt seo scíth a fháil ó obair throm na teoiriceoireachta i dteach cearrbhachais – Urca a bhí ar an gceantar den chathair ina raibh an áit aeraíochta sin suite. Dúirt fear acu leis an bhfear eile go raibh an fuinneamh ag imeacht leis na neoidríonónna chomh tiubh is a bhíodh a gcuid airgid ag imeacht sa teach cearrbhachais in Urca. Mar sin a baisteadh an próiseas.

Breacsholas a thugtar ar an tréimhse idir solas an lae agus dorchadas na hoíche. Aithnítear cineálacha éagsúla breacsholais: an breacsholas oifigiúil, an muir-bhreacsholas agus an breacsholas réalteolaíoch.

Nuair atá lárphointe na gréine sé chéim stua nó níos lú faoin léaslíne, deirtear go bhfuil breacsholas oifigiúil ann. Ina lán teangacha tugtar ”breacsholas buirgéiseach” ar an mbreacsholas oifigiúil, toisc go bhfuil sé chomh geal amuigh, le linn an chineál seo breacsholais, is gur féidir ”ceirdeanna buirgéiseacha” a chleachtadh i gcónaí.

Nuair atá lárphointe na gréine níos mó ná sé chéim stua, níos lú ná dhá chéim stua déag faoin léaslíne, tá muir-bhreacsholas ann. Le linn an mhuir-bhreacsholais, tá an léaslíne sách sofheicthe, sách inaitheanta is gur féidir leis an mairnéalach áit na loinge a oibriú amach agus é i muinín an tseicheamháin.

Nuair atá lárphointe na gréine níos mó ná dhá chéim stua déag, níos lú ná ocht gcéim stua déag faoin léaslíne, tá breacsholas réalteolaíoch ann. Ansin is féidir leis na réalteolaithe breathnuithe a dhéanamh, cé go bhfuil loinnir ón nGrian le haithint ar an spéir go fóill.

Bremsstrahlung a thugtar ar an radaíocht a ghinfear má chailleann cáithnín luchtaithe amháin (leictreon, cuir i gcás) fuinneamh gluaiseachta agus réimse leictreach timpeall ar cháithnín eile (núicléas adaimh, mar shampla) ag dul i bhfeidhm air. Deir dlí imchoimeádta an fhuinnimh nach féidir fuinneamh a chur ar neamhní, agus mar sin, an fuinneamh gluaiseachta a chaillfeas an cáithnín, claochlófar go radaíocht é. ”Radaíocht choscáin” is ciall leis an bhfocal Gearmáinise Bremsstrahlung.

Bróimín a thugtar ar dhúil uimhir a 35, arb é Br an tsiombail a sheasas di sna foirmlí ceimiceacha. Le teocht an tseomra is leacht dearg é, ach is dual dó galú go réidh. Ceann de na halaiginí é an bróimín, cosúil leis an gclóirín, agus mar sin, tá seacht leictreon ar an sceall is faide amuigh aige – níl ach aon leictreon amháin de dhíth le hochtréad iomlán a fháil. Cosúil leis an gclóirín, tá an bróimín araiciseach chun imoibriúcháin leis an leictreon deireanach sin a fháil ar iasacht ó dhúile eile. Mar sin, is nimh láidir é an bróimín agus é aonraithe ina dhúil.

An t-ian bróimín áfach, Br^–, a bhfuil ochtréad aige, tá sé sách cobhsaí, agus dealraíonn sé gur riandúil é an bróimín san fhoirm ianach seo – is é sin, go dteastaíonn rianta beaga bróimín ó orgánach an duine le hoibriú go maith. Baintear úsáid áirithe as bróimídí (comhdhúile bróimín a bhfuil an t-ian seo iontu) mar chógaisí in aghaidh an titimis.

Tá na bróimídí cosúil leis na clóirídí ó thaobh na ceimice de: is comhdhúil chobhsaí ianach í bróimíd an tsóidiam, NaBr, a chuirfeadh clóiríd an tsóidiam (an gnáthshalann, NaCl) i gcuimhne duit. Sa chiall cheimiceach, is salainn iad na bróimídí miotail – salainn de chuid an aigéid hiodrabrómaigh. Is éard atá san aigéad hiodrabrómach ná tuaslagán uisce na bróimíde hidrigine, HBr. Aigéad láidir é an t-aigéad hiodrabrómach, díreach cosúil leis an aigéad hiodraclórach, HCl. Gás í an bhróimíd hidrigine.

Tá ocsaigéid ag an mbróimín chomh maith: an t-aigéad hipeabrómúil (HBrO, nó HOBr, de réir an fhíorstruchtúir), an t-aigéad brómúil (HBrO₂, nó HOBrO), an t-aigéad brómach (HBrO₃, nó HOBrO₂) agus an t-aigéad sárbhrómach (HBrO₄ nó HOBrO₃). Ní féidir aon cheann de na hocsaigéid seo a aonrú ón uisce gan na móilíní a bhriseadh, ach is féidir taighde a dhéanamh ar a n-airíonna san uisce. Chreidtí ar feadh i bhfad nach raibh san aigéad sárbhrómach ach comhdhúil theoiriciúil nárbh fhéidir a tháirgeadh ar aon nós; sa bhliain 1968, d’éirigh leis na heolaithe an chéad eiseamal d’iain sárbhrómáite BrO₄^– a chruthú, ach ina dhiaidh sin féin dealraíonn sé nach féidir úsáid ar bith a bhaint as an aigéad sárbhrómach ná as na sárbhrómáití sa tionsclaíocht, chomh deacair is atá sé comhdhúile sárbhrómacha a tháirgeadh. (Na comhdhúile sárchlóracha, cosúil leis an aigéad sárchlórach HClO₄, is scéal eile ar fad iad.)

Níl na hipeabróimítí ná na bróimítí (salainn an aigéid hipeabrómúil agus an aigéid bhrómúil) cobhsaí ar aon nós, agus ní thig mórán leas a bhaint astu. Tá an t-ian brómáite BrO₃^– cobhsaí go maith, áfach, agus tá tábhacht éigin ag baint le brómáit an tsóidiam NaBrO₃ mar ocsaídeoir i ruaimniú na dteicstílí. Truailleáin iad na brómáití freisin: is dual do na hiain bhróimíde ocsaídiú go brómáití le solas na gréine agus an t-uisce óil a chur ó mhaith. Tá dochar sa bhróimín don ózónaisféar chomh maith, cosúil leis na halaiginí eile.

Tá bróimín ar fáil san áit a mbíonn clóirín ar fáil chomh cosúil is atá an dá dhúil le chéile ó thaobh na ceimice de, agus is gnách bróimín a bhaint as salann na farraige, ó tá iain bhróimíde measctha tríd na hiain chlóiríde.

Bruthcharraig a thugtar ar charraig a foirmíodh nuair a chuaigh magma (laibhe, cloch leáite) i bhfuacht. Is é an basalt an cineál bruthcharraige is coitianta ar an Domhan.

Buaile an Bhodaigh an t-ainm Gaeilge ar réaltnéal Oiríon (M42 i gCatalóg Messier, NCG 1976 sa Nua-Chatalog Ghinearálta).

Bun-fhadlíne a thugtar ar an bhfadlíne a shainmhínítear mar nialas do chóras na bhfadlínte. Mar is eol do chách is í fadlíne Greenwich bun-fhadlíne an Domhain. Ritheann bun-fhadlíne na Gealaí trasna an leathsféir den Ghealach atá le feiceáil ón Domhan. Is é cráitéar Airy (ainmnithe as an réalteolaí Sasanach George Biddell Airy) a dhéanas gnó Greenwich ar Mhars – sin é an tuige go dtugtar ”Airy-0” air freisin. Ritheann bun-fhadlíne Mhearcair fiche céim stua soir ó chráitéar Hun Kal – is é sin, tá sainmhíniú na bun-fhadlíne bunaithe ar an gcráitéar sin, ach ní hé an cráitéar an nialas. Maidir le Véineas, is í an bhun-fhadlíne ansin an ceann a ritheas trí lárphointe chráitéar Ariadne.

Bunghluaisne: Ba é tuiscint na seanársaíochta ar struchtúr na hOllchruinne go raibh na réaltaí feistithe de sféar criostail a bhí ag iompú ar a ais aon uair amháin in aghaidh an lae. Bunghluaisne a thugtar ar an iompú seo agus ar an tsamhail seo den ollchruinne araon.

Buningear a thugtar ar an gciorcal samhlaíoch a ritheas tríd an bhforar, trí phointe an oirthir, trí phointe an iarthair, agus tríd an nadair.

Caidhpeanna polacha a thugtar ar an leac oighir timpeall ar na poil ar phláinéid áirithe. Tá caidhpeanna polacha ar an Domhan agus ar Mhars. Oighear sa chiall chúng, is é sin uisce reoite, atá i gcaidhpeanna polacha an Domhain, ach bhí sé ina chúis amhrais ar feadh i bhfad, cé acu gnáthoighear (uisce reoite) nó oighear tirim (dé-ocsaíd charbóin) a bhí timpeall ar phoil Mharsa. Mar a thuigtear inniu, tá an dá rud fíor: uisce reoite atá sa chuid is mó de chaidhpeanna an phláinéid sin, ach is dual do na caidhpeanna dul i bhfairsinge sa gheimhreadh, agus dé-ocsaíd charbóin ag sioc sa mhullach ar an oighear uisce.

Caidmiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a hocht is dhá fhichid. Cd an tsiombail cheimiceach. Fuair an dúil seo a hainm ó Cadmus nó Kadmos, an prionsa seanársa a chuir an aibítir Fhéiníceach in oiriúint don Ghréigis agus a chuir tús le scríobh na teanga sin, mar a deir seanchas na Gréige (sa Ghaeilge féin chloisfeá nó léifeá tagairtí don ”aibítir a rinne Cadmus”). Miotal é atá in aon ghrúpa leis an tsinc agus leis an mearcair, agus cosúil leis an mearcair, is nimh dhainséarach é a áirítear ar na trom-mhiotail.

Miotal insínte é an caidmiam, agus leáphointe níos ísle aige ná ag an gcuid is mó de na miotail trasdultacha, mar atá, 321 °C. Is í an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta dá bhfuil aige ina chuid comhdhúl ná +2. Is féidir leis an gcaidmiam, áfach, iain a dhéanamh a bhfuil dhá adamh iontu, is é sin, (Cd₂)²⁺, agus is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an gcaidmiam sna hiain seo ná +1. Tá iain dé-adamhacha den chineál seo ag an mearcair freisin.

Tá an caidmiam sách tearc i screamh an Domhain. An chuid is mó de tá sé ar fáil mar thruailliú i suilfíd nádúrtha na since, ZnS, ar a dtugtar sfalairít, seac dubh nó sincbhleind. Mar sin is mar sheachthoradh is mó a fhaightear caidmiam, nuair a bhítear ag aonrú since.

Tá an caidmiam nádúrtha comhdhéanta as seacht n-iseatóp: ¹⁰⁶Cd (1.25 % de chaidmiam an dúlra), ¹⁰⁸Cd (0.9 %), ¹¹⁰Cd (12.5 %), ¹¹¹Cd (12.8 %), ¹¹²Cd (24.1 %), ¹¹³Cd (12.2 %), ¹¹⁴Cd (28.75 %) agus ¹¹⁶Cd (17.5 %). Dhá cheann de na hiseatóip sin is núiclídí radaighníomhacha iad, ach le fírinne is féidir neamhshuim a dhéanamh de sin, toisc go bhfuil leathré an-fhada acu (na billiúin blianta). Tá an caidmiam 112.4 aonad ar mheáchan adamhach.

Cé gur nimh é an caidmiam, is iomaí cineál úsáid a bhaintear as sa teicneolaíocht, go háirithe i mbatairí leictreachais agus sa leictreaplátáil (is é sin, mar chosaint ar an meirg).

Cailciam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir fiche, agus is é Ca an tsiombail cheimiceach. Miotal cré-alcaileach é an cailciam, agus is dual dó dhá leictreon a thabhairt uaidh le caitian défhiúsach, Ca²⁺, a dhéanamh. Tá an cailciam 40.078 ar mheáchan adamhach, agus mar sin, is é an t-iseatóp is tábhachtaí ná ⁴⁰Ca, cé go bhfuil roinnt iseatóp cobhsaí eile ann. Tá raidiseatóp nádúrtha ann freisin, mar atá, ⁴⁸Ca. Tá sé chomh fadsaolach is gur féidir dearmad a dhéanamh den radaighníomhaíocht a bhaineas leis, áfach – ní féidir a rá gur truailleán dainséarach a bheadh ann.

Ceann de na miotail cré-alcaileacha é an cailciam, is é sin, tá sé in aon ghrúpa leis an maignéisiam, an strointiam, an beirilliam agus an bairiam. Cosúil leis na dúile eile sa ghrúpa tá dhá leictreon ar an sceall is faide amuigh ag an adamh cailciam, agus ochtréad iomlán taobh istigh den sceall sin. Mar sin is dual dó an dá leictreon a thabhairt ar iasacht agus ian cailciam, Ca²⁺, a dhéanamh.

Miotal bog é an cailciam agus é araiciseach chun imoibriúcháin leis an uisce agus le hocsaigin an aeir, rud a fhágas nach furasta é a choinneáil i dtaisce mar dhúil ghlan aonraithe. Seoltóir maith leictreachais é, ach ní féidir úsáid a bhaint as sa leictreoireacht chomh himoibríoch is atá sé. Scéal eile é scéal an spáis áfach, ós rud é nach bhfuil ocsaigin amuigh ansin – mar is dóigh le hinnealtóirí áirithe. Dá réir sin is féidir go bhfeicfidh muid gléasra leictreachais fós atá ceaptha don úsáid sa spás, agus é bunaithe ar an gcailciam mar ábhar seoltóireachta.

Is iad na mianta cailciam is tábhachtaí ná an chailcít (carbónáit an chailciam, CaCO₃), an dolaimít (carbónáit mheasctha an mhaignéisiam agus an chailciam, CaMg(CO₃)₂), an gipseam (déhiodráit shulfáit an chailciam, CaSO₄ + 2H₂O), an ainhidrít (an tsulfáit thirim nó CaSO₄), an fhluairít (fluairíd an chailciam, CaF₂) agus an apaitít nó Ca₅(PO₄)₃X, inarb ionann X agus ceann den triúr seo a leanas: Cl (clórapaitít), OH (hiodracsalapaitít) nó F (fluarapaitít). Is iad an tSín, an Rúis agus na Stáit Aontaithe na tíortha is mó a tháirgeas cailciam.

Teastaíonn iain chailciam ón duine le haghaidh a chuid cnámh, agus mar sin is minic a chuirtear salainn chailciam le bia mar fhorlíonadh cothaitheach. Is iomaí úsáid a bhaintear as na comhdhúile éagsúla cailciam sa teicneolaíocht freisin. Maidir leis an miotal féin, úsáidtear mar chómhiotal é.

An Caimileon nó Chamaeleon a thugtar ar an réaltbhuíon atá dingthe idir an Chuileog, an Chíle, an tIasc Eitilte, an Tábla, an tOchtamhán agus Éan Parthais. Níl d’ainmneacha ar na réaltaí is gile sa Chaimileon ach litreacha Bayer: Alpha Chamaeleontis, Beta Chamaeleontis, Gamma Chamaeleontis agus Delta Chamaeleontis.

Ba é an réalteolaí Pléimeannach Petrus Plancius (nó Pieter Platevoet, mar ab ainm dó ina theanga dhúchais féin) a shainigh agus a d’ainmnigh an Caimileon i ndeireadh na séú haoise déag. Ní raibh Plancius ina réalteolaí go díreach: ba í an tíreolaíocht an chloch ba mhó ar a phaidrín, agus é ag tarraingt mapaí do lucht na loingseoireachta, ach ar ndóigh bhí na réaltaí thar a bheith tábhachtach ag na mairnéalaigh san am sin leis an mbealach ceart a aimsiú amuigh ar an teiscinn mhór i bhfad ón talamh slán, rud a thuig Plancius go maith. Mar sin bhí suim aige i mapáil na spéire chomh maith le mapáil an Domhain.

Bhí Plancius i dtuilleamaí na mbreathnuithe a rinne an loingseoir Pieter Dirkszoon Keyser sna farraigí theas – taiscéalaí a bhí in Keyser agus aithne ag Plancius air. Fuair Keyser bás in oileán Iáva sa bhliain 1596, ach má fuair, seachadadh torthaí a chuid breathnuithe chuig Plancius de réir mar a bhí socraithe acu roimhe sin.

Réalta phríomhsheichimh F-aicme í Alpha Chamaeleontis, agus í beagáinín níos troime ná an Ghrian. Tá sí ocht n-oiread chomh lonrúil, áfach. Tá sí suite réasúnta cóngarach dúinn – is é sin níl sí ach trí solasbhliana is trí scór uainn.

Maidir le Beta Chamaeleontis, tá an ceann sin trí chéad solasbhliain uainn. Aicmítear mar B-réalta í, agus í cúig oiread chomh trom leis an nGrian, breis is dhá chéad oiread níos lonrúla ná í. Réalta phríomhsheichimh í.

Gamma Chamaeleontis arís, tá sí suite faoi cheithre chéad is fiche solasbhliain dínn. An cineál fathachréalta atá inti ná an cineál fathachréalta a bheas sa Ghrian féin i ndeireadh ama, agus mar sin is dócha nach bhfuil sí mórán níos troime ná an Ghrian. Tá sí seacht n-oiread is trí scór chomh fairsing leis an nGrian, agus ocht gcéad is trí scór oiread chomh lonrúil. Réalta K-aicme í, is é sin, is réalta fhlannbhuí í, agus í traidhfilín níos fuaire ná an Ghrian.

Maidir le Delta Chamaeleontis, seasann an t-ainm sin do dhá réaltchóras, Delta a hAon agus Delta a Dó. Déréalta atá in Delta a hAon, agus an dá chomhréalta suite chomh cóngarach dá chéile is gur deacair iad a aithint thar a chéile. Fathachréaltaí K-aicme iad. Réalta aonair atá in Delta a Dó, agus speictream B-aicme aici. Réalta phríomhsheichimh í, agus í ceithre oiread chomh téagartha leis an nGrian; san am chéanna tá sí i bhfad níos lonrúla. An triúr acu tá siad suite faoi thrí chéad deich solasbhlian is dhá scór dínn, a bheag nó a mhór, ach má tá, níl Delta a Dó sách gar do Delta a hAon le haon chóras imtharraingthe amháin a dhéanamh.

Cairt Franklin-Adams a thugtar ar an mbailiúchán de phlátaí réalteolaíocha (grianghrafanna spéire) a rinne an réalteolaí amaitéarach Sasanach John Franklin-Adams (1843-1912). Chumhdaigh Franklin-Adams an spéir go léir, thuaidh agus theas – chaith sé seal i réadlann Johannesburg san Afraic Theas leis an spéir theas a ghrianghrafadh. Tháinig an chairt i gcló cúpla bliain i ndiaidh bhás an fhir féin. Dhá chéad agus sé phláta atá ann.

Cairteacha Wolf-Palisa a thugtar ar thorthaí an tsuirbhé réalteolaíoch a rinne ollscoil Vín agus ollscoil Heidelberg in éineacht sna blianta 1900-1916. Ba é an réalteolaí Gearmánach Maximilian Wolf (1863-1932) a rinne an chuid is mó den ghrianghrafadóireacht i Heidelberg (an áit ar rugadh is ar cailleadh é), ach ansin chuidigh Johann Palisa le Wolf na plátaí a réiteach don chló. Ostarach a bhí i bPalisa a rugadh sa bhliain 1848 in Troppau (inniu, Opava i bPoblacht na Seice) agus a fuair bás sa bhliain 1925 i Vín. Bhí suim ag Wolf agus Palisa sna hastaróidigh chomh maith, agus d’aithin is a d’ainmnigh siad cuid mhór acu.

Caiseoipé a thugtar ar an réaltbhuíon ar dhéanamh na litreach úd ”W” atá dingthe idir an Sioráf, Ceiféas, an Laghairt, Andraiméide, agus Peirséas. Is iad réaltaí móra na réaltbhuíne seo ná Schedar (Alpha Cassiopeiae), Caph (Beta Cassiopeiae), Gamma Cassiopeiae (nach bhfuil ainm traidisiúnta Araibise ná Laidine uirthi), Ruchbah (Ksora, Delta Cassiopeiae), agus Segin (Epsilon Cassiopeiae).

Tríd is tríd is í Schedar an réalta is gile i gCaiseoipé, cé go sáraíonn Gamma Cassiopeiae uaireanta í. Is ilréalta í Schedar, ach is fathachréalta fhlannbhuí é an ceann is suntasaí de chomhbhaill na hilréalta. Tá an réalta seo suite faoi 230 solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór, agus í beagnach seacht gcéad oiread chomh geal leis an nGrian, ceithre nó cúig oiread chomh trom, agus dhá oiread is dhá scór chomh fairsing.

Réalta athraitheach ar aon chineál le Delta Scuti í Caph. Tá ainm na réalta bunaithe ar an bhfocal Araibise a chiallaíos ”lámh” nó ”bos”: tá cúig réalta i gCaiseoipé, díreach cosúil le cúig mhéar na láimhe, agus mar sin is léir go raibh an t-ainm seo ag tagairt don réaltbhuíon go léir i dtús báire. Tá sí dhá oiread chomh trom leis an nGrian, trí oiread go leith chomh fairsing, agus seacht n-oiread is fiche chomh lonrúil. Réalta F-aicme í Caph, is é sin is réalta bhánbhuí í atá traidhfilín níos teo ná an Ghrian. Tá an chuma ar an scéal go bhfuil sí díreach ag forbairt go fathachréalta. Réalta aonair í, is é sin níl leathbhádóir ar bith aici. Tá sí ag dul timpeall ar a hais go sciobtha, rud a fhágas oblátacht áirithe uirthi – is é sin tá a trastomhas níos mó ag an meánchiorcal ná idir na poil.

Réalta athraitheach eile í Gamma Cassiopeiae, agus cineál iomlán réaltaí athraitheacha ainmnithe aisti. Tá sí suite faoi chúig chéad go leith de sholasbhlianta dínn, agus is B-réalta í – is é sin, is réalta ghorm nó bhánghorm í. Fathachréalta bheag, nó fo-fhathach, atá inti, agus cosúil le Caph, tá sí níos fairsinge ag an meánchiorcal ná ag na poil. Tá sí ag caitheamh ábhair uaithi, agus diosca foirmithe timpeall na réalta as an ábhar sin. Is é an diosca is cúis le hathruithe na gile, is dócha.

Bhí Gamma Cassiopeiae tábhachtach ag na spásairí Meiriceánacha fadó mar chabhair spásloingseoireachta, is é sin, leis an treoir cheart a aimsiú sa spás. Bhaist an spásaire Virgil ”Gus” Grissom Navi ar an réalta – giorrúchán ón bhfocal úd navigation (loingseoireacht) a bhí ann is dócha. Fuair Grissom agus beirt spásairí eile bás nuair a chuaigh an spásbhád úd Apollo a hAon trí thine ar an 27 Eanáir 1967 – níor imigh an spásbhád sin ón gceap lainseála riamh, mar sin, agus ní raibh ach druileáil i gceist acu i ndáiríre. Na daoine a thugas Navi ar Gamma Cassiopeiae inniu is éard atá i gceist acu ná urraim a thabhairt do mhairtíreach seo an spástaistil.

Maidir le Ruchbah, fuair sí a hainm ó na hArabaigh, agus ”glúin” is ciall dó ina dteanga siúd. (Leagan eile den fhocal chéanna é Rukbat, a thagraíos d’Alpha Sagittarii i réaltbhuíon an tSaigheadóra.) Tá sí suite faoi chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór, agus í comhdhéanta as dhá chomhbhall a uraíos a chéile go tráthrialta. Déréalta í mar sin. Tá an phríomhréalta den bheirt sin dhá oiread go leith chomh trom agus beagnach ceithre oiread chomh fairsing leis an nGrian. Réalta A-aicme í agus í ina fo-fhathach faoi láthair – is dóigh leis na réalteolaithe go bhfuil sí díreach ag claochlú go fathachréalta cheart.

Segin, arís, tá sí suite ceithre chéad solasbhliain uainn. Fathachréalta í, agus í dhá mhíle agus cúig chéad oiread chomh geal leis an nGrian. Is B-réalta í, is é sin, is réalta the ghorm í. Tá sí naoi n-oiread chomh trom leis an nGrian, agus sé oiread chomh fairsing.

Tá cuid mhór réaltaí móra millteanacha le feiceáil i gCaiseoipé nach bhfeictear dúinn chomh geal leis na príomhréaltaí seo, toisc go bhfuil siad suite i bhfad i gcéin uainn. Ollfhathachréalta dhochuimsitheach – nó hipearfhathachréalta – í Rho Cassiopeiae, mar shampla, agus í suite faoi bhreis is ocht míle solasbhliain dínn. Tá sí leathmhilliún oiread chomh geal leis an nGrian, agus is hipearfhathach buí í – ní minic a thiocfá ar a leithéid sin, ach iontas na n-iontas, tá ceann eile den chineál le feiceáil i gCaiseoipé, mar atá, V509 Cassiopeiae.

Callisto: Ceann de Ghealacha Galileo í Callisto – is é sinn, satailít de chuid Iúpatair í, agus ba é Galileo Galilei a tháinig uirthi sa bhliain 1610, chomh maith le trí ghealach eile (Io, Ganymede agus Europa). Ní raibh d’ainm ag Galileo ar an ngealach seo ach Iúpatar a Ceathair: an t-ainm atá againn uirthi inniu fuair sí ó Simon Marius é. Réalteolaí Gearmánach ab ea Simon Marius (Simon Mayr an leagan Gearmáinise dá ainm) a rinne fionnachtain na ngealach seo faoin am chéanna, beag beann ar Galileo.

Tá Callisto beagnach ar aon mhéid le Mearcair, ach tá sí i bhfad níos éadroime ná é.

An Camchéachta nó an Céachta nó an tSeisreach a thugtar ar astaireacht na seacht réaltaí is suntasaí sa Bhéar Mhór, mar atá, Dubhe, Merak, Phekda, Megrez, Alioth, Mizar, agus Alkaid.

RÉALTAÍ AN CHAMCHÉACHTA
Ainm	Litir Ghréagach in ainmníocht Bayer	Aicme speictreach	Méid dhealraitheach	Fad na réalta uainn (solasbhlianta)	Lonrachas/mais i gcomparáid leis an nGrian
Dubhe	Alpha Ursae Majoris	K	1.8	124	316/4.25
Merak	Beta Ursae Majoris	A	2.4	79	64/2.7
Phekda (Phecda, Phad)	Gamma Ursae Majoris	A	2.4	84	?*/3.0
Megrez	Delta Ursae Majoris	A	3.3	58	14/1.6
Alioth	Epsilon Ursae Majoris	A	1.8	81	4/2.9
Mizar	Zeta Ursae Majoris	A	2.1	78	(ilréalta)
Alkaid (Benetnasch)	Eta Ursae Majoris	B	1.9	101	1.4/6

*) Tá sé deacair lonrachas Phekda i gcomparáid leis an nGrian a mheasúnú. Deirtear go bhfuil sé idir 5 agus 25 oiread.

Candam a thugtar ar phacáiste beag fuinnimh, cosúil leis an bhfótón (an candam solais). Tá dlúthbhaint ag an gcandam le tuiscint na fisice comhaimseartha ar struchtúr an adaimh. San adamh tá na leictreoin timpeall an adaimh suite ar leibhéil éagsúla fhuinnimh (na leictreonscealla agus na foscealla leictreonacha), agus ní féidir leis an leictreon bheith idir eatarthu idir na leibhéil seo. Le dul ó leibhéal íseal go leibhéal ard, caithfidh an leictreon dáileog chruinn fhuinnimh – candam – a fháil a fhreagraíos don difríocht idir an dá leibhéal. Is éard is impleacht dó sin ná go bhfuil gach cineál radaíocht leictreamhaighnéadach – an solas infheicthe, an radaíocht infridhearg, an radaíocht ultraivialait, na radathonnta, na micreathonnta, an x-radaíocht, an gháma-radaíocht – candamaithe, is é sin roinnte ina candaim.

Canóin na nÉiclipsí nó Canon der Finsternisse (Gearmáinis) a thugtar ar an díolaim faoi uruithe (éiclipsí) na Gréine is na Gealaí a chuir an réalteolaí Theodor Ritter von Oppolzer i dtoll le chéile. D’fhoilsigh Acadamh Eolaíochtaí na hOstaire an saothar sa bhliain 1887, an bhliain i ndiaidh don eolaí féin bás a fháil. D’oibrigh Oppolzer amach na mionsonraí d’ocht míle urú gréine agus cúig mhíle urú gealaí, ón mbliain 1207 roimh Chríost go dtí an bhliain 2162 AD, de réir na matamaitice agus an eolais chomhaimseartha ar an meicnic neamhaí. Ábhar suntais é chomh cruinn, chomh saibhir is atá an saothar seo a rinneadh i bhfad roimh lá na ríomhairí.

Ostarach a bhí in Oppolzer, nó rugadh i bPrág é sa bhliain 1841, agus d’éag sé i Vín sa bhliain 1886. Bhí a mhac Egon von Oppolzer ina réalteolaí chomh maith, agus cosúil leis an athair fuair sé bás réasúnta óg.

Canopus nó Alpha Carinae nó Soheil atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon na Cíle. Réalta bhán A-aicme atá ann. Tá sé ar an dara réalta is gile ar an spéir, de réir is mar a fheictear dúinn – níl ach Sirius níos gile. Tá sé suite faoi thrí chéad solasbhliain dínn, agus é deich míle níos gile ná an Ghrian, cé nach bhfuil ach téagar seacht nGrian ann. Réalta úsáideach a bhíodh ann do na mairnéalaigh agus iad ag iarraidh treoir a fháil amuigh ar an teiscinn mhór. Fuair Canopus a ainm ó na sean-Ghréagaigh, ach is deacair a rá cad is bunús leis an ainm – tá míniúcháin éagsúla ann. Is é an ceann is inchreidte ná go dtagraíonn ainm na réalta do Kanobos, a bhí ina phíolóta ar long an rí Menelaos – bhí Menelaos ina rí ar na Spartaigh le linn chogadh na Traí, mar a deir seanchas na Sean-Ghréige.

Tá Canopus le feiceáil ar bhratach na Brasaíle, agus é ag seasamh do stát Goiás i lár na tíre – Goiânia an phríomhchathair.

Caor thine nó bóilíd a thugtar ar dhreige is gile ná gnáthréalta reatha.

An Capall Beag nó Equuleus a thugtar ar an réaltbhuíon atá dingthe idir Iompróir an Uisce, Peigeasas, agus an Deilf. Réaltbhuíon bheag é an Capall Beag, agus ní féidir a rá go mbeadh sé cuidsúlach ach an oiread. Alpha Equulei nó Kitalpha atá ar an réalta is gile sa Chapall Bheag, agus is déréalta í: is fathachréalta bhuí G-aicme í Alpha Equulei A, agus is réalta bhán phríomhsheichimh í Alpha Equulei B. Tá Kitalpha suite faoi 190 solasbhliain dínn.

Capella atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Ara, Alpha Aurigae. Le fírinne is córas ceithre réalta í: is fathachréaltaí iad Capella Aa (réalta fhlannbhuí K-aicme) agus Capella Ab (réalta bhuí G-aicme), agus is abhacréaltaí dearga iad Capella H agus Capella L. Tá réaltchóras Capella suite faoi thrí solasbhliana is dhá scór dínn. Foinse láidir x-radaíochta í Capella: creidtear go ngintear an radaíocht sin i gcoróin Capella Aa.

Carbón atá ar dhúil cheimiceach uimhir a sé, agus is é C an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha. Is iomaí foirmle cheimiceach ina bhfeictear an tsiombail seo, nó tá an carbón in ann naisc cheimiceacha a cheangal beagnach gan teorainn gan chuimse. Dá thoradh sin is é an carbón is bunús leis an mbeatha féin: na móilíní is na comhdhúile ríchasta a bhíos i mbun sainoibre sna cealla beo, ní fhéadfá a leithéidí a bhunú ar aon dúil cheimiceach eile.

Is í an chumraíocht leictreonach atá ag an gcarbón ná 1s²2s²2p². Ciallaíonn an méid sin go bhfuil ceithre leictreon ar sceall na bhfiúsleictreon ag an adamh carbóin, agus go bhfuil ceithre nasc ceimiceacha ag teastáil leis an ochtréad iomlán a bhaint amach. Go bunúsach, is dual don charbón naisc chomhfhiúsacha a cheangal de dhúile neamh-mhiotalacha eile – gan aon trácht a dhéanamh ar na hadaimh charbóin eile.

Tá dhá iseatóp cobhsaí ag an gcarbón, mar atá, ¹²C (carbón a dó dhéag) agus ¹³C (carbón a trí dhéag). Is é an chéad cheann acu an t-iseatóp is coitianta, mar is léir ón meáchan adamhach 12.011. Is é carbón a ceathair déag, nó ¹⁴C, an raidiseatóp nádúrtha, agus iarsmaí de ar fáil i gcarbón an dúlra – radacarbón a thugtar ar an iseatóp seo freisin.

Níl an radacarbón ach 5730 bliain ar leathré, agus mar sin, thiocfadh meath radaighníomhach ar gach adamh de i rith na n-aeón geolaíoch, ach go bé go bhfuil buansoláthar radacarbóin ann: nuair a bhuaileas neodróin ón radaíocht chosmach núicléis nítrigine in uachtar an atmaisféir, is é is toradh dó seo ná núicléis radacarbóin, agus na núicléis seo á meascadh tríd an gcarbón i ndúlra an Domhain. Mar sin bíonn leibhéal cobhsaí radaighníomhaíochta ag carbón nádúrtha na neachanna beo go léir: bíonn siad ag ithe bia (a bhfuil carbón nádúrtha ann) agus ag baint carbóin óna dtimpeallacht ar dhóigheanna eile, agus is é an cineál seo idirghníomhaíochta a sheachnaideas tuilleadh radacarbóin in éiric na núicléas ar tháinig meath radaighníomhach orthu. Nuair a gheobhas an neach beo bás, áfach, tiocfaidh deireadh leis an malartú carbóin seo, agus tosóidh leibhéal na radaighníomhaíochta ag dul síos sa charbón atá in iarsmaí an neacha sin. Air seo atá an dátú radacarbóin bunaithe, is é sin, dátú na seaniarsmaí trí thomhas na radaighníomhaíochta iontu.

Ní hé an radacarbón an t-aon iseatóp radaighníomhaíoch atá ag an gcarbón, ach is núiclídí saorga gearrshaolacha iad na cinn eile ar fad. Is é ¹¹C, carbón a haon déag, an ceann is fadsaolaí acu, agus níl sé féin ach fiche nóiméad ar leathré.

Tá dhá allatróp nádúrtha coitianta ag an gcarbón agus é aonraithe ina dhúil ghlan: an diamant agus an ghraifít. Tá struchtúr tríthoiseach ag criostail an diamaint, agus gach adamh timpeallaithe ag ceithre cinn eile go siméidriúil. Naisc chomhfhiúsacha iad na naisc idir na hadaimh sa chriostal diamaint, agus mar sin ní seoltóir maith leictreachais é an diamant, toisc nach bhfuil leictreoin dílogánaithe ann. Mar is eol do chách, tá an diamant an-chrua freisin. Scéal eile ar fad í an ghraifít. Tá criostal na graifíte comhdhéanta as cisil déthoiseacha agus na leictreoin dílogánaithe ag sní go saor eatarthu. Mar sin tá an ghraifít sobhriste, agus í i bhfad níos fearr ag iompar sruth leictreachais ná na neamh-mhiotail tipiciúla.

Allatróp neamhchoitianta de chuid an charbóin is ea an lonsdaeilít a fuair a hainm ó Kathleen Lonsdale, criostalagrafaí Éireannach. Is gnách ”diamant heicseagánach” a thabhairt ar an lonsdaeilít, toisc go bhfuil struchtúr heicseagánach ag an gcriostal lonsdaeilíte. Tá an lonsdaeilít an-chrua, cosúil leis an diamant. Níl lonsdaeilít ar fáil i ndúlra an Domhain, ach is féidir teacht uirthi ar dhreigítí ón spás ó am go ham.

Maidir le comhdhúile an charbóin, is féidir a rá gur eolaíocht ar leith é a dtaighde – eolaíocht ar a dtugtar ”an cheimic orgánach”, agus is í an cheimic neamhorgánach atá i gceist leis an taighde ar chomhdhúile na ndúl eile. Is iad na naisc idir na hadaimh charbóin, na slabhraí fada carbóin, is bunús leis an idirdhealú seo. Mar sin féin, is féidir a rá gur fearr comhdhúile áirithe carbóin a áireamh ar na substaintí ”neamhorgánacha”, cosúil leis an dé-ocsaíd charbóin CO₂ agus an aonocsaíd charbóin CO. Ní mór an cheimic orgánach a aithint thar an mbithcheimic: is í an bhithcheimic ná ceimic na n-orgánach beo. D’fhéadfá a rá gur brainse den cheimic orgánach í an bhithcheimic, ach ar ndóigh tá ról ag substaintí áirithe neamhorgánacha féin sa bhithcheimic (is substaint neamhorgánach í an ocsaigin ghlan, O₂, mar shampla).

Is féidir leis an adamh carbóin nasc dúbailte nó triarach a cheangal de cheann eile. Mar sin tá nasc dúbailte i móilín na heitéine C₂H₄, agus nasc triarach i móilín na haiceitiléine C₂H₂. Hiodracarbóin iad an dá chomhdhúil seo, chomh maith leis an meatán CH₄ agus an t-eatán CH₃CH₃, nach bhfuil ach naisc shimplí iontu.

Na feidhmeanna casta a bhíos ag na comhdhúile bithcheimiceacha sna cealla beo, tá siad bunaithe ar adamhghrúpaí a bhfuil saintréithe speisialta acu – feidhmghrúpaí, mar a thugtar orthu. Samplaí d’fheidhmghrúpaí iad an grúpa aildéadach -C(H)O (úsáidtear na lúibíní lena chur in iúl nach bhfuil nasc ar bith idir an adamh hidrigine H agus an t-adamh ocsaigine O), an grúpa hiodrocsaile -OH ar a n-aithnítear na halcóil is na feanóil (féach an t-eatanól, is é sin, an gnáthalcól C₂H₅OH), an grúpa carbocsaile -C(O)OH a bhíos ag na haigéid charbocsaile cosúil leis an aigéad formach HC(O)OH nó an t-aigéad aicéiteach CH₃C(O)OH, agus a lán eile. Is féidir leis na comhdhúile orgánacha dhá fheidhmghrúpa nó níos mó a bheith acu: sampla maith de seo is ea na haimínaigéad, a bhfuil idir aimínghrúpa -NH₂ agus carbocsailghrúpa -C(O)OH acu.

Catalóg Ghinearálta Boss an chatalóg réalteolaíoch a d’fhoilsigh an Meiriceánach Benjamin Boss sa bhliain 1936. Seasann an giorrúchán GC (General Catalogue an Bhéarla) do na réaltaí sa chatalóg seo. Tá trí mhíle dhéag is fiche, trí chéad, dhá réalta is dhá scór (33,342 réalta) ar fad sa chatalóg. Is fairsingiú í ar an gcatalóg a d’fhoilsigh athair Benjamin, Lewis Boss, roimh a mhac, agus nach raibh ach sé mhíle, céad, ocht réalta is ceithre scór inti. Bhí an mac i gceannas ar Réadlann Dudley i Schenectady, Stát Nua-Eabhrac, chomh maith lena athair roimhe.

Catalóg Messier a thugtar ar an gcatalóg réalteolaíoch a chuir an réalteolaí Francach Charles Messier i dtoll le chéile thiar sna 1770idí. Réaltraí agus réaltnéalta iad na réadanna sa chatalóg seo. Ní raibh suim ag Messier iontu ar a son féin – a mhalairt ar fad bhí sé ag iarraidh cóiméid a aithint, agus na réaltnéalta ag cur isteach air san obair seo. Mar sin, d’oibrigh sé amach catalóg de réadanna a d’fhéadfaí a thógáil in ainriocht cóiméid. Úsáidtear an chatalóg seo i gcónaí. Tá deich réad is cúig scór sa chatalóg, ó M1 go M110. Is é Réaltnéal an Phortáin an chéad réad, agus seasann M110 do réaltra beag in aice le Réaltra Andraiméide (NCG 205 de réir na Nua-Chatalóige Ginearálta).

Is í an Chatalóg Réaltghrafach an chatalóg réalteolaíoch a cuireadh i dtoll a chéile as na sonraí a bhailigh fiche réadlann i ngach cearn den domhan faoi cheannas Réadlann Pháras ón mbliain 1887 ar aghaidh. Le fírinne bhí dhá thionscadal ann: ar dtús thóg na réadlanna grianghrafanna dá raibh le feiceáil le réaltaí a bhí chomh fann le 11 ar mhéid (an Chatalóg Réaltghrafach), nó níos gile ná sin; agus ina dhiaidh sin bhí siad le sraith nua grianghrafanna a thógáil a thaispeáin réaltaí ab fhainne ná sin, síos go 14 ar mhéid (Carte du Ciel nó ”Mapa na Spéire”, as Fraincis, a bhí ar an dara leagan). Bhí an spéir go léir le grianghrafadh i rith an tionscadail dhúbailte seo.

Bhí an scéim thar a bheith uaillmhianach, ach má bhí féin, ní raibh sí chomh torthúil is a shílfeá. Mhair na réadlanna na scórtha bliain á tabhairt i gcrann, agus an teicneolaíocht a raibh sí bunaithe uirthi chuaigh sí as dáta i rith na mblianta sin. Thairis sin níor críochnaíodh an dara leath den tionscadal, Carte du Ciel, i gceart riamh – ní raibh ach cuid de na réadlanna sásta páirt a ghlacadh san obair a thuilleadh, nuair a bhí an chéad sraith istigh.

Ar feadh i bhfad is beag úsáid a bhaintí as an dá chatalóg mhóra mhillteanacha seo, agus ba é an tuairim a bhí ag cuid mhór de na réalteolaithe gur obair amú a bhí iontu. Bhí fócas na réalteolaíochta féin athraithe ón réaltghrafaíocht go dtí an réaltfhisic (ó bhreathnú is mapáil na réaltaí go tuiscint theoiriciúil a bhforbartha) le linn na mblianta a chaith na réalteolaithe ag tógáil na ngrianghrafanna seo. Mar sin féin, tháinig cuma nua ar an scéal arís le déanaí, agus inniu cuirtear seansonraí an tionscadail seo i gcomparáid leis na grianghrafanna nua ón tsatailít úd Hipparcos a bhí ag mapáil na spéire sna blianta 1989-1993.

Catóid a thugtar ar leictreoid a bhfuil lucht leictreach díoltach aici, agus í ag aomadh iain a bhfuil lucht leictreach deimhneach acu – caitiain, mar a thugtar orthu.

Ceann na Péiste a thugtar ar an gcuid de réaltbhuíon na Péiste atá suite idir Fear na bPéisteanna, Earcail, Coróin an Tuaiscirt, an tAoire, an Mhaighdean, agus an Mheá. Tá dhá leath na Péiste, is é sin Ceann na Péiste agus Eireaball na Péiste, scartha ó chéile ag Fear na bPéisteanna. Is í Alpha Serpentis, nó Unukalhai, an réalta is gile i gCeann na Péiste agus sa réaltbhuíon go léir. Tá Unukalhai suite faoi 74 solasbhliana dínn, agus is fathachréalta í. Aicmítear mar K-réalta í, is é sin is réalta fhlannbhuí í agus í beagáinín níos fuaire sa dromchla ná an Ghrian s’againn.

Ceantar na Gréine a thugtar ar an réigiún spáis timpeall na Gréine. Is féidir a rá go bhfuil Alpha Centauri, Sirius, Procyon, Réalta Kapteyn, Réalta Barnard, Réalta Teegarden, agus Epsilon Eridani suite sa cheantar sin de réir gach sainmhíniú.

Cearnóg Mhór Pheigeasais a thugtar ar an astaireacht a chuimsíos na réaltaí seo leanas:

• Alpha Pegasi, nó Markab;
• Beta Pegasi, nó Scheat;
• Gamma Pegasi, nó Algenib;
• agus Alpha Andromedae, nó Alpheratz. Tá Alpheratz suite ar theorainn Pheigeasais agus Andraiméide, agus ar feadh i bhfad bhíodh na réalteolaithe idir dhá chomhairle fúithi – in ainmníocht Bayer ba nós dhá ainm a thabhairt uirthi ar dtús, Delta Pegasi chomh maith le Alpha Andromedae. Inniu, áirítear ar réaltaí Andraiméide amháin í.

Ceartairde (dronairde, ceartéirí, dronéirí) a thugtar ar cheann den dá chomhordanáid i gcóras na gcomhordanáidí réalteolaíocha. Is í an cheartairde an chomhordanáid a fhreagraíos don fhadlíne, nó is ionann í agus an fad idir pointe áirithe ar an meánchiorcal neamhaí agus pointe chónocht an Earraigh (teagmháil an éicliptigh agus an mheánchiorcail neamhaí), ar a dtugtar ”túsphointe Aries” freisin. Gualainn nó stua í an cheartairde go bunúsach, ach is gnách í a thabhairt in aonaid ama (uaireanta, nóiméid agus soicindí) seachas aonaid stua (céimeanna, stuanóiméid agus stuashoicindí); is ionann, ansin, ceithre huaire is fiche agus ciorcal iomlán. Má úsáidtear aonaid stua seachas aonaid ama leis an gcomhordanáid seo a thabhairt le fios, ní ghlaofar ceartairde/dronairde uirthi ach uair-uillinn.

Is iad ”ceartairde” agus ”ceartéirí” na leaganacha is mó a d’fheicfeá sna foclóirí, ach dealraíonn sé gur fearr le réalteolaithe le Gaeilge, nó le Gaeilgeoirí maithe a bhfuil eolas éigin acu ar na réaltaí, na leaganacha ”dronéirí” agus ”dronairde” a úsáid. Ina lán teangacha tá ainm an choincheapa seo bunaithe ar ascensio recta (”éirí ceart”) na Laidine (right ascension as Béarla, Rektaszension as Gearmáinis, ascension droite as Fraincis, rektascensja as Polainnis, rektaskensio as Fionlainnis).

Ceathramhán: Bíonn sé praiticiúil go minic an spéir infheicthe a roinnt ina ceithre chuid, agus tugtar ceithreamháin ar na rannóga seo. Braitheann sainmhíniú an cheathramháin ar an gcóras comhordanáidí a úsáidtear.

Focal é ”ceathramhán” a chloistear go minic ar an Réalt-Aistear (Star Trek) freisin, mar chuid den teicneachabaireacht. Tá sé i gceist ag na scriptscríbhneoirí, de réir mar is dealraitheach, go bhfuil ár réaltra féin, Bealach na Bó Finne, roinnte ina cheathramháin, agus ár ngrianchóras féin suite san Alfa-Cheathramhán. Níl an nós seo ródhifriúil leis an dóigh a n-úsáidtear an focal san fhíor-réalteolaíocht.

An Ceathramhán, nó An Ceathramhán Múrach, a thugtaí ar an réaltbhuíon ar shainigh an réalteolaí Francach Jérôme Lalande sa bhliain 1795 í agus í suite idir an tAoire agus an Dragan. Ní thugann eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaithe aitheantas don Cheathramhán a thuilleadh, ach tá dreigechith na gCuadraintídí ainmnithe as. Quadrans nó Quadrans Muralis an t-ainm Laidine ar an réaltbhuíon.

Ceathrú an téarma a thagraíos ar an gcuma atá ar an ngealach nuair atá leath a diosca soilsithe mar a fheictear dúinn féin é. Is é sin, is ionann ”ceathrú” i gcaint na réalteolaithe agus ”leathghealach” i gcaint na ngnáthdhaoine. Tá an ghealach i mbéal ceathrún nuair atá cuma na leathghealaí uirthi agus í ag fás, is é sin roimh an ngealach lán. Is í an cheathrú dheireanach atá ann nuair atá cuma na leathghealaí uirthi agus í ag dul i laghad, is é sin roimh an nua-ré. D’fhéadfá an dara ceathrú a thabhairt ar an ngealach lán, ach ní gnáthúsáid a bheadh ann.

Ceiféas a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Eala, an Sioráf, Caiseoipé, an Laghairt, an Dragan, agus an Béar Beag. Is í Alderamin, nó Alpha Cephei, an réalta is gile sa réaltbhuíon, agus í suite faoi naoi solasbhliana agus dhá scór dínn. Tá Alderamin cúpla oiread chomh mór leis an nGrian, agus seacht n-oiread déag chomh lonrúil. Creidtear go bhfuil Alderamin díreach ag fágáil an phríomhsheichimh ina diaidh le hiompú ina fathachréalta nó ina fo-fhathachréalta. A-réalta (réalta bhán nó ghormbhán) atá in Aldebaran de réir aicmiú speictreach na réaltaí.

Errai, nó Gamma Cephei, an dara réalta is gile. Le fírinne is déréalta í: tugtar Gamma Cephei ar an gcóras go léir, agus Errai a thugtar ar phríomhréalta an chórais. K-réalta (réalta fhlannbhuí) agus fo-fhathachréalta í Errai, agus í beagáinín níos fuaire ná an Ghrian (ar G-réalta bhuí í). Abhacréalta dhearg atá i leathbhádóir Errai. Sa bhliain 1988 a cuireadh an chéad sonrú i bpláinéad mór (níos mó ná Iúpatar, de réir chosúlachta) atá ag fithisiú Errai. I ndeireadh na bliana 2015 socraíodh an t-ainm Tadmor a bhaisteadh ar an bpláinéad sin. Is éard atá in Tadmor ná ainm Araibise ar an tseanchathair stairiúil úd Palmyra sa tSiria, agus ba í eagraíocht réalteolaithe na Siria a mhol an t-ainm.

Alfirk, nó Beta Cephei, an tríú réalta is gile i gCeiféas. Réalta athraitheach atá inti, agus aicme nó cineál iomlán de réaltaí athraitheach ainmnithe aisti – réaltaí athraitheacha ar aon déanamh le Beta Cephei. Tríréalta í Beta Cephei, agus í comhdhéanta as déréalta speictreascópach (is é sin, déréalta nach féidir a aithint mar dhéréalta ach breathnuithe a dhéanamh ar a speictream) agus comhbhall amháin eile atá infheicthe mar réalta ar leith.

Réalta athraitheach de chineál ar leith í Delta Cephei. Bíonn lonrachas na réalta seo ag athrú go tráthrialta – d’fhéadfá a rá go bhfuil sí ag tabhairt bíoganna uathu. Bíonn lonrachas na réalta ag fás go tobann leis an uasmhéid a shroicheadh, agus maolú ag teacht uirthi de réir a chéile ina dhiaidh sin. Tógann sé 3.37 lá (trí lá agus beagnach naoi n-uaire) ar Delta Cephei timthriall amháin den tsórt seo a chur di. Athraíonn aicme speictreach na réalta féin i rith an timthrialla, ó F go G agus ar ais.

Tá aicme iomlán réaltaí athraitheacha ainmnithe as Delta Cephei, mar atá, na Ceifidí. Réaltaí bíogacha iad na Ceifidí a dtagann athruithe ar a n-aicme speictreach agus ar a dtrastomhas féin de réir timthriall tráthrialta. Is gnách leis na réalteolaithe úsáid a bhaint as an gcineál seo réaltaí mar chineál baoithe spáis le faid a thomhas.

Ceilt a bheas ann má thagann rinn neimhe amháin idir sinn agus rinn neimhe eile. Ansin beidh an dara ceann acu ceilte ag an gcéad cheann. Mar shampla, is féidir nach bhfeicimid réalta áirithe, toisc go bhfuil an Ghealach idir sinn agus í.

Más í an Ghrian atá ceilte ag an nGealach, ní gnách ceilt a thabhairt air sin, ach urú (gréine).

Céimeanna na Gealaí a thugtar ar na hathruithe a thagas ar chuma na Gealaí mar a fheictear dúinn féin í i rith na míosa. Is í céim na Gealaí an chuid – an céatadán, fiú – den Ghealach atá soilsithe, go bunúsach. Nuair nach bhfuil an Ghealach le feiceáil ar aon nós, toisc nach bhfuil sí soilsithe ag an nGrian, deirimid go bhfuil an nua-ré ann. I ndiaidh na nua-ré tagann cuma an chorráin ar an nGealach, agus í ag fás. Timpeall ar sheachtain i ndiaidh na nua-ré tá an Ghealach i mbéal ceathrún, agus leath di soilsithe. Ina dhiaidh sin tá an Ghealach scothlán. Nuair atá an Ghealach go léir soilsithe, timpeall ar dhá sheachtain i ndiaidh na nua-ré, deirtear go bhfuil lán-ré nó iomlán gealaí ann. I ndiaidh na lán-ré tagann cuma scothlán ar an nGealach arís, agus í ag dul i laghad anois. Timpeall ar thrí seachtaine i ndiaidh na nua-ré, níl ach leath an diosca soilsithe, agus is éard a thugtar air sin ná an cheathrú dheireanach. Ina dhiaidh sin, tá corrán Gealaí ann arís. Sa deireadh, níl an corrán féin fágtha, agus tá nua-ré ann in athuair.

Tugtar mí shionadach nó mí ghealaí ar an tréimhse idir dhá nua-ré, nó dhá lán-ré. Tá sí naoi lá is fiche, dhá uair déag, agus ceithre nóiméad is dhá scór ar meánfhad, ach le fírinne bíonn fad na míosa gealaí ag luainiú idir 29.8 lá agus 29.26 lá, de réir is mar a bhíos imtharraingt na Gréine ag dul i bhfeidhm ar fhithis na Gealaí.

Céim stua a thugtar ar an aonad stua arb ionann é agus 1/360 (aon trí chéad is seascadú cuid) den chiorcal iomlán.

An Ceinteár (Centaurus an leagan Laidine, Centauri an ginideach) an réaltbhuíon ina bhfuil an réalta is cóngaraí don Ghrian le feiceáil, agus í ag críochantaíocht leis an Aerchaidéal, an Chíle, an Compás, Cros an Deiscirt, an Phéist Uisce, an Mheá, an Faolchú, an Chuileog, agus na Seolta.

Is í an tríréalta úd Alpha Centauri, nó Toliman, an réalta (nó an réaltchóras) is feiceálaí sa Cheinteár. Tá trí chomhbhall ann: Rigil Kentaurus, nó Alpha Centauri A; Alpha Centauri B; agus Alpha Centauri C, nó Proxima Centauri (is é is ciall le proxima na Laidine ná ”an ceann is cóngaraí”). Ní réaltaí móra iad: is G-réalta phríomhsheichimh í Rigil Kentaurus, agus í ábhairín níos mó ná an Ghrian; is K-réalta phríomhsheichimh í Alpha Centauri B, agus í ábhairín níos mó agus níos fuaire ná an Ghrian; agus is abhacréalta dhearg (M-réalta) í Proxima, agus í i bhfad níos lú ná an Ghrian, nó an dá réalta eile sa chóras chéanna. Le fírinne tá sé ina chúis easaontais idir an lucht saineolais i gcónaí, cé acu atá baint cheart imtharraingthe ag Proxima leis an dá réalta eile, nó an ea nach bhfuil sí ach ag dul thar bráid. Tá an trí cinn acu suite faoi bhreis is ceithre solasbhliana dínn, ach tá Proxima níos gaire dúinn ná an dá cheann eile.

Tá Alpha Centauri chomh cóngarach dúinn is go bhfuil sí ar réaltaí geala na spéire: níl ach Canopus agus Sirius níos gile. Fathachréalta é Canopus; maidir le Sirius, is réalta phríomhsheichimh é atá suite i gcóngar dúinn, díreach cosúil le hAlpha Centauri.

Maidir le Beta Centauri, is tríréalta í. Ainmneacha eile ar Bheta Centauri iad Agena agus Hadar. Fathachréaltaí B-aicme iad an triúr acu, agus iad suite faoi cheithre chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Tá an tríréalta iomlán breis is dhá scór míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian s’againn. Maidir leis an mais, tá an dá chomhréalta is troime – Beta Centauri A1 agus Beta Centauri A2 – timpeall ar dheich n-oiread chomh téagartha leis an nGrian, agus an tríú ceann – Beta Centauri B – cúig oiread chomh téagartha léi. Mar is dual do na réaltaí B-aicme, tá siad go léir bánghorm, agus iad i bhfad níos teo ná an Ghrian agus i bhfad níos sciobtha ag spíonadh a gcuid hidrigine.

Gamma Centauri arís, is déréalta í. Muhlifain an t-ainm traidisiúnta. Fathaigh nó fo-fhathaigh iad an dá chomhbhall, agus is A-réaltaí iad – réaltaí bánghorma, cé nach bhfuil siad chomh te leis na B-réaltaí. Tá Gamma Centauri suite faoi chéad agus dhá scór solasbhliain dínn.

Ceinteáir a thugtar ar aicme ar leith d’astaróidigh freisin, mar atá, iad siúd a ritheann a bhfithis trasna ar fhithisí na bhfathachphláinéad (is é sin, Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún). Is féidir dearcadh orthu mar astaróidigh nó mar chóiméid, díreach mar a bhí tréithe an duine agus an chapaill araon ag ceinteáir na miotaseolaíochta. Níor aithin na réalteolaithe na ceinteáir mar ghrúpa ar leith de reanna neimhe sular chuir siad sonrú in Chiron sa bhliain 1977. Is í Chariklo, a haithníodh sa bhliain 1997, an ceinteár is mó, agus í dhá chéad go leith de chiliméadair ar trastomhas (nó trí chéad ciliméadar ar fad, más fearr leat – níl sí ar déanamh na liathróide).

Ba é Hidalgo an chéad cheinteár a d’aithin na réalteolaithe, thiar sa bhliain 1920, ach ní raibh ainm ar leith acu ar an gcineál seo réadanna go fóill – d’aicmigh siad mar ghnáthastaróideach é. Fuair Hidalgo a ainm ón Athair Miguel Hidalgo, laoch saoirse Mheicsiceo; inniu áfach is gnách na ceinteáir a ainmniú as ceinteáir na miotaseolaíochta, cosúil le Chiron, Chariklo, Nessus agus Amycus.

Ceres an ceann is mó de na reanna neimhe i gCrios na nAstaróideach – le fírinne ní dhearctar uirthi mar astaróideach i gciall cheart an fhocail, ach mar abhacphláinéad cosúil le Plútón. Tá Ceres ar déanamh na liathróide – is é sin tá sí sféarúil. Téann sí timpeall ar an nGrian uair amháin in aghaidh 4.6 bliain, agus í naoi gcéad go leith de chileaméadair ar trastomhas. Tá trian de mhais Chrios na nAstaróideach i Ceres. Creidtear go bhfuil leac oighir timpeall ar chroílár cloiche an abhacphláinéid seo. Ba é an spástaiscéalaí úd Dawn an chéad ghléas daondéanta a fuair radharc ceart ar dhromchla Ceres, nuair a chuaigh sé thart léi sa bhliain 2015. Thóg an gléas cuid mhaith grianghrafanna, agus is éard atá le haithint orthu ná go bhfuil Ceres breac le cráitéir. Uisce galaithe an t-aon atmaisféar atá ag Ceres, agus solas na Gréine ag baint móilíní uisce den dromchla oighir.

Chiron a thugtar ar mhionphláinéad (astaróideach) uimhir 2060, ar chuir an réalteolaí Charles Kowal an chéad sonrú ann sa bhliain 1977. Ní bhaineann Chiron le crios Kuiper ar imeall an ghrianchórais ná le crios na n-astaróideach idir Mars agus Iúpatar, agus mar sin fuair na réalteolaithe riachtanach aicme nua a bhunú dá leithéidí – na ”ceinteáir”. Dá réir sin d’ainmnigh siad as ceann de cheinteáir na miotaseolaíochta Gréagaí é. Tá garphointe a fhithise don Ghrian (an peirihéilean) suite taobh istigh d’fhithis Iúpatair, agus an cianphointe (an t-aiféilean) taobh amuigh d’fhithis Úránais.

Ciantréimhseach: Is é an t-athrú ciantréimhseach an t-athrú nach bhfuil tréimhsiúil nó peiriadach. (Athruithe tréimhsiúla nó peiriadacha iad na hathruithe a chuirtear ar ceal go tráthrialta agus an peiriad, an tréimhse nó an timthriall ag tosú arís.) Claonadh mall fadtéarmach atá i gceist leis an athrú ciantréimhseach, mar sin. Is gá a admháil, áfach, go bhfuil an duine daonna chomh gearrshaolach i gcomparáid le himeachtaí na spéire is gur féidir gur athrú peiriadach nó timthriallach atá i gceist lena lán forbairtí ciantréimhseacha, ach amháin go bhfuil siad chomh mall ag teacht i gcrann nach féidir leis an duine fad an timthrialla a thomhas.

Is é an focal Béarla ar ”ciantréimhseach” ná secular. Sa ghnáthchiall is mar ”saolta” a aistrítear é, agus tá sé tábhachtach aird a thabhairt air nach é sin an téarma réalteolaíochta sa Ghaeilge.

Cignídí: dreigechith iad na Cignídí a bhíos le feiceáil i réaltbhuíon na hEala (Cygnus) i Mí Lúnasa.

An Chíle (ainm Laidine: Carina, ginideach: Carinae) atá ar an réaltbhuíon idir Deireadh na Loinge, na Seolta, Compás an Mhairnéalaigh, an Péintéir, an tIasc Eitilte, an Caimileon, an Chuileog, agus an Ceinteár. Cosúil lena lán de na réaltbhuíonta ina timpeall, ba chuid den Long (Argo Navis) í ar dtús.

Is é Canopus, nó Alpha Carinae, an réalta is gile sa Chíle. Ollfhathachréalta bhán atá ann, agus é ar an dara réalta is gile ar an spéir (níl ach Sirius níos gile, agus ní fathach é Sirius, ach réalta phríomhsheichimh atá cóngarach dúinn).

Maidir le Beta Carinae nó Miaplacidus, tá sé ar réaltaí geala na spéire chomh maith. Ainm aisteach é Miaplacidus, ós rud é go bhfuil sé curtha i dtoll le chéile as focal Araibise a chiallaíos ”na huiscí” agus focal Laidine a chiallaíos ”mín, moiglí, séimh” (cf. placid an Bhéarla). Pé scéal é tá an réalta seo trí oiread go leith chomh trom leis an nGrian, beagnach seacht n-oiread chomh leathan, agus dhá chéad ocht n-oiread is ceithre scór chomh lonrúil. A-réalta is ea Miaplacidus, cosúil le Sirius.

Níl a leithéid de réalta ann agus ”Gamma Carinae”. Nuair a scoilteadh an Long ina réaltbhuíonta éagsúla, choinnigh gach réalta an litir Ghréagach a bhí mar ainm uirthi in ainmníocht Bayer, ionas nár hathraíodh ach ainm Laidine na réaltbhuíne i ndiaidh na litreach. Ba leis na Seolta a thit Gamma Argus Navis, agus baisteadh Gamma Velorum ar an réalta sin (Vela an t-ainm Laidine ar na Seolta).

Tá Eta Carinae ar réaltaí móra na spéire, agus í suite faoi sheacht míle go leith de sholasbhlianta dínn. Déréalta nó ilréalta í agus í na milliúin oiread níos gile ná an Ghrian s’againn. Tagann athruithe móra ar a méid dhealraitheach, agus an dá phríomhbhall den chóras ag dul i bhfeidhm ar a chéile. Bhí Eta Carinae ina réalta mhór fheiceálach sna 1830idí agus sna 1840idí (”an Brúchtadh Mór” a thugas na réalteolaithe ar an tréimhse inniu), agus í ní ba ghile ná Canopus féin tráth, ach ina dhiaidh sin mhaolaigh uirthi arís. Glactar leis anois go mbíonn gile na réalta seo ag athrú go timthriallach, agus an dá chomhbhall den déréalta ag timpeallú a chéile – tógann sé cúig bliana go leith ar an dá réalta timthriall amháin a chríochnú. Ní ar an timthriall amhán a bhraitheas na hathruithe a thagas ar ghile na réalta seo, áfach – mar shampla bíonn sé éagsúil go leor cé acu mar sholas infheicthe nó mar radaíocht de chineál eile a astaíos Eta Carinae a cuid fuinnimh.

Chomh mór millteanach is atá Eta Carinae, creideann na réalteolaithe go bhfuil ollnóva i ndán di, agus go n-iompóidh sí ina dúpholl ina dhiaidh sin. Le fírinne chuirfeadh na pléasca is na brúchta ar Eta Carinae ollnóvaí i gcuimhne duit, ach ní ollnóvaí iad i gciall cheart an fhocail, nó fanann an réalta ina réalta i ndiaidh na n-imeachtaí seo, is é sin ní dhéantar neodrónréalta ná dúpholl di. Nóvaí ateagmhasacha atá i gceist mar sin ach is ábhar iontais é an fás a thagas ar ghile na réalta le linn na mbrúchta seo. Is féidir ollnóvaí bréige a thabhairt orthu, nó ”ollnóvaí den chineál V”; nuair a bhíos brúchta cosúla le haithint ar réaltaí eile, is minic a dhealraítear le hEta Carinae iad (”imeachtaí i stíl Eta Carinae”).

Cill fhótaileictreach: is éard atá i gceist lena leithéid ná gléas a tháirgeas leictreachas nuair a bhuaileas an solas é, ionas go dtugann athruithe ar an leictreachas sin de réir athruithe an tsolais. Tá an chill fhótaileictreach bunaithe ar an bhfeiniméan fisice a dtugtar iarmhairt fhótaileictreach air.

Cineálacha lonrachais: Is éard atá i gceist leis na cineálacha lonrachais ná aicmiú na réaltaí de réir chomh lonrúil is atá siad. Sa chéad leagan den rangú seo ní raibh ach cúig aicme, is é sin, I, II, III, IV agus V – na huimhreacha Rómhánacha óna haon go dtí a cúig. Sa chóras seo, bhí I ag seasamh do na hollfhathachréaltaí, agus V ag tagairt do réaltaí an phríomhsheichimh, cosúil leis an nGrian s’againn. Ina dhiaidh sin, rinneadh athruithe agus fairsingiú ar an gcóras: mar sin, tá aicme na n-ollfhathach roinnte ina lán fochatagóirí (0, Ia, Iab, Ib) agus cúpla catagóir nua curtha leis an gcóras do na habhaic is lú freisin (sd = sub-dwarf an Bhéarla, nó fo-abhac, agus D = dwarf an Bhéarla, is é sin abhacréalta bhán).

Ba iad na réalteolaithe William Morgan, Philip Keenan agus Edith Kellman a d’oibrigh amach an córas aicmiúcháin seo i dtús na 1940idí, agus dá réir sin is gnách ”córas Morgan-Keenan” nó ”córas MKK” a thabhairt air. Bhí siad ag obair i Réadlann Yerkes – tá an réadlann seo suite i Wisconsin, ach is cuid d’Ollscoil Chicago í. An leagan den rangú atá in úsáid inniu téann sé siar go dtí na caogaidí.

Ciogal Mheatóin: Is ionann ”ciogal Mheatóin” agus 235 mhí gealaí. D’aithin an réalteolaí sean-Ghréagach Meatón gurb ionann, beagnach, naoi mbliana déag agus 235 mhí gealaí (níl de dhifríocht ach dhá uair an chloig, má ghlactar leis gurb ionann an ”bhliain” agus bliain na gréine (an bhliain thrópaiceach). Bhí tábhacht nár bheag ag baint le ciogal Mheatóin i bhféilireacht na seanársaíochta.

Ciogal na ngrianspotaí: peiriad na n-athruithe a thagas ar ghníomhaíocht mhaighdéanach na Gréine agus ar na grianspotaí, ar toradh don ghníomhaíocht sin iad. Tógann sé tuairim is aon bhliain amháin ar an nGrian ciogal den chineál seo a chur di.

Ciogal Sótach: Má chloítear leis gurb ionann bliain amháin agus trí chéad cúig lá is trí scór (365 lá), beidh an féilire chun deiridh ar shéasúir na bliana. Tógfaidh sé aon chiogal Sótach amháin go mbeidh an féilire cothrom leis an mbliain arís. Is ionann aon chiogal amháin agus míle ceithre chéad is trí scór bliain (1460 bliain) de réir fhéilire Iúil, nó bliain amháin thar an méid sin (1461 bhliain) de réir fhéilire na sean-Éigipteach (is ionann bliain sean-Éigipteach agus 365 lá go cothrom). Tá an aidiacht sin Sótach bunaithe ar Sotis, arbh é ainm na nÉigipteach ar an réalta úd Sirius (le fírinne, is leagan Gréigise é den ainm Éigiptise Sopdet), nó ba nós leis na hÉigiptigh a shíleadh gurb é éirí héiliacach na réalta sin tús na bliana. (An bhliain a shainmhínítear de réir éirí héiliacach na réalta seo, tugtar bliain Shótach uirthi, agus í tuairim is aon nóiméad amháin níos faide ná an bhliain thrópaiceach, is é sin, bliain na Gréine.)

Ciorcal an diallais: an ciorcal i ngléasadh meánchiorclach an teileascóip ar a socraítear an diallas, is é ciorcal an diallais é.

Ciorcal comhlárnach: Ciorcail chomhlárnacha iad na ciorcail arb ionann a lárphointe. Dhá chiorcal comhlárnacha nach ionann a nga, tugtar fáinne ar an réigiún eatarthu.

Ciorcal éalárnach: Ciorcail a bhfuil ceann acu go hiomlán taobh istigh den cheann eile, agus nach ionann a lárphointe, is ciorcail éalárnacha iad.

Ciorcal polach: Ciorcail pholacha iad an ciorcal Artach agus an ciorcal Antartach. Taobh istigh den chiorcal pholach caitheann an Ghrian tréimhse níos faide ná lá is oíche amháin os cionn na léaslíne uair amháin in aghaidh na bliana (grian an mheán oíche, mar a déarfá), agus tréimhse níos faide ná sin taobh thíos den léaslíne uair amháin in aghaidh na bliana chomh maith.

Ciseal cúlaithe: Is é an ciseal cúlaithe an ciseal i gcrómaisféar na Gréine, díreach os cionn an fhótaisféir. Is ansin a fhágtar na línte ionsúcháin ar speictream na Gréine.

Ciseal Kennelly-Heaviside: Cuid d’ianaisféar an Domhain é ciseal Kennelly-Heaviside, nó an tE-chiseal, nó an tE-réigiún. Gás ianaithe atá sa chiseal seo, agus é suite 90-150 ciliméadar os ár gcionn. Frithchaitheann ciseal Kennelly-Heaviside radathonnta meánmhinicíochta, rud a chiallaíos gur féidir leis iad a iompar thar an léaslíne.

Fuair an ciseal a ainm ó Arthur Edwin Kennelly, innealtóir leictreach Gael-Mheiriceánach, agus ón bhfisiceoir féinteagasctha Sasanach Oliver Heaviside.

Ciseal vialait: Is éard atá i gceist leis an gciseal vialait ná ciseal cáithníní sa chuid is airde thuas d’atmaisféar Mharsa, agus é ag stopadh an tsolais chorcra, an tsolais vialait agus an tsolais ultraivialait.

Cisghealaí: An réigiún den spás atá suite idir atmaisféar an Domhain agus fithis na Gealaí, deirtear gurb é an spás cisghealaí é, is é sin, an spás ar ár dtaobh féin den Ghealach. An spás taobh amuigh den spás cisghealaí, arís, is é an cianspás é. Gineadach baininscneach é an focal sin cisghealaí go foirmiúil, ach ní úsáidfeá an fhoirm cisghealach. D’fhéadfá ”an spás trasghealaí” a thabhairt ar an gcianspás chomh maith.

Claíomh Oiríon: Astaireacht, nó grúpa réaltaí, é Claíomh Oiríon atá le feiceáil i réaltbhuíon an Bhodaigh (Oiríon) taobh thíos de Shlat an Bhodaigh (Crios Oiríon, an Fhearsaid). Tá Claíomh Oiríon comhdhéanta as 42 Orionis, Theta Orionis, agus Iota Orionis chomh maith le Réaltnéal an Bhodaigh, nó Réaltnéal Oiríon, arb é réad uimhir a 42 i gcatalóg Messier agus réad uimhir a 1976 sa Nua-Chatalóg Ghinearálta é (M42, NCG1976).

Clann chóiméad: Bíonn na cóiméid ghearrthréimhseacha ag fithisiú na Gréine ar fhithisí fadaithe, agus go tipiciúil tá cianphointe (apaihéilean) an chineál sin cóiméid suite sa réigiún den ghrianchóras ina bhfuil na pláinéid mhóra le fáil. An pláinéad a bhfuil cianphointe an chóiméid suite in aice lena fhithis, deirtear gur de chlann an phláinéid sin an cóiméad. Clann chóiméad thábhachtach í clann Iúpatair, cuir i gcás.

Claonadh fithise: Is éard atá i gceist le claonadh na fithise ná an ghualainn idir fithis an phláinéid (nó a leithéide de réad) agus plána (leibhéal) tagartha éigin. Más ag trácht ar fhithisí na bpláinéad timpeall na Gréine atáimid, is iad na gnáthphlánaí tagartha ná an t-éiclipteach (an leibhéal a ritheann fithis an Domhain tríd), an plána a ritheann meánchiorcal na Gréine tríd, agus an plána do-athraitheach, nó plána Laplace (an leibhéal a bhfuil baralár, nó meáchanlár, an Ghrianchórais suite ann).

Clóirín: Is é an clóirín dúil cheimiceach uimhir a 17, agus is é Cl an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí. Ceann de na halaiginí é an clóirín, cosúil leis an bhfluairín, an bróimín, an t-iaidín agus an t-astaitín, agus mar sin, tá aon leictreon amháin de dhíth air leis an ochtréad iomlán a bhaint amach. Is gás uaine nó buí-uaine é an clóirín le teocht an tseomra, agus é comhdhéanta as móilíní dhá adamh, Cl₂. Fuair an clóirín a ainm ó dhath an gháis, nó is é is brí leis an bhfocal Gréigise úd khloros ná ”bánuaine”.

Tá an clóirín 35.45 aonad ar mheáchan adamhach. Is iad na hiseatóip chobhsaí ná ³⁵Cl (trí cheathrú cuid de chlóirín an dúlra) agus ³⁷Cl (aon cheathrú cuid amháin de chlóirín an dúlra). Tá a leithéid d’iseatóp ann agus ³⁶Cl freisin, ach is radanúiclíd é nach bhfuil ach rianta di le fáil sa dúlra.

Is í an chomhdhúil is simplí dá bhfuil ag an gclóirín ná an chlóiríd hidrigine, HCl. Má thuaslagtar san uisce é, gheofar aigéad hidreaclórach. Aigéad láidir é an t-aigéad hidreaclórach, agus mar sin, is gás nimhe í an chlóiríd hidrigine. Tagann an t-aigéad seo isteach úsáideach sa tionsclaíocht, áfach, agus mar sin is ceimiceán é a tháirgtear go forleathan ar fud an domhain.

Tugtar aqua regia nó ”uisce an rí” ar thuaslagán measctha an aigéid nítrigh agus an aigéid hidreaclóraigh. Creimeann an tuaslagán seo ”rí na miotal”, is é sin, an t-ór. Is í an tríchlóiríd óir, AuCl₃, is toradh don imoibriú sin.

Ocsaídeoir láidir é an clóirín agus é araiciseach chun imoibriúcháin. Mar sin is nimh dhainséarach é an gás clóirín, agus le fírinne ba é an chéad ghás nimhe ar baineadh triail as i machaire áir an Chéad Chogadh Domhanda mar arm ceimiceach ollscriosta. Aon duine a léigh, abair, an dán Dulce et Decorum Est le Wilfred Owen, tá a fhios aige nach ábhar magaidh é an t-ionsaí clóirín. D’éirigh an dá thaobh as an gclóirín go sciobtha, áfach, nuair a tháinig gáis ab fhearr ná é chun úsáide: an fhoisgéin (an chlóiríd charbóinile), ach go háirithe – tá dhá adamh clóirín i móilín na foisgéine chomh maith le hadamh amháin carbóin agus ceann amháin ocsaigine, is é sin, Cl₂CO an fhoirmle. Cosúil leis an gclóirín, oibríonn an fhoisgéin ar na scamhóga, ionas go líontar le leacht iad – mar a bheadh an duine á bhá ar talamh tirim. Níl boladh chomh láidir as an bhfoisgéin agus atá as an gclóirín, áfach – chuirfeadh boladh na foisgéine féar tirim i gcuimhne duit. Mar sin is féidir leis an bhfoisgéin dochar tromchúiseach a dhéanamh do na scamhóga i nganfhios don tsaighdiúir – scéal eile é an clóirín, nó d’aithneodh an saighdiúir a bholadh agus rachadh sé ar lorg a ghásphúicín in am.

Nuair a rachas an clóirín i gcomhdhúile le miotail, iompóidh sé ina ian clóiríde, Cl^–. Tá an t-ian clóiríde breá cobhsaí, agus níl sé nimhiúil ann féin. Clóirídí tábhachtacha iad an chlóiríd sóidiam NaCl, nó gnáthshalann, agus an chlóiríd amóiniam NH₄Cl, a úsáidtear le tuilleadh blas a chur le milseáin liocrais. Cineál salann é an chlóiríd chailciam freisin, CaCl₂. Is dual don chlóiríd chailciam uisce a ól chuici óna timpeallacht – is substaint thais-scópach í mar a deir an téarmaíocht – agus mar sin scaiptear ar na bóithre í le hiad a choinneáil tirim. An chuid is mó de na salainn chlóiríde tá siad so-thuaslagtha san uisce, ach is í an chlóiríd airgid AgCl an eisceacht mhór. Sin é an tuige go n-úsáidtear an níotráit airgid AgNO₃ mar imoibrí leis na hiain chlóiríde a aithint: má chuirtear níotráit airgid le tuaslagán a bhfuil iain chlóiríde ann, rachaidh na hiain airgid agus na hiain chlóiríde le chéile le criostail a dhéanamh, agus beidh deascadh clóiríde airgid ann ar an toirt.

Tá aithne ag an gcine daonna ar chomhdhúile clóirín cosúil leis an ngnáthshalann ón réamhstair anuas, ach ba é Carl Wilhelm Scheele an chéad cheimiceoir a d’aonraigh gás clóirín agus a rinne taighde ceart ar airíonna na substainte seo, sna 1770idí. Shíl sé, áfach, gur comhdhúil de shórt éigin a bhí ann. Ba é an ceimiceoir Humphry Davy ó Chorn na Breataine a d’aithin, sa bhliain 1810, gur dúil cheimiceach a bhí i gceist, agus ba eisean a bhaist an dúil sin.

Tá sraith iomlán ocsaigéad ag an gclóirín: an t-aigéad hipeaclórúil HClO (nó HOCl, de réir an fhíorstruchtúir), an t-aigéad clórúil HClO₂ (nó HOClO), an t-aigéad clórach HClO₃ (nó HOClO₂) agus an t-aigéad sárchlórach HClO₄ (HOClO₃). Ní féidir ach an ceann deireanach acu a aonrú ón uisce; an trí cinn eile is comhdhúile éagobhsaí iad nach maireann taobh amuigh den tuaslagán uisce. Is féidir leo salainn a dhéanamh le hiain mhiotail, áfach – hipeaclóirítí, clóirítí agus clóráití. Ocsaídeoirí láidire iad, agus is mar ocsaídeoirí a úsáidtear iad – bléitseálann an hipeaclóirít sóidiam NaOCl teicstilí, mar shampla.

Maidir leis an aigéad sárchlórach, tá sé i bhfad níos cobhsaí ná ocsaigéid eile an chlóirín. Aigéad thar a bheith láidir é, níos láidire ná an t-aigéad nítreach féin. Is féidir é a aonrú ón uisce, ach is ábhar sophléasctha é, chomh maith lena chuid salann – na sárchlóráití. Ocsaídeoir láidir é freisin, ar ndóigh. Is é an bhaint atá ag an aigéad sárchlórach le cúrsaí an spáis ná go n-úsáidtear an tsárchlóráit amóiniam mar bhreosla sna roicéid; thairis sin d’aithin gléasra an spástaiscéalaí úd Phoenix Mars Lander sa bhliain 2008 go raibh sárchlóráit mhaignéisiam agus sárchlóráit chailciam le fáil in úir Mharsa. Bíonn salainn an aigéid shárchlóraigh an-sothuaslagtha san uisce, de ghnáth. Tá an tsárchlóráit airgid féin sothuaslagtha san uisce agus ina lán tuaslagóirí eile. Scéal eile é áfach go bhfuil an tsárchlóráit photaisiam dothuaslagtha, agus mar sin úsáidtear an t-aigéad sa cheimic anailiseach leis na hiain photaisiam, K⁺, a aithint.

Tá a lán ocsaídí ag an gclóirín freisin: an aonocsaíd déchlóirín Cl₂O, an dé-ocsaíd chlóirín ClO₂, an heacsocsaíd déchlóirín Cl₂O₆, an trí-ocsaíd déchlóirín Cl₂O₃, an heaptocsaíd déchlóirín Cl₂O₇, agus roinnt eile. Maidir leis an heaptocsaíd déchlóirín, is ainhidríd í don aigéad sárchlórach – is é sin má thagann sí i dteagmháin le huisce imoibreoidh sí leis an uisce le haigead sárchlórach a dhéanamh.

Cóiméad nó réalta scuaibe, réalta eireabaill, réalta mhongach nó scuabréalta a thugtar ar réad beag a thagas ó imeall an Ghrianchórais i dtreo na Gréine, ionas go bhfeictear radaíocht na Gréine ag baint damhna den réad, agus an damhna sin ag lasadh suas mar a bheadh eireaball solais ag an réad.

Go bunúsach, ní bhíonn i gceist le cóiméad ach leac oighir den chineál atá flúirseach i scamall Oort agus i gcrios Kuiper, ar imeall an ghrianchórais. An dóigh a dtéann imtharraingt na réaltaí is gaire dúinn i bhfeidhm ar an scamall sin, bíonn corraíl ann, agus de thoradh na corraíola sin a fhágas na cóiméid an scamall le bealach a dhéanamh i dtreo na Gréine.

Tugtar núicléas ar an gcnap oighir féin. Timpeall an núicléis atá an cóma, is é sin, an t-atmaisféar tanaí agus é comhdhéanta as móilíní uisce agus pé cineál damhna eile atá sa núicléas féin. As an gcóma a dhéantar eireaball an chóiméid.

Is é an t-eireaball nó an scuab an ghné is feiceálaí den chóiméad. Is éard atá ann ná ábhar a bhaintear de dhromchla an chóiméid faoi bhrú na radaíochta ón nGrian agus na grianghaoithe. Le fírinne áfach is minic is féidir dhá eireaball éagsúla a aithint ag an gcóiméad – an t-eireaball dusta agus an t-eireaball gáis – ós rud é go bhfuil ábhar eile ann – dusta cloiche (sileacáití) – i mbreis ar an oighear. Tá an dá eireaball ag iompú ón nGrian, ach ní hionann luas a ngluaiseachta.

Bíonn na cóiméid ag dul timpeall na Gréine ar fhithisí fadaithe, agus is gnách iad a aicmiú ina dhá ngrúpa, mar atá, na cóiméid ghearrthréimhseacha agus na cóiméid fhadtréimhseacha. Is as scamall Oort taobh thiar de Neiptiún a thagas na cinn ghearrthréimhseacha, agus is as crios Kuiper, an t-imeallbhord is faide ón nGrian, do na cóiméid fhadtréimhseacha. Is iad na cóiméid ghearrthréimhseacha na cinn a chríochnaíos turas amháin timpeall na Gréine in aghaidh an dá chéad bliain, nó níos minice, agus is iad na cinn fhadtréimhseacha na cinn a dtógann sé níos mó ama orthu. Tá cóiméid neamhthréimhsiúla ann fosta, is é sin cóiméid nach bhfanann sa Ghrianchóras tar éis an chéad turas a thabhairt i dtreo na Gréine.

Téann imtharraingt na réad mór – imtharraingt na bpláinéad, cuir i gcás – i bhfeidhm ar na cóiméid ó am go ham, agus tarlaíonn sé go mbuaileann cóiméad faoi phláinéad. Sampla clúiteach de seo is ea cóiméad Shoemaker-Levy a bhuail Iúpatar sa bhliain 1994: ar dtús thit an cóiméad seo as a chéile, agus ansin bhuail na hiarsmaí an pláinéad. Ba mhillteanach an phléasc a bhí ann, agus ar ndóigh bhí an t-imbhualadh seo tábhachtach do na réalteolaithe agus iad ag baint a gcuid tátal féin as. Threisigh sé leis an tuairim atá ag cuid mhór acu gur sciath chosanta é Iúpatar atá ag dul idir an Domhan agus dreigeoidigh nó cóiméid ó imeall an ghrianchórais.

Cóiméad Arend-Roland a thugtar ar an gcóiméad a d’aithin na réalteolaithe Sylvain Arend agus Georges Roland thiar sa bhliain 1956. Bhí sé geal as an ngnáth nuair a tháinig sé i ngar don Domhan, agus mar sin áirítear ar na cóiméid mhóra i stair na réalteolaíochta é. Cóiméad neamhthréimhsiúil a bhí ann, is é sin, d’imigh sé as an nGrianchóras tar éis dó a pheirihéilean (a gharphointe don Ghrian) a fhágáil ina dhiaidh.

Cóiméad Biela: Fuair an cóiméad seo a ainm ó Wilhelm von Biela, oifigeach Ostarach de phór na Gearmáine a raibh suim aige sa réalteolaíocht. Ba iad Jacques Montaigne agus Charles Messier (an fear céanna a chuir i dtoll le chéile catalóg na réaltnéalta!), roimh aon eolaí eile, a d’aithin an cóiméad seo beag beann ar a chéile sna 1770idí, ach ba é Biela a d’oibrigh amach, sa bhliain 1826, mionsonraí matamaitice na fithise agus a dheimhnigh tréimhse imrothlaithe an chóiméid – tuairim is 6.6 bliain.

Sa bhliain 1845, chonaic na réalteolaithe go raibh dhá leath déanta den chóiméad, agus ina dhiaidh sin, thit Cóiméad Biela as a chéile. Níor fágadh ach dreigechith de – na hAndraiméidídí nó na Bílídí – agus níl an dreigechith sin féin le feiceáil a thuilleadh inniu.

Cóiméad Donati: Ba é an réalteolaí Iodálach Giovanni Battista Donati a chuir an chéad sonrú sa chóiméad seo thiar sa bhliain 1858. Bhí cóiméad Donati ar an gcéad chóiméad ar tógadh grianghraf de riamh. Ceann de chóiméid mhóra na staire é chomh feiceálach is a bhí sé, agus deireadh lucht na comhaimsire gurbh é an cóiméad ab áille a chonacthas riamh – ar a laghad chuaigh sé go mór mór i bhfeidhm ar a lán ealaíontóirí mar inspioráid. Glactar leis gur cóiméad fadtréimhseach é nach bhfillfidh ach sa cheathrú mílaois.

Cóiméad Encke: Cóiméad gearrthréimhseach é Cóiméad Encke nach dtógann sé ach tuairim is trí bliana air turas a thabhairt timpeall na Gréine. Cuireadh sonrú sa chóiméad seo san ochtú haois déag, ach is é an t-ainm a fuair sé ná sloinne an réalteolaí a d’oibrigh amach mionsonraí a fhithise sa bhliain 1819, mar atá, Johann Franz Encke.

Cóiméad Halley: Ceann de chóiméid mhóra na staire é an cóiméad seo. Tógann sé cúig bliana déag is trí scór air imrothlú amháin timpeall na Gréine a chríochnú. Bíonn sé le feiceáil go soiléir ón Domhan nuair a thagas sé i ngar don Ghrian, agus na teoiricí atá ag na réalteolaithe i dtaobh na gcóiméad tá siad, cuid mhór, bunaithe ar na breathnuithe a rinneadh ar an gcóiméad áirithe seo. Cosúil le Cóiméad Encke, tá an cóiméad seo ainmnithe as an matamaiticeoir a d’oibrigh amach airíonna a fhithise, seachas as an duine a chuir an chéad sonrú ann. Edmund Halley a bhí ar an eolaí sin, agus rinne sé an t-éacht i dtús na hochtú haoise déag. Chonaic Halley an cóiméad le súile a chinn féin sa bhliain 1682, agus bhí sé in ann filleadh an chóiméid a thairngreacht sách cruinn, ach fuair sé féin bás breis is deich mbliana sula bhfacthas a chóiméad arís.

Cóiméad Holmes: Ba é an réalteolaí Sasanach Edwin Holmes a chuir an chéad sonrú sa chóiméad áirithe seo sa bhliain 1892. Tógann sé sé bliana agus deich mí, a bheag nó a mhór, ar chóiméad Holmes turas amháin timpeall na Gréine a chríochnú, ach de ghnáth ní bhíonn mórán cuid súl ann.

Cóiméad Ikeya-Seki: Cóiméad fadtréimhseach é an cóiméad seo ar chuir na réalteolaithe Seapánacha Kaoru Ikeya agus Tsutomu Seki sonrú ann sa bhliain 1965. Tháinig cóiméad Ikeya-Seki an-chóngarach don Ghrian agus rinneadh trí chuid de, ach má rinneadh, chloígh na codanna sin lena seanruthag ina dhiaidh sin féin. Nuair a d’imigh an cóiméad ó lár an ghrianchórais, ní fhacthas arís é.

Cóiméad Kohoutek: Ba é an réalteolaí Seiceach Luboš Kohoutek a chuir an chéad sonrú sa chóiméad áirithe seo. Chonacthas sa bhliain 1973 é, agus bhain sé amach a gharphointe don Ghrian faoi dheireadh na bliana. Cóiméad fadtréimhseach é nach bhfeicfear arís ach i gceann seachtó is cúig mhíle bliain. Ba é an chéad chóiméad riamh a ndearnadh breathnuithe air ó spásbháid – ba iad an spásbhád Sóivéadach Soyuz a Trí Dhéag agus an spás-stáisiún Meiriceánach Skylab a Ceathair a bhí i gceist.

Cóiméad Pons-Winnecke: Seo cóiméad ar chuir an réalteolaí Francach Jean-Louis Pons an chéad sonrú ann sa bhliain 1819. Chuaigh an cóiméad seo as radharc ar na réalteolaithe idir an dá linn, ach ansin rinne an Gearmánach Friedrich August Theodor Winnecke a athfhionnachtain sa bhliain 1858. Cóiméad gearrthréimhseach é nach dtógann sé ach corradh is sé bliana air turas a thabhairt timpeall na Gréine.

Coimhdire a thugtar ar an gcomhbhall is lú i ndéréalta – is coimhdire é Sirius B, mar shampla.

Cóimheas Pogson: Ar scála logartamach na gile, tá réalta na séú méide céad oiread níos gile ná réalta na chéad mhéide. Is é is impleacht dó sin ná, más ionann gile na réalta seo agus m, agus más í gile na réalta úd eile agus m + 1, de réir an scála, is é is brí leis sin ná go bhfuil an réalta úd eile timpeall is 2.512 oiread níos gile ná an réalta seo. Is í an uimhir sin cóimheas Pogson. Le bheith beacht, is ionann cóimheas Pogson agus an cúigiú fréamh as céad, is é sin, más ionann x⁵ (cúigiú cumhacht an x) agus 100, is ionann x agus cóimheas Pogson. Ba é an réalteolaí Sasanach Norman Robert Pogson a d’oibrigh amach an córas seo faoi lár na naoú haoise déag.

Coindrít a thugtar ar dhreigít atá fáiscthe as dusta agus mionábhar eile spáis, agus cáithníní an mhionábhair seo le haithint i gcónaí mar choindriúil sa chloch. Deoirín damhna é an coindriúl a ghreamaigh den dreigeoideach amuigh sa spás.

An Choirceog an t-ainm Gaeilge ar Praesepe nó réad uimhir a 44 i gcatalóg Messier (M44). Réaltbhraisle oscailte í atá le feiceáil i réaltbhuíon an Phortáin, agus í ar na braislí oscailte is cóngaraí dúinn. Tá réaltaí na Coirceoige suite faoi chúig nó sé chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór, agus is léir óna ndualghluaisne go bhfuil baint éigin ag an gCoirceog le braisle Hyades. Tá timpeall ar mhíle réalta sa Choirceog agus iad nasctha dá chéile ag an imtharraingt; an chuid is mó acu tá siad sách beag, ach d’aithin na réalteolaithe cúig fhathachréalta ansin chomh maith. Ba é Galileo Galilei, roimh aon duine eile, a rinne breathnuithe teileascóip ar an gCoirceog, agus é in ann dhá scór réalta a aithint thar a chéile ansin.

An Colgán nó Dorado an réaltbhuíon atá suite idir an Siséal, an Clog, an Líontán, an Phéist Bheag, an Tábla, an tIasc Eitilte, agus an Péintéir. Ba é an réalteolaí Ollannach Petrus Plancius a shainigh an réaltbhuíon seo sa tseachtú haois déag. Ar feadh i bhfad áfach ní raibh na réalteolaithe ar aon tuairim faoi ainm ceart na réaltbhuíne seo, nó is iomaí duine acu a thugadh Xiphias uirthi – ainm Laidine nó Gréigise ar an gcolgán. Ainm Portaingéilise é Dorado, áfach. Doradus an ginideach Laidine de Dorado a úsáidtear in éineacht le hainmneacha na litreach Gréagach i gcóras ainmníochta Bayer: Alpha Doradus, Beta Doradus, Gamma Doradus…

Is í an réalta is gile sa Cholgán ná Alpha Doradus, ar déréalta í: réaltaí teo bánghorma iad an dá chomhbhall, agus iad cúpla oiread níos troime, níos mó ná an Ghrian. Tá siad chomh lonrúil áfach is go n-aicmítear mar fhathachréaltaí iad. Le bheith beacht, fo-fhathach atá i gceann acu, agus fíorfhathach sa cheann eile. A-réalta é an fathach, agus is B-réalta é an fo-fhathach, de réir an speictrim.

Tá an chuid is mó de Scamall Mór Magellan le feiceáil sa Cholgán.

An Colm nó Columba a thugtar ar an réaltbhuíon idir an Madra Mór, an Giorria, an Siséal, an Péintéir, agus Deireadh na Loinge. Is gnách glacadh leis gurbh é an réalteolaí Ollannach Petrus Plancius a cheap an réaltbhuíon seo is a d’ainmnigh í i ndeireadh na séú haoise déag, cé go bhfuil leideanna ann gur réaltbhuíon thraidisiúnta a bhí ann i ndáiríribh. Is ar éigean is féidir a rá go mbeadh cuid súl sa Cholm. Phact, nó Alpha Columbae, an réalta is gile sa réaltbhuíon: fo-fhathach B-aicme atá i gceist, agus é suite faoi 260 solasbhliain dínn. Wazn an seanainm atá ar Beta Columbae, an dara réalta is gile. Réalta fhlannbhuí K-aicme í, agus í suite faoi 87 solasbhliana dínn.

Colúr a thugtar ar cheann de dhá phríomh-fhadlíne an sféir neamhaí. Is é colúr an ghrianstad an colúr a ritheas tríd an dá phol neamhaí agus an dá ghrianstad (is é sin, túsphointe Cancer agus túsphointe Capricornus). Is é an colúr cónochta an colúr a ritheas tríd an dá phol neamhaí agus an dá chónocht (is é sin, túsphointe Aries agus túsphointe Libra).

Cóma an focal is bunús le ”cóiméad”: is éard atá sa chóma ná ”atmaisféar” an chóiméid. Móilíní uisce agus dusta is mó a bhíos ann. Thairis sin aithnítear comhdhúile ceimiceacha simplí eile seachas uisce i gcóma na gcóiméad: dé-ocsaíd charbóin (CO₂), aonocsaíd charbóin (CO), suilfíd hidrigine (H₂S), ciainíd hidrigine (HCN) agus formaildéad (HCHO), mar shampla.

Comharthaí an Stoidiaca a thugtar ar na teascóga den éiclipteach a chomhionannaítear le réaltbhuíonta an Stoidiaca san astralaíocht. Sainmhínítear na comharthaí seo de réir réalteolaíocht na sean-Bhablóine, rud a chiallaíos nach bhfuil na réaltbhuíonta agus na comharthaí ag freagairt dá chéile a thuilleadh, nó tháinig athrú áirithe ar an spéir idir an dá linn, chomh sean is atá na réaltchatalóga Bablónacha – is í luainíocht na gcónocht is cúis leis an athrú seo. Thairis sin is ionann gach teascóg agus aon dóú cuid déag den éiclipteach, ach ar ndóigh tá réaltbhuíonta an Stoidiaca éagsúil maidir leis an gcuid den éiclipteach atá fúthu. Scéal eile fós go bhfuil réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna dingthe idir an Scairp agus an Saighdeoir, agus an t-éiclipteach ag rith tríthi, ach ina dhiaidh sin féin ní thugann lucht na hastralaíochta aitheantas dá leithéid de chomhartha stoidiaca.

Is iad comharthaí an Stoidiaca ná an Reithe, an Tarbh, an Cúpla, an Portán, an Leon, an Mhaighdean, an Mheá, an Scairp, an Saighdeoir, an Gabhar, an tUisceadóir, agus na hÉisc. ”An tUisceadóir” an t-ainm Gaeilge a bhíos ag lucht scríofa na dtuismeánna ar an gcomhartha úd Aquarius, ach is é ”Iompróir an Uisce” an t-ainm a mholas an Foclóir Réalteolaíochta don réaltbhuíon.

Comhathrú an domhanleithid nó guagadh Chandler a thugtar ar ghné áirithe de nútú an Domhain, is é sin, ar an athrú a thagas ar an mbaint atá ag ais rothlúcháin an Domhain lenár bpláinéad féin mar chorp soladach. Athrú tréimhsiúil é guagadh Chandler. Ba é an geolaí Meiriceánach Seth Chandler a d’aithin comhathrú an domhanleithid sa bhliain 1891.

Comhbhaill a thugtar ar na réaltaí a bhfuil córas déréaltach nó ilréaltach comhdhéanta astu.

Comhdhlúthuithe corónacha a thugtar ar limistéir áirithe i gcoróin na Gréine atá níos teo agus níos gile ná a bhfuil ina dtimpeall. Tá baint acu le gníomhaíocht mhaighnéadach na Gréine.

Comhéifeacht athraonta an uimhir a thugas coibhneas luas an tsolais san fholús agus luas an tsolais i meán áirithe. Mar shampla, tá an t-uisce 1.333 ar chomhéifeacht athraonta, rud a chiallaíos go bhfuil an solas aon tríú cuid níos sciobtha san fholús ná san uisce.

Ní mór aird a thabhairt air go bhfuil an chomhéifeacht athraonta bunaithe ar luas na dtonnta solais. Mar sin, is féidir di bheith beagáinín níos ísle ná a haon. Sa chás sin féin áfach ní bhristear an dlí nádúrtha a deir nach dtig luas an tsolais a shárú, nó ní iompraíonn na tonnta féin aon chineál eolais ná damhna. Má thagann athrú ar mhinicíocht an tsolais, áfach, ní sháróidh luas forleata an athraithe sin luas an tsolais, ós iompróir eolais, nó fiú giota eolais ann féin, atá san athrú sin.

Comhiompar an focal a thagraíos d’aistriú an teasa trí aistriú na móilíní nó na n-adamh – is é sin, nuair a bhíos na móilíní nó na hadaimh ag gluaiseacht, bíonn siad ag iompar an teasa agus an fhuinnimh leo. Is é an comhiompar is cúis le haistriú an teasa sa chuid eachtrach den Ghrian, a dtugtar crios an chomhiompair uirthi; taobh istigh de chrios an chomhiompair atá crios na radaíochta, áit a bhfuil an fuinneamh á iompar ag an radaíocht, seachas ag na móilíní nó na hadaimh.

Comhlínitheoir a thugtar ar ghléas a úsáidtear le solas nó radaíocht a chomhlíniú – is é sin, leis na gathanna a stopadh ó spré agus a choinneáil go tiubh in aice le chéile. Solas an-chomhlínithe atá i gceist leis an solas léasair, agus d’fhéadfá a rá go bhfuil an léasar ar an gcomhlínitheoir is láidire amuigh.

Comhlionsa atá i gceist le lionsa atá curtha i dtoll le chéile as lionsaí éagsúla agus iad déanta as cineálacha éagsúla gloine. Úsáidtear comhlionsaí leis na hiomraill optúla sna lionsaí a íosmhéidiú. Sampla tábhachtach de seo is ea an comhlionsa neamhchrómatach. Go bunúsach, ní hionann an fócas do na tonnfhaid éagsúla i lionsa aonair, rud a tharraingíos iomrall crómatach (iomrall datha), ionas go bhfeictear, abair, sórt ”bogha báistí” de dhathanna timpeall ar an réalta sa teileascóp. Comhlionsaí neamhchrómatacha iad na comhlionsaí atá ceaptha go speisialta le baint den iomrall chrómatach.

Comhordanáidí neamhaí a thugtar ar na comhordanáidí a úsáideas na réalteolaithe le háit na rinne neimhe ar an spéir a shocrú is a shainmhíniú. Bíonn córais éagsúla chomhordanáidí acu le haghaidh cuspóirí éagsúla:

• Córas na léaslíne. Tá an córas seo bunaithe ar an áit a bhfuil an breathnóir féin suite ar dhroim an Domhain. Is í an léaslíne a shocraíos bunphlána an chórais agus nialas an leithid (is é sin, nialas na hairde). Is iad poil an chórais seo ná an forar (an pointe os cionn an bhreathnóra) agus an nadair (an pointe taobh thíos den bhreathnóir). Tugtar airde (leithead) agus asamat (fad) ar na comhordanáidí. Is féidir tuaisceart nó deisceart na léaslíne a úsáid mar nialas don fhad (don asamat).
• Córas an mheánchiorcail. Is féidir an córas seo a bhunú ar lárphointe an Domhain (an leagan geolárnach den chóras, mar a déarfá) nó ar lárphointe na Gréine (an leagan héilealárnach den chóras). Is é an meánchiorcal neamhaí nialas an leithid, agus is é cónocht an Earraigh nialas an fhaid. Diallas a thugtar ar an leithead sa chóras seo, agus tá dhá fhad éagsúla ann: an cheartairde (an ceartéirí, an dronéirí, an dronairde) agus an uair-uillinn. Tá an cheartairde ag dul i méadaíocht soir, agus an uair-uillinn ag dul i méadaíocht siar. Cé gur uaillinn atá i gceist leis an gceartairde chomh maith leis an uair-uillinn, tugtar an dá rud in aonaid ama seachas in aonaid stua, ionas gurb ionann an ciorcal iomlán agus ceithre huaire is fiche ar an gclog.
• Córas an éicliptigh. Tá an leagan geolárnach agus an leagan héilealárnach ann. Is é an t-éiclipteach is nialas don leithead, agus is é cónocht an Earraigh is nialas don fhad. Tugtar fad éicliptigh agus leithead éicliptigh ar an bhfad agus ar an leithead sa chóras seo.
• Córas na gcomhordanáidí réaltracha. Is é lárphointe na Gréine bunphointe na gcomhordanáidí. Is é plána an réaltra is nialas don leithead, agus is é lárphointe an réaltra is nialas don fhad. Tá an pol thuaidh suite i bhFolt Bheirnicé, agus an pol theas sa Dealbhóir.

Compánach is féidir a thabhairt ar cheann de na réaltaí sa déréalta. Is gnách compánach nó coimhdire a thabhairt ar an gcomhbhall is laige: mar shampla, is ionann ”compánach Sirius” agus Sirius B.

Comparadóir caochaíola an gléas d’úsáidtí sna laethanta a bhí le dhá ghrianghraf réalteolaíocha den limistéar chéanna den spéir a chur i gcomparáid le chéile. D’fhéadfadh an réalteolaí dul ó ghrianghraf amháin go grianghraf eile go sciobtha agus é in ann na difríochtaí a aithint – sonrú a chur i gcóiméad, abair, nó i réad eile a bhí ag gluaiseacht go luath i gcomparáid le cúlra suaimhneach na réaltaí i gcéin. Le gléas den chineál seo a d’aithin Clyde Tombaugh Plútón sa bhliain 1930, mar shampla. Ba é an fisiceoir Gearmánach Carl Pulfrich a chéadcheap an comparadóir caochaíola sa bhliain 1904.

Inniu, is fearr leis na réalteolaithe ríomhairí a úsáid le haghaidh comparáidí mar seo, agus is gnách na grianghrafanna réalteolaíocha féin a choinneáil i dtaisce i bhfoirm leictreach ar dhioscaí ríomhaire.

An Compás a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Riail, an Faolchú, an Ceinteár, Cros an Deiscirt, an Chuileog, agus Triantán an Deiscirt. Ba é Nicolas Louis de Lacaille a shainigh is a d’ainmnigh an Compás (Circinus as Laidin) thiar san ochtú haois déag. Níl an Compás ar réaltbhuíonta feiceálacha na spéire; an réalta is gile atá ann, is é sin Alpha Circini, is réalta phríomhsheichimh í a dtagann athruithe (ascaluithe) ar a gile go tiubh – réalta mhearascalach a thugtar ar a leithéid. Níl Alpha Circini suite ach faoi leathchéad solasbhliain dínn.

Compás an Mhairnéalaigh nó Pyxis nó Pyxis Nautica a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir na Seolta, an Phéist Uisce, Deireadh na Loinge, agus an tAerchaidéal. Réaltbhuíon fhann é Compás an Mhairnéalaigh; is fathachréalta B-aicme í an réalta is gile i gCompás an Mhairnéalaigh (Alpha Pyxidis) agus í suite faoi naoi gcéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Ritheann plána Bhealach na Bó Finne trí Chompás an Mhairnéalaigh.

Compás diallais nó méadar diallais a thugtar ar an uirlis a úsáidtear leis an diallas maighnéadach (an difríocht idir tuaisceart an mhaighnéid agus an fíorthuaisceart) a thomhas.

Conair an lándorchadais: Má théann an Ghealach idir an Ghrian agus an Domhan, caithfidh sí a scáil ar an Domhan, rud ar a dtugtar urú gréine (nó éiclips gréine). Tá an Domhan agus an Ghrian araon níos mó ná an Ghealach, rud a chiallaíos nach féidir leis an nGealach iomlán an Domhain a fhágáil i ndorchadas. Ní bhíonn ach réigiún áirithe de dhroim ár bpláinéid faoi lánscáil na Gealaí, agus ar ndóigh tá an réigiún sin ag athrú de réir is mar atá an Domhan féin ag déanamh bulla báisín. Tugtar conair an lándorchadais ar an mbealach a leanas an lánscáil le linn an uraithe.

Cónasc atá i gceist má tá dhá rinn neimhe le feiceáil in aice a chéile – go bunúsach, más ionann an dronairde (an ceartéirí, an cheartairde) don dá réad, nó más ionann an diallas don dá réad. An pláinéad atá ag fithisiú na Gréine taobh istigh d’fhithis an Domhain, má tá sé i gcónasc agus é ar an taobh thall den Ghrian, deirimid gur cónasc uachtair atá i gceist. Más ar an taobh abhus den Ghrian atá sé, is éard atá i gceist ná cónasc íochtair.

Cónocht – Sa ghnáthchaint, is ionann an cónocht agus an lá atá ar aon fhad leis an oíche: cónocht an fhómhair agus cónocht an earraigh. Maidir leis na réalteolaithe, tugann siadsan cónocht ar phointe teagmhála an mheánchiorcail neamhaí agus an éicliptigh. Tá dhá phointe den chineál sin ann: cónocht an fhómhair (túsphointe Libra) agus cónocht an earraigh (túsphointe Aries). Ainmneacha stairiúla iad ”túsphointe Libra” agus ”túsphointe Aries”, nó, de thoradh luainíocht na gcónochtaí, tá na pointí sin suite i réaltbhuíonta eile ar fad inniu, seachas na cinn óna bhfuair siad a n-ainm. Réalteolaí sean-Ghréagach a bhaist mar sin iad, sé scór bliain roimh Chríost. Aries an t-ainm Laidine ar an Reithe, agus Libra a thugtar ar an Meá.

Copernicus an leagan Laidine de shloinne an réalteolaí Pholannaigh Mikołaj Kopernik, ach thar aon rud eile, is cráitéar millteanach ar an nGealach é Copernicus a fuair a ainm ón réalteolaí. Tá Copernicus timpeall ar dheich gciliméadar is ceithre scór ar trastomhas, agus é suite ar an taobh den Ghealach atá iompaithe inár dtreo. Is féidir é a fheiceáil gan dul ach i dtuilleamaí na ndéshúileach. Cráitéar réasúnta óg é Copernicus, agus le fírinne tugtar ”tréimhse Copernicus” ar an tréimhse is deireanaí i ngeolaíocht stairiúil na Gealaí.

Tá cráitéar ar Mhars freisin a bhfuil an t-ainm céanna air, agus é thart ar thrí chéad ciliméadar ar trastomhas – i bhfad níos mó ná an ceann ar an nGealach.

Córas Cassegrain – Is éard atá i gceist leis seo ná dearadh teileascóip a chuireas ar ár gcumas frithchaiteoir (teileascóp scáthánbhunaithe, teileascóp frithchaiteach) a thógáil a bhfuil a fhad fócasach níos mó ná fad an ghléis féin. Is é is bunsmaoineamh do chóras Cassegrain ná go bhfuil scáthán mór cuasach ann agus poll ina lár. Frithchaithfidh an scáthán seo an solas ar scáthán beag dronnach atá suite os comhair an phoill. Ansin rachaidh an solas isteach sa pholl a bhfuil an fócas taobh thiar de.

Is gnách glacadh leis gurbh é an sagart agus an t-optaiceoir féinteagasctha Laurent Cassegrain a chéadcheap an dearadh seo sna 1870idí, ach is féidir gur rith an smaoineamh le hoptaiceoirí eile faoin am chéanna.

Córas héilealárnach a thugtar ar an tuiscint go bhfuil na pláinéid agus réadanna beaga eile an Ghrianchórais ag fithisiú na Gréine – d’fhéadfá ”córas grianlárnach” a thabhairt uirthi chomh maith. Rith an smaoineamh seo le réalteolaithe sean-Ghréagacha féin. An chéad duine acu a raibh tuiscint héilealárnach aige ar an nGrianchóras ba é Aristarchus ó Samos é. Ina dhiaidh sin, áfach, fuair an tuiscint gheolárnach (an tuiscint a chuir an Domhan i lárphointe na hollchruinne) an lámh in uachtar go ceann na gcéadta bliain, cé go raibh réalteolaithe áirithe fonnmhar locht a fháil air.

An leagan den gheolárnachas a bhí i bhfeidhm san am, is gnách córas Tholamaeis a thabhairt air. Ba é Claudius Ptolamaeus, nó Tolamaes mar a thugaimid air as Gaeilge, a d’fhág a ainm ar an gcóras sin. Mhair Tolamaes i gCathair Alastair (Alexandria) san Éigipt sa dara haois i ndiaidh bhreith Chríost. Saoránach Rómhánach a bhí ann, ach mar ba ghnách i gcúigí oirthearacha Impireacht na Róimhe, ba í an Ghréigis teanga a chuid scríbhinní.

Ba é an Polannach Mikołaj Kopernik, nó Nicolaus Copernicus as Laidin, a d’athbheoigh an córas héilealárnach sa bhliain 1514 leis an tráchtas beag úd Commentariolus. Nuair a bhí a shaol ag druidim chun deiridh, bhí sé ag obair ar shaothar eile, De revolutionibus orbium coelestium (”Faoi imrothluithe na reann neimhe”), a chuaigh i gcló faoin am a fuair sé bás, sa bhliain 1543.

Is minic a shíltear go raibh ar Chopernicus a thuiscint ar struchtúr an ghrianchórais a chosaint ar an Eaglais Chaitliceach nó go raibh an Eaglais go tréan in aghaidh an héilealárnachais. Ní mar a shíltear a bhítear, áfach. Bhí Copernicus na scórtha bliain ag déanamh créafóige nuair a chuaigh an Eaglais chun cogaidh ar an héilealárnachas, agus ba é an tIodálach Galileo Galilei ba mhó a bhí thíos leis.

Bhí Galilei ina cheannródaí ag baint úsáide as an teileascóp le breathnuithe réalteolaíocha a dhéanamh, agus sa bhliain 1610 d’fhoilsigh sé saothar beag eolaíochta ina ndearna sé cur síos ar a raibh feicthe aige, Sidereus Nuncius nó ”Teachtaire na Réaltaí”. Bhí sé tar éis ceithre shatailít a aithint ag Iúpatar, agus breathnuithe déanta aige ar an nGealach s’againn féin: chonaic sé cuid mhaith cráitéar agus gnéithe tír-raoin eile uirthi fosta.

Bhain Galilei an chonclúid as an iomlán go raibh an Ghealach agus na pláinéid déanta as damhna den chineál chéanna agus an Domhan féin. Go nuige sin ba é tuiscint na n-eolaithe clasaiceacha cosúil le Tolamaes agus Arastótal go raibh na réaltaí agus na pláinéid déanta as an ”gcúigiú dúil” nach raibh gaolmhar le ceithre dhúile an Domhain (is é sin, an t-uisce, an tine, an talamh agus an t-aer, de réir mar a thuig eolaithe na seanársaíochta an scéal) agus go raibh siad foirfe, gan cháim gan locht, cosúil le Dia féin. Bhréagnaigh breathnuithe Galilei an tuiscint seo, agus ba é sin an phríomhchúis leis an dóigh ar chaith an Eaglais le Galilei. Ní raibh an Eaglais ag cur in aghaidh an héilealárnachais mar ghléas matamaitice le gluaiseachtaí na réadanna neimhe a áireamh – ba é an phríomhfhadhb ná gur spreag an héilealárnachas Galilei chun smaointí eiriceacha eile. Rud eile fós go raibh pearsana an Bhíobla ag tagairt do ghluaiseachtaí na Gréine, ar nós éirí agus luí na Gréine, agus mar sin ba é tuiscint an Bhíobla, dar leis na diagairí, gurbh í an Ghrian a bhí ag gluaiseacht seachas a mhalairt.

Ní hionann sin is a rá nach mbeadh réalteolaithe de chuid na hEaglaise – na réalteolaithe Íosánacha ach go háirithe – tar éis a thabhairt faoi deara go raibh fadhbanna ag roinnt le córas Tholamaeis. Ní raibh siad sásta glacadh leis an Domhan mar rinn neimhe i measc a leithéidí eile agus é ag gluaiseacht, áfach. Bhí siad claonta chun tacaíocht a thabhairt do chóras Tycho Brahe: sa tsamhail sin bhí an Ghrian ag dul timpeall an Domhain agus na pláinéid ag fithisiú na Gréine.

Chaith Galilei deireadh a shaoil faoi bhraighdeanas baile, ach má chaith, mhair an héilealárnachas ag dul chun cinn. Ba é an Gearmánach Johannes Kepler ba mhó a d’fhorbair an teoiric sa tseachtú haois déag. Ceannródaí a bhí in Kepler ar bhealaí eile fosta: eisean a d’aithin roimh aon duine nach ciorcail fhoirfe iad fithisí na bpláinéad. D’fhoilsigh sé téacsleabhar réalteolaíochta faoin teideal Epitome astronomiae Copernicanae (”Gearrinsint ar réalteolaíocht Copernicus”) timpeall na bliana 1620.

Nuair a bhí an seachtú haois déag ag druidim chun deiridh, tháinig an chéad eagrán de mhórshaothar Isaac Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica (”Prionsabail mhatamaiticeacha na fealsúnachta nádurtha”), i gcló – Principia, mar is gnách a thabhairt air. Glactar leis go forleathan gurbh é Principia an saothar réabhlóideach eolaíochta a chuir tús leis an bhfisic agus leis an réalteolaíocht i gciall an lae inniu. Cuid den réabhlóid ab ea an héilealárnachas. Faoi thionchar shaothar Newton chuaigh an Eaglais féin le héilealárnachas i rith na hochtú haoise déag, cé gur mhair an cosc ar shaothar Galilei i bhfad ina dhiaidh sin féin.

Córas meiniscis – Tugtar córas meiniscis ar dhearadh áirithe teileascóip ina gcuirtear lionsa meiniscis (lionsa atá cuasach ar thaobh amháin, dronnach ar an taobh eile) os comhair an réadscátháin le hiomraill an scátháin a cheartú. Ba é an t-optaiceoir Rúiseach Dmitry Maksutov a chéadcheap an córas meiniscis, agus mar sin is gnách teileascóp Maksutov a thabhairt ar an gcóras freisin.

Córas pláinéadach a thugtar ar na pláinéid atá ag dul timpeall ar réalta áirithe, agus iad á gceangal den réalta sin ag an imtharraingt. Go dtí le déanaí, bhí ár gcóras féin ar an t-aon chóras pláinéadach amháin a raibh aithne ag an gcine daonna air, ach sa bhliain 1992 chuir na réalteolaithe sonrú i dtrí phláinéad timpeall ar neodrónréalta áirithe atá suite i réaltbhuíon na Maighdine. Fuair na pláinéid seo na hainmneacha Draugr, Phobetor, agus Poltergeist. Inniu, tá na réalteolaithe an-díograiseach faoi na córais phláinéadacha amuigh sa chianspás, agus na céadta eiseapláinéid fionnta acu cheana féin, mar a thugtar ar na pláinéid i gcórais phláinéadacha eile.

Córas réaltach a thugtar ar réaltaí atá ceangailte dá chéile ag an imtharraingt agus iad ag fithisiú a chéile – is é sin, is córais réaltacha iad na déréaltaí is na hilréaltaí. Tá sé tábhachtach na fíor-chórais réaltacha a dhealú ó na cinn optúla. Na dé- agus na hilréaltaí optúla, is éard atá i gceist leosan ná réaltaí nach bhfuil siad ach suite ar aon líne ón Domhan, ionas go bhfeicimid in aice le chéile iad, cé nach bhfuil siad in aon chóngar dá chéile.

Córas Tholamaeis a thugtar ar an tuiscint gheolárnach ar struchtúr an ghrianchórais agus na hollchruinne – is é sin, an tuiscint a chuireas an Domhan sa lárphointe. Fuair an córas a ainm ó Claudius Ptolemaeus, nó Tolamaes, a chaighdeánaigh an geolárnachas sa dara haois i ndiaidh bhreith Chríost.

Cheap Tolamaes a chóras le gluaiseachtaí na reann neimhe a áireamh roimh ré – le huruithe Gréine agus Gealaí a thairngreacht, abair. Mar sin, fuair sé riachtanach córas an-chasta matamaitice a chur i dtoll le chéile. Coincheapanna tábhachtacha sa chóras iad an ciorcal iompair agus an t-eipiciogal. Go bunúsach, shíl Tolamaes agus na matamaiticeoirí réalteolaíocha roimh a lá féin go raibh gach pláinéad ag timpeallú pointe áirithe réasúnta gar don phláinéad féin – ba é an fhithis seo an t-eipiciogal. Ach ansin bhí an t-eipiciogal féin ag dul timpeall an Domhain ar chonair ar a dtugtaí an ciorcal iompair. Ghlac Tolamaes leis an tuiscint seo óna chuid réamhtheachtairí agus chuir sé a chasadh féin inti. Feabhsú ab ea a leagan féin den chóras ar ar tháinig roimhesean, agus mar sin d’fhan a chóras in úsáid ar feadh na gcéadta bliain.

Bhí Tolamaes ar na daoine ba léannta lena linn féin, agus níor theorannaigh sé é féin don réalteolaíocht agus don astralaíocht: chum sé tráchtas tábhachtach tíreolaíochta freisin, mar shampla. Cé go raibh a chóras réalteolaíoch bun os cionn le tuiscint an lae inniu, tá cuid dá obair beo inniu féin, ó rinne sé cion fir ag léarscáiliú na spéire freisin.

Sna laethanta a bhí, ba ghnách leis na healaíontóirí coróin a tharraingt ar chloigeann Tholamaeis sna pictiúirí a rinne siad de, ó ba eisean ”rí na réalteolaíochta”.

Córas Tycho a thugtar ar an gcomhréiteach idir córas Copernicus agus córas Tholamaeis a rith leis an réalteolaí Danmhargach Tycho (Tyge) Brahe. Ba é barúil Tycho go raibh cuid den cheart ag Copernicus agus cuid ag Tolamaes: ní chreidfeadh sé go bhféadfadh an Domhan gluaiseacht ar bith a dhéanamh, chomh támh trom is a bhí sé, ach san am chéanna ba léir dó go raibh Copernicus in ann gluaiseachtaí na bpláinéad a léiriú ní b’fhearr ná Tolamaes. Ba é a theoiricsean go raibh na pláinéid ag fithisiú na Gréine, agus an Ghrian ag fithisiú an Domhain.

Córas UBV – Córas é an córas UBV (ultraviolet – blue – visible, ultraivialait – gorm – infheicthe) a úsáidtear le réaltaí a aicmiú de réir a méide dealraithí. Is éard a dhéantar ná méid, nó gile, na réalta a thomhas de réir na radaíochta ultravialait, an tsolais ghoirm agus an tsolais infheicthe go léir, agus is é meán na luachanna seo a thugas méid na réalta de réir an chórais áirithe seo.

Córas uilleach a thugtar ar an leagan forbartha de chóras Cassegrain. Sa chóras seo tá an súil-lionsa ar thaobh an teileascóip, agus réimse an-chúng radhairc ann.

Cor Caroli nó Croí Shéarlais a thugtar ar Alpha Canum Venaticorum, is é sin, an réalta is gile i réaltbhuíon na Madraí Fiaigh. Déréalta í Alpha Canum Venaticorum, ach is é moladh Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta gan ”Cor Caroli” a thabhairt ach ar an gceann is gile den dá chomhbhall sa déréalta. Is fathachréalta í an réalta sin, agus í tuairim is céad oiread chomh geal agus an Ghrian, cé nach bhfuil ach mais na Gréine méadaithe faoi thrí inti. Tá Cor Caroli suite faoi chéad is cúig solasbhliana déag dínn.

Fuair an réalta a hainm ón Rí Séarlas a hAon de mhuintir na Stíobhartach. Ba é Francis Lamb, thiar sa bhliain 1673, a bhaist Cor Caroli Regis Martyris – ”Croí Shéarlais, an Rí agus an Mhairtírigh” – ar an réalta ina réaltmhapa féin. Is minic a shíltear, áfach, gurbh é Edmund Halley a d’ainmnigh as Séarlas a Dó é.

Coróin a thugtar ar an scamall plasma timpeall na Gréine, agus é ag sroicheadh na milliúin ciliméadair amach sa spás. Bíonn an choróin le feiceáil le linn urú iomlán na Gréine. Tá an choróin i bhfad níos teo ná dromchla na Gréine, agus í scartha ó fhótaisféar na Gréine ag an gcrómaisféar.

Coróin an Deiscirt atá ar an réaltbhuíon idir an Saighdeoir, an Scairp, an Teileascóp agus an Altóir. Cé go dtugtar ”coróin” uirthi, tá sí níos cosúla le crú capaill. Fuair sí a hainm ó Choróin an Tuaiscirt, ó tá an dá réaltbhuíon réasúnta cosúil le chéile. Ba é Claudius Tolamaes a bhaist an bheirt acu ina chuid scríbhinní réalteolaíochta.

Is í Alphecca Meridiana, nó Meridiana, nó Alpha Coronae Australis (nó Alpha Coronae Austrinae) an réalta is gile i gCoróin an Deiscirt. A-réalta í Alphecca Meridiana, agus í breis is dhá oiread chomh mór leis an nGrian ó thaobh an trastomhais is na maise de; san am chéanna tá sí tuairim is tríocha oiread níos lonrúla ná an Ghrian. Is í an ghné is suntasaí di ná go bhfuil sí ag rothlú ar a hais go han-sciobtha. Tá an radaíocht infridhearg as Alphecca Meridiana as pabhar láidir, rud a thugas le fios go bhfuil fáinne dusta timpeall na réalta.

Coróin an Tuaiscirt a thugtar ar an réaltbhuíon idir Earcail, an tAoire agus Ceann na Péiste. Tugtar Alphecca, Alphekka, Gemma nó An tSeoid ar an réalta is gile i gCoróin an Tuaiscirt – Alpha Coronae Borealis an t-ainm de réir chóras Bayer. Tá Coróin an Tuaiscirt, nó astaireacht na réaltaí is gile inti, cosúil le crú capaill, díreach ar nós Choróin an Deiscirt, agus is ó Choróin an Tuaiscirt a fuair Coróin an Deiscirt a hainm. Ceann de na sean-réaltbhuíonta traidisiúnta í Coróin an Tuaiscirt, nó luaitear i scríbhinní réalteolaíochta Tholamaeis féin í.

Déréalta uraitheach í Alpha Coronae Borealis, is é sin tagann an coimhdire go tráthrialta idir sinn agus an phríomhréalta, rud a aithnítear mar íosmhéid solais in athruithe ghile na déréalta. A-réalta the bhán í an phríomhréalta, agus í cúpla oiread níos téagartha ná an Ghrian s’againn. Tá sí ceithre oiread déag is trí scór níos lonrúla ná an Ghrian, cé nach n-áirítear ar na fathachréaltaí í, ach ar an bpríomhsheicheamh. Maidir leis an gcomhbhall beag, is réalta G-aicme é cosúil leis an nGrian, beagáinín níos lú ná í ó thaobh na maise de. Tá Alphecca suite faoi chúig solasbhliana déag is trí scór dár ngrianchóras.

Coróiniam – Thiar sa naoú haois déag bhí an teoiric ag eolaithe áirithe go raibh dúil cheimiceach nua ar fáil i gcoróin na Gréine. Is é an t-ainm a cheap duine acu – an Rúiseach Dmitry Mendeleyev (an fear céanna a chéadcheap tábla peiriadach na ndúl) – don dúil seo ná coróiniam nó niútainiam (tagairt do shloinne Isaac Newton a bhí i gceist leis an dara hainm a mhol sé, ar ndóigh). Bhí an teoiric seo bunaithe ar an speictreascópacht, nó bhí líne aitheanta ag na heolaithe ar speictream na Gréine nach raibh siad in ann a athchruthú sa tsaotharlann agus nach raibh cosúil le línte speictreacha na ndúl aitheanta. Mar sin shíl siad go raibh dúil nua i gceist.

Mar a fuarthas amach ina dhiaidh sin áfach ba é an t-iarann ba chúis leis an líne – ian iarainn a raibh lucht deimhneach trí aonad déag aige (is é sin adamh iarainn a thug uaidh trí leictreon déag). Ní dual don iarann a leithéid d’ian a dhéanamh faoi imthoscaí an Domhain, agus mar sin ní raibh taithí ag na heolaithe air: na hiain iarainn a bhíos le fáil i gcomhdhúile iarainn a bhfuil aithne againn orthu níl ach lucht deimhneach dhá nó trí aonad acu, agus rachadh sé rite leat ian Fe¹³⁺ a chruthú sa tsaotharlann.

Corónagraf a thugtar ar ghléas a chuirtear os comhair an teileascóip le diosca na Gréine a dhorchú, ionas gur féidir leis na heolaithe breathnuithe a dhéanamh ar choróin na Gréine nó ar an gcuid den spéir atá timpeall na Gréine.

An Chorr nó Grus a thugtar ar an réaltbhuíon idir an tIndiach, an Túcán, an Micreascóp, Iasc an Deiscirt, an Dealbhóir, agus an Féinics. Ceann d’”Éanacha an Deiscirt” í an Chorr, mar a deirtear; is iad an Túcán, an Féinics, agus an Phéacóg na ”héanacha” eile. Ba é an réalteolaí Pléimeannach Petrus Plancius (nó Pieter Platevoet), thiar faoi dheireadh na séú haoise déag, a shainaithin an Chorr mar réaltbhuíon ar leith. Roimhe sin ba ghnách dearcadh uirthi mar chuid d’Iasc an Deiscirt.

Is é Alnair nó Alpha Gruis an réalta is gile sa réaltbhuíon seo. Réalta phríomhsheichimh é, ach cosúil le Sirius tá sé an-te, an-lonrúil, cé nach bhfuil sé ach ceithre oiread chomh mór leis an nGrian. Le fírinne chomh lonrúil is atá sé is féidir go bhfuil sé díreach leis an bpríomhsheicheamh a fhágáil ina dhiaidh le hiompú ina fhathachréalta. Tá sé deich n-oiread chomh lonrúil le Sirius féin.

ALNAIR AGUS SIRIUS Á gCUR I gCOMPARÁID
Réalta	Trastomhas (1 = trastomhas na Gréine)	Mais (1 = mais na Gréine)	Aicme speictreach	Lonrachas (1 = lonrachas na Gréine)	Méid dhealraitheach	Fad ón Domhan
Alnair (Alpha Gruis)	3.4	4.0	B	263	+1.74	céad agus aon solasbhliain amháin (aon pharsoic déag agus fiche)
Sirius A (Alpha Canis Majoris A, príomh-chomhbhall na déréalta)	1.7	2.0	A	25	-1.47	ocht solasbhliana agus sé dheichiú cuid (dhá pharsoic agus sé dheichiú cuid)

Maidir le Beta Gruis, is fathachréalta dhearg í nach bhfuil mórán rudaí suimiúla le rá fúithi: níl sí ach dhá oiread is ceithre dheichiú cuid chomh trom téagartha leis an nGrian, ach tá sí dhá mhíle is cúig chéad oiread níos lonrúla. Réalta M-aicme í.

Gamma Gruis arís, is fathachréalta í fosta ach is mar B-réalta a aicmítear í – is é sin, ar an dara aicme speictreach is teo. Radaíocht ultraivialait is mó a astaíos sí, ach tá sí lonrúil go maith ó thaobh an tsolais infheicthe chomh maith – tuairim is trí chéad is nócha oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Réalta bhánghorm í, ar ndóigh.

Corraíl – Glacaimis leis go bhfuil córas dhá rinn neimhe againn, agus ceann acu ag dul timpeall an chinn eile – is maith an sampla iad an Domhan agus an Ghealach, ar ndóigh. Tugtar corraíl ar an dóigh a gcuireann fórsaí eile seachas imtharraingt an Domhain (an phríomhúlaigh) isteach ar ghluaiseacht na Gealaí (na satailíte), ansin. Is féidir le himtharraingt na Gréine, mar shampla, corraíl a spreagadh i bhfithis na Gealaí; maidir leis na pláinéid, is léir go mbíonn siad ina gcúis corraíola ag a chéile. An té a chaitheas súil ar chóras na satailítí timpeall ar Iúpatar, tuigfear dó ar an toirt gur féidir leo corraíl a tharraingt ar a chéile.

Corrán an Leoin a thugtar ar astaireacht na réaltaí seo a léanas: Epsilon Leonis, Mu Leonis, Zeta Leonis, Gamma Leonis, Eta Leonis, agus Alpha Leonis. Mar is léir ón ainm, tá sí ar dhéanamh an chorráin, agus is cuid de réaltbhuíon an Leoin í.

Cosmagnaíocht a thugtar ar an gcraobh réalteolaíochta atá dírithe ar bhunús na hollchruinne a thuiscint agus ar theoiricí a fhorbairt le breith na hollchruinne a mhíniú. Is í teoiric na hOllphléisce an múnla cosmagnaíochta is tábhachtaí i réalteolaíocht an lae inniu.

Cosmeolaíocht a thugtar ar an gcraobh réalteolaíochta atá dírithe ar fhás, forbairt agus todhchaí na hollchruinne a thuiscint agus na dlíthe nádúrtha a stiúras an fhorbairt sin a thaighde, a mhapáil agus a oibriú amach.

Cothromaíocht radantach atá i gceist nuair atá córas dúnta de choirp againn, agus gach corp acu ag tabhairt uaidh an fhuinnimh chéanna mar radaíocht agus atá sé a ghlacadh chuige – is é sin, is ionann an radaíocht astaithe agus an radaíocht ionsúite.

Cothromóid Kepler – Is í cothromóid Kepler ná:

M = E – e sin E

inarb ionann:

• M agus an mheán-aimhrialtacht;
• E agus an aimhrialtacht éalárnach;
• e agus an éalárnacht.

Seasann sin don tsíneas, ar ceann de na feidhmeanna triantánúla é.

Ba é an réalteolaí Gearmánach Johannes Kepler (1571-1630) ba thúisce a d’fhoilsigh an chothromóid seo. Gléas matamaitice atá inti ar bhain sé úsáid as agus é ag oibriú amach na ndlíthe nádúrtha a stiúras gluaiseachtaí na bpláinéad, nó dlíthe Kepler mar a thugtar orthu.

Cráitéar – Go bunúsach is éard is cráitéar ann ná poll mór sa talamh. Sa réalteolaíocht is iad na cráitéir dhreigíte is tábhachtaí, is é sin, cráitéir a cruthaíodh nuair a bhuail dreigít faoi dhromchla an phláinéid nó na gealaí. Ar ndóigh tá cráitéir bholcánacha ann chomh maith – is é an cráitéar an poll as a dtagann laibhe, deatach agus dusta, fad is a fhanas an bolcán beo.

Crapadh Kelvin nó crapadh Kelvin-Helmholtz a thugtar ar an dóigh a gcrapann an scamall gáis chuige faoi thionchar a imtharraingthe féin. San am chéanna tá an scamall ag cailleadh fuinnimh mar theas.

Fuair an crapadh a ainm ó William Thomson (tiarna Kelvin) agus ó Hermann Helmholtz.

Crapadh Lorentz-Fitzgerald a thugtar ar chrapadh coibhneasaíoch an fhaid. Go bunúsach, is éard a deir teoiric coibhneasaíochta Albert Einstein ná gur tairiseach (is é sin uimhir dhearbh dho-athraithe) é luas an tsolais san fholús, nó c, agus go gcaithfidh na hairíonna fisiceacha géilleadh don tairiseach seo. Toradh don ghéilleadh seo é crapadh Lorentz-Fitzgerald. An spásbhád atá á luasghéarú i dtreo luas an tsolais, tá sí ag dul i ngiorracht, mar a fheictear don bhreathnóir atá suite socair – rud nach n-aithníonn siad siúd, áfach, atá ag taisteal ar bhord an spásbháid.

Ní mór cuimhne a choinneáil air nach bhfuil aon rud ná réad ”suite socair” de réir theoiric na coibhneasaíochta, ach amháin i gcoibhneas ruda eile. Mar sin, nuair a dúradh thíos go bhfuil an breathnóir ”suite socair”, is ionann sin is a rá go bhfuil sé suite socair i gcóras comhordanáidí ina bhfuil an réad eile ag gluaiseacht leis agus a luas ag teacht i gcóngar do luas an tsolais.

Fuair crapadh Lorentz-Fitzgerald a ainm ón bhfisiceoir Ollannach Hendrik Lorentz agus ón Ollamh Éireannach George Francis Fitzgerald (nó Seoirse Proinsias Mac Gearailt, más fearr leat an leagan sin).

Crios Oiríon nó an Bhanlámh, nó an tSlat is an Bhanlámh, nó Slat an Rí, nó Slat an Cheannaí, nó an Fhearsaid, nó Slat an Bhodaigh a thugtar ar an astaireacht trí réalta atá i lár an Bhodaigh – más mar fhear armtha a shamlaítear an réaltbhuíon, is iad crios an tsaighdiúra sin iad. Is iad ainmneacha na réaltaí seo ná Alnitak, Alnilam, agus Mintaka, agus is fathachréaltaí teo gorma nó gormbhána iad. Cé go bhfuil siad ar réaltaí geala na spéire, tá trí réalta is gile ná iad féin sa réaltbhuíon chéanna, mar atá, Betelgeuse, Rigel, agus Bellatrix.

Ilréaltaí iad Alnitak agus Mintaka. Maidir le hAlnilam, dealraíonn sé nach bhfuil coimhdire ar bith aici.

Ainm traidisiúnta	Alnilam	Alnitak	Mintaka
Ainm de réir chóras Bayer	Epsilon Orionis	Zeta Orionis	Delta Orionis
Aicme speictreach	B (ollfhathach gorm)	O (ollfhathach gorm) – an phríomhréalta; B-réaltaí iad an dá chomhbhall eile	O (ollfhathach gorm) – an phríomhréalta; B-réaltaí iad na trí cinn is mó de na comhbhaill
Fad ón Domhan	Tuairim is dhá mhíle solasbhliain	Tuairim is 1,260 solasbhliain (luach an-mhíchruinn!)	Tuairim is míle agus dhá chéad solasbhliain
Mais i gcomparáid leis an nGrian	30-65 oiread	23-43 oiread (an phríomhréalta), 11-17 n-oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile)	24 oiread (an phríomhréalta), 8.4 + 22.5 + 9 n-oiread (na trí cinn is mó de na comhbhaill eile)
Lonrachas i gcomparáid leis an nGrian	Ocht gcéad tríocha míle oiread	Dhá chéad caoga míle oiread (an phríomhréalta), tríocha dhá mhíle oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile)	Céad is nócha míle oiread (an phríomhréalta; níl na comhbhaill eile in aon chóngar do bheith chomh lonrúil)
Ga (nó trastomhas) i gcomparáid leis an nGrian	Dhá oiread is dhá scór	Fiche oiread (an phríomhréalta), seacht n-oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile)	16.5 oiread (an phríomhréalta), 6.5 oiread, 10.4 oiread, 5.7 oiread (na comhbhaill eile)
Dearbhmhéid	-6.95	-6.0/-3.9/-4.1	-5.8 (go hiomlán), -5.4 (an phríomhréalta)
Méid dhealraitheach	1.69	1.77 (an trí chomhbhall in éineacht)	2.23 (na comhbhaill go léir in éineacht)

Crios ózóin nó ózónaisféar a thugtar ar an gciseal i strataisféar an Domhain a neodraíos an chuid is mó den radaíocht ultraivialait ón nGrian. In íochtar an strataisféir is mó atá an tiúchan ózóin.

Is éard atá san ózón ná allatróp trí-adamhach na hocsaigine. Dhá adamh atá i móilín na gnáthocsaigine, nó O₂; is é O₃ foirmle cheimiceach an ózóin. Níl an móilín ózóin róchobhsaí, nó is dual dó titim as a chéile agus gnáthocsaigin a dhéanamh, agus sin de phléasc; mar sin is ar éigean is féidir ózón a aonrú ón ngnáthocsaigin. San ózónaisféar féin ní sháraíonn tiúchan an ózóin 10 gcuid sa mhilliún.

Tá buaireamh ar an gcine daonna le fada faoin dochar atá sna clórafluaracarbóin agus sna brómafluaracarbóin don chrios ózóin. Comhdhúile iad seo atá cosúil leis na hiodracarbóin ach amháin go bhfuil adaimh chlóirín, fluairín nó bróimín curtha in áit na n-adamh hidrigine sa struchtúr móilíneach acu. Is éard is cúis leis an dochar atá sna substaintí seo ná go bhfuil siad chomh cobhsaí is gur féidir leis na móilíní a mbealach a dhéanamh a fhad leis an strataisféar, ach nuair a shroichfeas siad an strataisféar titfidh siad as a chéile agus an radaíocht ultraivialait ag dul i bhfeidhm orthu. Ansin a scaoiltear saor adaimh aonair, agus cuireann na saorfhréamha seo isteach ar an timthriall gnáthocsaigine-ózóin a stopas an radaíocht ultraivialait.

Inniu tá stáit an Domhain go léir tar éis conradh a shíniú faoi chosc ar úsáid na gclórafluaracarbón, agus dealraíonn sé go bhfuil an strataisféar ag teacht chuige féin arís i ndiaidh an dochair a rinne na comhdhúile seo. Ba nós, tráth den tsaol, iad a úsáid sna múchtóirí agus, mar thiomantáin, sna cannaí aerasóil.

Crios radaíochta nó crios Van Allen a thugtar ar cheann den dá chrios cáithníní luchtaithe timpeall ar an Domhan agus iad ar dhéanamh an toróidigh (cineál fáinne). Leictreoin agus prótóin is mó atá i gceist, agus iad á gceapadh ag réimse maighnéadach ár bpláinéid. An chuid is mó de na cáithníní seo is cuid den ghrianghaoth iad, agus an chuid eile ag baint leis an radaíocht chosmach. Bíonn athruithe na grianghaoithe ag dul i bhfeidhm ar na creasanna radaíochta, agus uaireanta cruthaítear crios breise a mhaireas tráth.

Fuair na creasanna a n-ainm ó James Van Allen, an t-eolaí Meiriceánach a chuir an chéad sonrú iontu. Bhí sé ina cheannródaí ag baint úsáide as gléasra ar bhord satailítí le taighde a dhéanamh ar mhaighnéadsféar an Domhain.

Croí carraigeach – Tá croí carraigeach ag na mórphláinéid úd Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún, cé go bhfuil an chuid eile den phláinéad comhdhéanta as gás (na gásfhathaigh, arb iad Iúpatar agus Satarn iad) nó as oighear (na hoighearfhathaigh, arb iad Úránas agus Neiptiún iad).

Cróimiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 24, agus is é Cr an tsiombail don chróimiam sna foirmlí ceimiceacha. Ceann de na miotail trasdultacha é an cróimiam. Miotal lonrúil sobhriste atá ann a dtagann smúid ocsaíde air agus ocsaigin an atmaisféir ag dul i bhfeidhm air. Tá ainm an chróimiam bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíos ”dath”, toisc go mbíonn dath láidir sna dúile cróimiam. Tá a lán staideanna ocsaídiúcháin ag an gcróimiam ina chuid comhdhúl, agus dathanna éagsúla sna comhdhúile, go háirithe má thuaslagtar san uisce iad.

Seo comhdhúile áirithe de chuid an chróimiam:

Foirmle cheimiceach	Ainm	Uimhir ocsaídiúcháin
CrCl3	Clóiríd chróimiam (tríchlóiríd chróimiam)	+3
Tá dath corcra sa chlóiríd chróimiam nuair atá sí saor ó uisce. Déanann sé criostail in éineacht le huisce, ionas go bhfuil sé mhóilín uisce ann in aghaidh gach adamh cróimiam. San fhoirm seo tá dath uaine ann, agus is é seo an cineál clóiríd chróimiam is féidir a cheannach. Úsáidtear mar chatalaíoch í, is é sin le luas a chur le himoibriúcháin cheimiceacha áirithe. Níl sé in aon chóngar do bheith chomh dainséarach don duine le comhdhúile áirithe eile de chuid an chróimiam, ach is gnách dearcadh air mar shubstaint urchóideach.
CrO3	Trí-ocsaíd chróimiam, ”aigéad crómach”	+6
Tá dath dúchorcra sa tríocsaíd nuair atá sí saor ó uisce, ach má ólann sí uisce chuici tiocfaidh dath geal flannbhuí ann. Is minic a dhíoltar mar ”aigéad crómach” í, ós í ainhidríd an aigéid chrómaigh í, ach dáiríribh ní féidir aigéad crómach a ghineadh tríd an tríocsaíd a thuaslagadh san uisce. Úsáidtear an trí-ocsaíd sa phlátáil. Nimh láidir a spreagas ailse atá inti.
CrCl2	Dé-chlóiríd chróimiam	+2
Criostail bhána atá sa dé-chlóiríd nuair atá sí saor ó uisce. Is comhdhúil tais-scópach í áfach, is é sin is dual di uisce a ól chuici, agus leis an uisce tiocfaidh dath uaine inti. Má thuaslagtar san uisce í gheofar tuaslagán gorm nó uaine. Ní úsáidtear dé-chlóiríd chróimiam sa tionsclaíocht, ach is amhábhar do chomhdhúile cróimiam eile í sa tsaotharlann.

Maidir leis an mbaint atá ag an gcróimiam leis an orgánach daonna, braitheann sé ar an staid ocsaídiúcháin chomh maith. Más é +3 an uimhir ocsaídiúcháin, níl mórán urchóide sa chróimiam, ach is nimh láidir agus ábhar ailse é an cróimiam más é +5 an uimhir ocsaídiúcháin.

Tá an cróimiam 51.996 ar mheáchan adamhach, agus ceithre iseatóp nádúrtha aige: ⁵⁰Cr (4.35 % de chróimiam an dúlra), ⁵²Cr (83.8 %), ⁵³Cr (9.5 %), ⁵⁴Cr (2.35 %). Iseatóip chobhsaí iad de réir an dealraimh, cé go bhfuil na fisiceoirí idir dhá chomhairle fós faoin gcéad cheann acu: táthar ag déanamh go dtagann meath radaighníomhach (leictreonghabháil dhúbailte) air, ach má thagann féin, tá an leathré chomh fada is gur féidir beag is fiú a dhéanamh dá radaighníomhaíocht. Na hiseatóip radaighníomhacha eile atá ag an gcróimiam, is iseatóip shaorga de dhéantús na saotharlainne iad.

Is í an chróimít (ocsaíd an chróimiam agus an iarainn, FeCr₂O₄) an mianach cróimiam is tábhachtaí, agus is as an Afraic Theas agus as an gCasacstáin a thagas an chuid is mó den chróimiam. Úsáidtear an cróimiam mar chómhiotal – is é sin cuirtear le hiarann é le cruach dhosmálta a dhéanamh – agus i bplátáil.

Crómaisféar a thugtar ar an gciseal in atmaisféar na Gréine atá suite os cionn an fhótaisféir, faoi bhun na corónach. Tá an crómaisféar rósdearg, ach ní féidir é a aithint ná breathnuithe a dhéanamh air ach le linn urú iomlán na gréine. Tá an damhna sa chrómaisféar i bhfad níos scaipthe ná san fhótaisféar gan trácht ar bith a dhéanamh ar atmaisféar an Domhain. Tá an crómaisféar trí mhíle go cúig mhíle ciliméadar ar doimhneacht, agus é ag dul i dteas suas ón nGrian.

Tá an crómaisféar ag astú solais, agus is í an líne speictreach is láidre dá n-astaíonn sé ná H_α, is é sin, an líne a fhreagraíos do thitim an leictreoin ón tríú sceall go dtí an dara sceall san adamh hidrigine. Tá an líne seo 6563 angstram (656.3 nanaiméadar) ar tonnfhad, agus í suite i mbanda an tsolais dheirg – mar sin is í an líne seo is cúis le dath dearg an chrómaisféir.

Cros-aeróg Mills a thugtar ar dhearadh ar leith de radaiteileascóp atá bunaithe ar dhá shraith d’aeróga agus iad ag trasnú a chéile. Tá an dearadh ainmnithe as Bernard Yarnton Mills, an réalteolaí Astrálach a thóg an chéad radaiteileascóp den chineál seo sa bhliain 1954 i mBadgery’s Creek, leathchéad ciliméadar ó Sydney.

Cros an Deiscirt a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Ceinteár agus an Chuileog. I ré na sean-Ghréagach bhí Cros an Deiscirt le feiceáil ón nGréig féin, agus ba nós le Tolamaes dearcadh ar réaltaí Chros an Deiscirt mar chuid den Cheinteár. Ina dhiaidh sin, áfach, d’fhág luainíocht na gcónocht dofheicthe ón Eoraip iad, agus ligeadh i ndearmad iad. Ní bhfuair an réaltbhuíon an t-ainm atá uirthi inniu ach i Ré na Fionnachtana, nuair a thosaigh na hEorpaigh ag taisteal go cearnaí cianmhara den Domhan, áit a raibh na réaltaí seo le feiceáil.

Is iad na ceithre réaltaí is gile, Alpha Crucis, Beta Crucis, Gamma Crucis agus Delta Crucis, a thuill a hainm do Chros an Deiscirt: is astaireacht iad a chuirfeadh cros i gcuimhne duit. Na hainmneacha atá ar na réaltaí seo i gcóras Bayer, is gnách iad a ghiorrú go hAcrux, Becrux, Gacrux agus Decrux.

Tríréalta í Acrux agus í suite faoi thrí chéad, aon solasbhliain is fiche ón Domhan. Is féidir dhá chomhbhall a aithint le gléasra cianradhairc. Is B-réaltaí iad, agus iad tuairim is sé oiread déag chomh trom leis an nGrian. Tá gach ceann acu thart ar fiche míle oiread chomh lonrúil léi – an ceann is mó acu, tá sí breis is fiche míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian, agus an ceann is lú acu tá sí breis is cúig mhíle oiread déag níos lonrúla ná an Ghrian.

Déréalta í Becrux, nó Mimosa, mar a thugtar uirthi freisin. Déréalta speictreascópach í, is é sin, ní féidir í a aithint mar dhéréalta ach amháin trí anailís a dhéanamh ar a speictream. Tá Becrux suite faoi dhá chéad agus ocht scór solasbhliain dínn. B-réaltaí iad an dá chomhbhall, an ceann is mó acu sé oiread déag chomh téagartha leis an nGrian, an ceann is lú acu deich n-oiread. Tá sé incheaptha go bhfuil comhbhall beag eile ann fós.

Maidir le Gacrux, nó Rubídea mar a thugas lucht labhartha na Portaingéilise uirthi, is fathachréalta dhearg den M-aicme í agus í suite níos cóngaraí dúinn ná aon réalta eile den chineál. Tá sí oiread agus leath, nó dhá oiread, chomh téagartha leis an nGrian, cé go bhfuil sí breis is ceithre scór oiread chomh mór. Mar sin, is fathachréalta í a bhí ina habhac príomhsheichimh tráth, cosúil leis an nGrian féin, agus an chuma ar an scéal go dtiocfaidh an fhorbairt chéanna ar an nGrian i gceann na mílte milliún bliain.

Decrux áfach, is fo-fhathach bánghorm í atá ocht nó naoi n-oiread chomh teagartha leis an nGrian, agus ocht n-oiread chomh mór ó thaobh an trastomhais. Tá sí deich míle oiread chomh lonrúil. Pálida a thugtar ar Decrux i dtíortha na Portaingéilise.

Tá na ceithre réaltaí thuasluaite le feiceáil i mbratach na Brasaíle mar shiombailí do stáit éagsúla de chuid na tíre. Seasann Acrux do São Paulo, siombalaíonn Becrux Rio de Janeiro, is í Gacrux samhailchomhartha Bahía, agus maidir le Decrux, is í siombail Minas Gerais í.

Thairis sin, tá Epsilon Crucis le feiceáil sa bhratach, mar shiombail do stát Espírito Santo. K-réalta í, is é sin, fathachréalta fhlannbhuí agus í suite faoi dhá chéad is tríocha solasbhliain dínn. Cosúil le Gacrux, is iar-réalta phríomhsheichimh í a d’iompaigh ina fathachréalta de réir is mar a d’fhorbair sí.

Réadanna eile i gCros an Deiscirt iad an Gualmhála agus an Bosca Seod. Réaltnéal dorcha é an Gualmhála; réaltbhraisle oscailte atá sa Bhosca Seod.

An Chruinne nó an Ollchruinne a thugtar ar an spás-am go léir agus gach rud nó réad dá mbaineann leis an spás-am, in éineacht. Creideann formhór mór na n-eolaithe inniu gurbh í an Ollphléasc a chuir tús leis an gCruinne agus leis an spás-am go léir, ach ní hionann sin is a rá nach mbeadh teoiricí eile ann.

• Tugtar cruinne ascalach ar an teoiric a deir go dtagann Ollbhrúisc i ndiaidh gach Ollphléasc, is é sin, go gcuirfidh comh-imtharraingt na réadanna deireadh le fairsingiú na cruinne, agus go gcrapfaidh an chruinne chuici arís. Sa

  deireadh, tiocfaidh an chéad Ollphléasc eile, agus tosóidh an chruinne ag dul i bhfairsinge arís.

• Is í an chruinne bhoilscitheach an tuiscint a deir go bhfuil an spás féin ag boilsciú agus ag cailleadh cuaire.
• Cruinne chéimiúlachta í an chruinne seo againn, ós rud é go bhfuil na struchtúir eagraithe de réir céimiúlachta: tá na cáithníní eagraithe ina n-adaimh, na n-adaimh – ina réaltaí; na réaltaí – ina réaltraí; na réaltraí – ina mbraislí réaltraí; na braislí réaltraí – ina n-ollbhraislí; na hollbhraislí – ina bhfiliméid.
• Cruinne fhairsingíoch í an chruinne s’againn, ós rud é go bhfuil sí ag dul i bhfairsinge; tá na réaltraí i bhfad amach uainn ag druidim uainn, agus dá fhad amach uainn atá siad is amhlaidh is luaithe atá siad ag druidim uainn.
• Cruinne fhoisteanach a thugtar ar an teoiric a deir nach athrú ceart é an fairsingiú thuasluaite, ó tá damhna nua ag teacht chun saoil gan stad gan staonadh, agus é ag cothromú an dóigh a bhfuil an damhna á scaipeadh de thoradh an fhairsingiúcháin. Bhí glacadh éigin le teoiric na cruinne foisteanaí sna 1950idí, ach má bhí, tháinig sé chun solais go sciobtha nach raibh sí in ann a lán breathnuithe a mhíniú.
• Cruinne gheolárnach a thugtar ar an teoiric a deir go bhfuil an Domhan i lárphointe na hollchruinne. Is léir nach bhfuil glacadh ar bith leis an tuiscint seo i measc na n-eolaithe a thuilleadh.
• Cruinne statach í an ollchruinne nach bhfuil ag dul i bhfairsinge ná ag crupadh chuici. Teoiric thréigthe eile í teoiric na cruinne stataí.

Cruinníní a thugtar ar néalta dorcha gáis agus dusta sa spás, agus réaltaí nua á bhfoirmiú iontu.

Cuadraintídí: Is iad na Cuadraintídí an dreigechith a bhíos á fheiceáil i dtús Mhí Eanáir i réaltbhuíon an Aoire. Fuair an dreigechith seo a ainm ón gCeathramhán Múrach (Quadrans Muralis), sean-réaltbhuíon nach dtugann mapaí spéire an lae inniu aitheantas di a thuilleadh.

Cuaire: Deir teoiric coibhneasaíochta Einstein go gcuireann gach mais an spás-am ina timpeall as a riocht – is é sin, go gcuarann sí é. Cosúil leis sin, is dual do mhais na cruinne go léir an spás-am a chuaradh. A lán de na hiarmhairtí aisteacha a bhaineas leis an teoiric coibhneasaíochta is torthaí don chuaire seo iad.

Cuasár: Giorrúchán ón téarma radafhoinse chuasairéaltach nó réad cuasairéaltach (radafhoinse réaltchosúil, réad réaltchosúil) is ea an focal cuasár. Is éard atá i gceist leis an gcuasár ná dúpholl i gcroí réaltra agus é ag astú radaíochta de réir is mar atá damhna ón timpeallacht ag titim isteach sa dúpholl. Níl aon chuasár suite róchóngarach dúinn, agus le fírinne dealraíonn sé go bhfuil ré na gcuasár thart le fada – is é sin, an radaíocht a thagas chugainn ó na cuasáir inniu, tagann sí ó na laethanta a bhí, agus d’imigh an chuid is mó de na cuasáir féin idir an dá linn.

Ar na radathonnta a d’aithin na réalteolaithe na chéad chuasáir, ach ina dhiaidh sin tháinig chun solais gur féidir cuasáir a aithint ar bhandaí radaíochta eile fosta. Mar sin, níl an leagan ”radafhoinse chuasairéaltach” sách cruinn a thuilleadh.

Glactar leis inniu gurb éard atá (nó a bhí) sna cuasáir ná réaltraí gníomhacha agus gurb í an uilleann bhreathnóireachta an difríocht is mó idir iad agus na réaltraí gníomhacha eile.

Cúigréad Stephan: Grúpa réaltraí – cúig cinn ar fad – iad Cúigréad Stephan agus iad le feiceáil in aice a chéile i réaltbhuíon Pheigeasais. Ba é an réalteolaí Francach Édouard Stephan a chéadaithin an grúpa thiar sa bhliain 1877. Tá nasc imtharraingthe idir ceithre cinn de na réaltraí seo, agus an chuma ar an scéal go gcumascfaidh siad in aon réaltra amháin, i gceann na mórmhilliún bliain.

Cúisíocht: Is éard is brí leis an bhfocal cúisíocht ná an bhaint atá ag an gcúis lena toradh agus a mhalairt. Deir an fhisic chlasaiceach nach féidir don toradh bheith ann roimh a chúis, agus gurb é sin an t-iomlán is féidir leis an bhfisiceoir a rá i dtaobh na cúisíochta. Cuireann an fhisic choibhneasaíoch – is é sin, an fhisic atá bunaithe ar theoiric choibhneasachta Einstein – coinníoll breise leis seo: ní féidir le haon rud ná réad luas an tsolais a shárú, agus mar sin, ní féidir leis an gcúis an toradh a shroicheadh níos luaithe ná leis an solas.

Culaith spáis nó spáschulaith: Culaith bhrúchóirithe den chineál a chaitheas na spásairí. Tá soláthar ocsaigine ann chomh maith le cosaint ar radaíocht an spáis, agus ar ndóigh ní mór féachaint chuige go gcoinnítear an chulaith compordach ó thaobh na teochta de. Scéal eile fós é go bhfuil solas na gréine i bhfad níos láidire amuigh sa spás ná thíos ar dhroim an domhain, rud a chiallaíos go bhfuil scáthlán gréine ar leith de dhíth chun súile an spásaire a dhíonadh. Bíonn micridhreigeoidigh – dreigí beaga agus iad ag gluaiseacht go han-luath – coitianta go maith amuigh ansin freisin, agus ní mór an spásaire a chosaint orthu siúd. Rud eile nach rithfeadh leat ná go bhfuil gléasra ar leith ann le cuidiú leis an spásaire a chuid géag a fheacadh, toisc go n-éiríonn na teicstilí righin amuigh san fholús. Thairis sin bíonn roicéid bheaga ann a chuideos leis an spásaire an spásárthach a shroicheadh arís, má fhaigheann sé é féin rófhada amuigh.

Is léir nach bhfuil sé ciallmhar ar aon nós dul amach sa spás gan chulaith bhrúchóirithe a chaitheamh, nó dá mbainfeá triail as, thachtfaí thú. Na scéalta ficsin eolaíochta a thugas le fios go bpléascfá agus an fhuil ar fiuchadh i do chuid artairí de cheal aerbhrú, is ar éigean atá craiceann ar bith orthu. Ar ndóigh, tá dainséir mhóra ag baint leis an easpa aerbhrú, leis an radaíocht agus leis na difríochtaí móra teochta, ach is í an anocsacht – an easpa ocsaigine – roimh aon rud eile a chuirfeadh néal ionat is a mharódh thú. Dá mbeadh soláthar ocsaigine agat gan chulaith spáis, ansin d’fhéadfá do chloigeann a bhuaireamh leis na priacail eile.

Cumhacht solastiomnúcháin: Is dual don teileascóp níos mó solas a thiomsú ná do shúil an duine, toisc go bhfuil cró an teileascóip níos mó ná mac imrisc na súile, agus is í an chumhacht solastiomnúcháin an coibhneas a thugas le fios an difríocht. Is í an fhoirmle a shainíos an chumhacht solastiomnúcháin (P) ná:

P = (D_{cró an teileascóip}/D_{mac imrisc an duine})²

is é sin, má roinntear trastomhas (D) chró an teileascóip ar thrastomhas mhac imrisc an duine, agus má ardaítear an líon seo go cumhacht a dó (is é sin, má chearnaítear é), is éard a gheofar ná an chumhacht solastiomnúcháin. Is minic a thugas lucht na ceirde étendue ar an gcumhacht solastiomnúcháin – téarma Fraincise é.

An Cupán a thugtar ar an réaltbhuíon idir an Leon, an Mhaighdean, an Seiseamhán, an Phéist Uisce, agus an Préachán. Tríd is tríd níl mórán cuid súl ann, ach is fathachréaltaí flannbhuí K-aicme iad an dá réalta is gile sa réaltbhuíon.

Delta Crateris an réalta is gile acu. Tá sí suite beagnach faoi 190 solasbhliain dínn – cúpla solasbhliain níos gaire, go bunúsach – agus tá sí tuairim is aon oiread go leith chomh téagartha leis an nGrian. Mar sin, réalta phríomhsheichimh a bhí ann ar dtús a chuaigh in aois agus i méadaíocht.

Alpha Crateris nó Alkes a thugtar ar an dara réalta is gile acu. Tá sí suite faoi 160 solasbhliain dínn. Níl sí dhá oiread chomh téagartha leis an nGrian, agus is léir gur réalta phríomhsheichimh a bhí ann ar dtús, sular iompaigh sí ina fathach agus í ag dul in aois.

An Cúpla is ainm don réaltbhuíon atá ar an Stoidiaca idir an Portán agus an Tarbh. Réaltbhuíonta eile timpeall an Chúpla iad an Lioncsa, an tAra, an Bodach (Oiríon), an tAonbheannach, agus an Madra Beag. Fuair an réaltbhuíon a hainm ó chúpla na miotaseolaíochta Gréagaí, Castor agus Pollux, agus dá réir sin is iad Castor agus Pollux ainmneacha an dá réalta is gile sa Chúpla freisin.

Is é Pollux, nó Beta Geminorum, an réalta is gile sa Chúpla, agus is é an fhathachréalta is cóngaraí don Ghrian dá bhfuil ann, nó níl sé ach ceithre solasbhliana déag is scór ar shiúl uainn. Réalta K-aicme é Pollux, is é sin réalta fhlannbhuí. Tá mais dhá Ghrian ann, ach tá sé naoi oiread chomh mór leis an nGrian de réir an gha is an trastomhais, agus é breis is dhá scór oiread chomh lonrúil. Mar sin, réalta phríomhsheichimh a bhí i bPollux na milliúin blianta ó shin ach idir an dá linn chuaigh an réalta in aois, ionas gur iompaigh sí ina fathach. Sa bhliain 2006 dheimhnigh an réalteolaí Artie Hatzes go bhfuil pláinéad ag fithisiú Pollux.

Maidir le Castor, nó Alpha Geminorum, is ilréalta é. Is A-réaltaí iad an dá chomhbhall is gile sa chóras. Réaltaí príomhsheichimh iad ach is léir go bhfuil siad níos téagartha ná an Ghrian. Tá an córas iomlán suite faoi thuairim is leathchéad solasbhliain dínn.

Is í Athena, nó Gamma Geminorum, an tríú réalta is gile sa Chúpla. Tá Athena suite faoi naoi solasbliana is cúig scór dínn. Fo-fhathach A-aicme atá inti.

Mebsuta an t-ainm traidisiúnta ar Epsilon Geminorum, an ceathrú réalta is gile sa Chúpla. Réalta G-aicme atá inti, cosúil leis an nGrian s’againn, agus is ollfhathachréalta í: tá sí beagnach fiche oiread chomh téagartha leis an nGrian, timpeall ar 140 oiread chomh mór de réir an gha is an trastomhais, agus ocht míle cúig gcéad oiread chomh lonrúil.

Ollfhathach eile atá i Mekbuda, nó Zeta Geminorum – le fírinne córas ilréaltach atá ann, agus tá sé socraithe ag eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaithe gan an t-ainm sin Mekbuda a úsáid ach le tagairt do phríomhréalta an chórais. Tá an réalta seo suite beagnach míle is dhá chéad solasbhliain uainn, agus í ocht n-oiread chomh téagartha leis an nGrian. Tá an trastomhas cúig oiread is trí scór chomh mór le trastomhas na Gréine, agus tá Mekbuda beagnach trí mhíle oiread chomh lonrúil léi. Réalta athraitheach í Mekbuda, agus a haicme speictreach ag guagadh idir F agus G. Is é an cineál réalta athraitheach atá ann ná Ceifid chlasaiceach, is é sin, tá sí cosúil le Delta Cephei.

Damhna díchineálach nó damhna díchineálaithe a thugtar ar dhamhna nach féidir adaimh a aithint ann a thuilleadh toisc go bhfuil na leictreoin is na núicléóin fáiscthe chuig a chéile ag an imtharraingt, nó fiú ag an bhfórsa núicléach (an idirghníomhaíocht láidir). Tá cineálacha éagsúla den damhna dhíchineálach le fáil sna habhaic bhána, sna neodrónréaltaí agus sna dúphoill.

Sna habhaic bhána imíonn an chuid is mó den spás taobh istigh de na hadaimh, ach is féidir núicléis na n-adamh éagsúil a aithint thar a chéile i gcónaí. Sna neodrónréaltaí tá na prótóin tar éis sórt comhleá a dhéanamh leis na leictreoin ionas nach bhfuil ach neodróin fágtha. Na dúphoill arís, ní féidir a aithint orthu cén cineál damhna a bhí iontu sula ndearna siad an cliseadh a rinne dúphoill díobh. Le go bhféadfadh an damhna titim isteach in aon phointe amháin – singilteacht an dúphoill – ní mór bósóin a dhéanamh de, ach níl a fhios ag na saineolaithe féin cén sórt bósóin a bheadh ann.

Damhna idirphláinéadach – Is éard atá i gceist leis an damhna idirphláinéadach ná an cineál damhna atá le fáil sa spás idir na pláinéid. Dusta is mó atá ann, chomh maith le cáithníní a bhfuil lucht leictreach acu agus iad ag baint leis an ngrianghaoth.

Damhna idir-réaltach – Tugtar damhna idir-réaltach ar an gcineál damhna atá le fáil sa spás idir na réaltchórais. Hidrigin ianaithe agus héiliam ianaithe is mó atá ann.

Damhna idir-réaltrach – Cosúil leis an damhna idir-réaltach, tá an damhna idir-réaltrach comhdhéanta as hidrigin ianaithe den chuid is mó, dar leis na réalteolaithe. Níl teorainn shoiléir idir an damhna idir-réaltach agus an damhna idir-réaltrach.

Dath a thugtar ar an dóigh a n-aithníonn súil an duine banda áirithe minicíochta de chuid an tsolais infheicthe. Go praiticiúil, braitheann sé ar a lán imthoscaí cén dath a fheictear, agus téann saoltaithí an duine féin i bhfeidhm ar an dathbhraistint fosta.

Tá dhá chineál cealla i reitine an duine: slatchealla agus cónchealla. Ní aithníonn ach na cónchealla an dath, agus ní bhíonn siad ag obair ach le solas maith – sin é an tuige a ndeirtear go bhfuil na cait go léir liath sa dorchadas.

Dathbharraíocht a thugtar ar an difríocht idir fíor-dhathinnéacs an réid agus an dathinnéacs mar a fheictear don bhreathnóir é. D’fhéadfá a rá gur cur síos matamaitice í an dathbharraíocht ar an deargadh idir-réaltach, is é sin, deargadh an tsolais ó réid chianmhara de thoradh an scaipeacháin agus an ionsúcháin (rud ar a dtugtar díobhadh chomh maith). Ní hionann mar rud an deargadh idir-réaltach agus an deargaistriú, nach bhfuil baint ar bith aige leis an díobhadh.

Dathinnéacs an uimhir a thugas dath na réalta. Bíonn an dathinnéacs íseal ag réaltaí gorma (ar réaltaí teo iad) agus bíonn sé ard ag réaltaí dearga (ar réaltaí fuara iad, i gcomparáid leis na réaltaí gorma).

RÉALTAÍ SAMPLACHA AGUS A nDATHINNÉACS
Réalta	Aicme speictreach	Dathinnéacs (B-V)
Betelgeuse	M	+ 1.85
Pollux	K	+ 1.00
An Ghrian	G	+ 0.66
Adhafera (Zeta Leonis)	F	+ 0.30
Sirius A	A	0.00
Rigel	B	– 0.03
Meissa	A	– 0.21

Dath-theocht: Is ionann dath-theocht na réalta agus teocht an dúchoirp atá ag astú solais ar aon dath leis an réalta. Is éard atá i gceist leis an dúchorp ná réad teoiriciúil nach bhfuil ach ag astú solais agus radaíochta eile – is é sin, nach bhfuil ag frithchaitheamh solais ar aon nós (mar sin is é an breo le teann teasa an t-aon chúis leis an solas atá ag teacht as).

An Dátlíne Idirnáisiúnta – Is í an Dátlíne Idirnáisiúnta an teorainn idir an lá inniu agus an lá amárach (nó an lá inné agus an lá inniu, de réir mar a fheictear duit féinn é). Go bunúsach tá an líne seo socraithe ar an bhfadlíne 180°, atá ag rith tríd an Aigéan Ciúin, ach tá a lán de na hoileánraí is na stáit san aigéan ar an taobh ”contráilte” den dátlíne, ar chúiseanna polaitiúla agus de réir chomhairle a lucht rialtais. Mar shampla, tá an dátlíne suite idir an Rúis agus Alasca, cé go bhfuil an pointe is faide thoir den Rúis suite i bhfad soir ón bhfadlíne.

D-chiseal a thugtar ar an gciseal den ianaisféar atá suite idir 60 agus 90 ciliméadar os cionn an talún.

An Dealbhóir an réaltbhuíon atá suite idir an Míol Mór, Iompróir an Uisce (an tUisceadóir), Iasc an Deiscirt, an Chorr, an Féinics, agus an Fhoirnéis. Ba é an réalteolaí Nicolas-Louis de Lacalle a bhaist an réaltbhuíon, ach ba é an chéad ainm a thug sé uirthi ná Stiúideó an Dealbhóra. Ar éigean is féidir mórán eile a rá i dtaobh an Dealbhóra, nó níl cuid súl ann ar aon nós: is réaltbhuíon fhann ar fad í.

Dearbhmhéid: Tugtar dearbhmhéid ar lonrachas na réalta mar a d’fheicfí í don bhreathnóir a bheadh suite faoi dheich bparsoic di. Is í an mhéid dhealraitheach lonrachas na réalta mar a fheictear dúinn anseo í. An scála a úsáidtear leis an dá chineál méid a thabhairt, is scála logartamach é. An réalta atá 3 aonad ar dhearbhmhéid, tá sí céad oiread chomh mór leis an réalta atá 6 aonad ar dhearbhmhéid. Taispeánann an sampla seo go bhfuil na réaltaí ag dul i méadaíocht agus an scála ag dul i laghad. Na réaltaí is mó, tá luach a ndearbhmhéide níos lú ná an neamhní, cosúil le hAntares (-5.3), Rigel (-7.8), Arcturus (-0.3) agus Eta Carinae (-8.6).

Tabhair faoi deara gurb é lonrachas nó gile na réalta atá i gceist leis an ”méid”, cé go dtugaimid ”méid” uirthi. Maidir le ”méid” na réalta sa ghnáthchiall, tá miosúir eile ann lena haghaidh: an trastomhas agus an mhais, cuir i gcás.

Dearbhnialas – Is é an dearbhnialas an teocht is ísle is féidir a shroicheadh, go teoiriciúil. Go praiticiúil, ní féidir ach teacht ina chóngar. Tá an dearbhnialas timpeall ar 273.15 céim Celsius taobh thíos den ghnáthnialas teochta (0 céim Celsius, nó leáphointe an oighir/siocphointe an uisce).

I gcóngar don dearbhnialas is féidir feiniméin neamhghnácha a aithint nach dtig a mhíniú gan dul i muinín na fisice candamaí, cosúil leis an bhforsheoltacht. Is éard atá i gceist leis an bhforsheoltacht ná an dóigh a n-imeoidh an fhriotaíocht leictreach i substaintí áirithe (forsheoltóirí, mar a thugtar orthu) agus iad á reo go dtí cóngar an dearbhnialais, ionas go mbeidh siad thar barr ar fad ag iompar an tsrutha leictrigh.

Is féidir an dearbhnialas a úsáid mar nialas do scála na teochta. Na luachanna teochta a gheofar ar an nós seo, is gnách dearbhtheocht a thabhairt orthu. Is é an ceilvín (K) aonad na dearbhtheochta. Gheofar na luachanna dearbhtheochta trí 273.15 a chur leis na luachanna teochta de réir Celsius. Mar sin is ionann ceilvín agus ceinteagrád mar aonaid ach amháin nach ionann an nialas don dá scála.

Deargaistriú – Ceann de ghnéithe iarmhairt Doppler is ea an deargaistriú. Is éard atá i gceist leis an deargaistriú ná go ngluaiseann línte Fraunhofer (na línte speictreacha) óna gceartáit i dtreo na deirge – is é sin, tá an tonnfhad ag dul i méadaíocht agus an mhinicíocht ag dul i laghad dá réir. Tugann an deargaistriú le fios go bhfuil an réad áirithe seo ag druidim amach uainn.

Is í iarmhairt Doppler is cúis leis an deargaistriú.

An Deargspota nó an Deargspota Mór a thugtar ar spota mór dearg in atmaisféar Iúpatair (nó ar dhromchla Iúpatair – níl an dá rud dealaithe go soiléir ó chéile) a tugadh faoi deara an chéad uair sa seachtú haois déag. Le fírinne níltear ar aon fhocal an é an spota dearg céanna a bhí i gceist ag Robert Hooke, an t-eolaí Sasanach a thug an chéad chur síos ar an spota dearg ar Iúpatar, nó ní dhearnadh taighde ar an spota ina dhiaidh sin ach sa naoú haois déag. Pé scéal é glactar leis gur réigiún ardbhrú é an Deargspota Mór, is é sin, sórt spéirling nó stoirm, ach más ionann é deargspota Hooke agus an deargspota atá ann inniu, tá an stoirm seo ann le trí chéad go leith de bhlianta anuas, nó níos mó fós.

Níl tuiscint iomlán ag na heolaithe go fóill ar an Deargspota Mór. Ceist chonspóideach é dath an spota féin. Creideann cuid de na saineolaithe gurb é an fosfar dearg is cúis leis an dath dearg. Tá a fhios againn go bhfuil foisfín – comhdhúil fosfair agus hidrigine – in atmaisféar Iúpatair, ach is comhdhúil cuíosach éagobhsaí í ar dual di titim as a chéile agus fosfar is hidrigin a dhéanamh. Níl i dteoiric an fhoisfín ach ceann de na míniúcháin inchreidte, áfach. Deir eolaithe eile gur comhdhúil éigin de chuid an tsulfair atá ann, mar shampla.

An Deilf a thugtar ar an réaltbhuíon idir an Sionnach, an tSaighead, an tIolar, Iompróir an Uisce (an tUisceadóir), an Capall Beag, agus Peigeasas. Tá sí suite sa leathsféar thuaidh, ach san am chéanna tá sí sách cóngarach do mheánchiorcal na spéire.

Níl an Deilf rófheiceálach mar réaltbhuíon. Is í Alpha Delphini an réalta is gile, ach is córas ilréaltach í dáiríre. Tá déréalta ann, mar atá, Alpha Delphini A, agus roinnt réaltaí eile a tharla san áit chéanna den sféar neamhaí – glactar leis nach fíorchoimhdirí de chuid Alpha Delphini A iad ach réaltaí nach bhfuil cóngarach di ar aon nós, is é sin, coimhdirí optúla.

Is iad Alpha Delphini Aa agus Alpha Delphini Ab na comhbhaill a bhfuil Alpha Delphini A comhdhéanta astu. Is gnách Sualocin a thabhairt ar an gcomhbhall is mó acu – má léitear ón deireadh go tús é, is éard a gheofar ná Nicolaus, an leagan Laidine den ainm Nioclás. Tagairt é don réalteolaí Iodálach Niccolò Cacciatore a bhí ag obair i Réadlann na Sicile i bPalermo i dtús na naoú haoise déag. Sa bhliain 1814 d’fhoilsigh stiúrthóir na réadlainne, Giuseppe Piazzi, a chatalóg réalteolaíochta féin, agus bhí an t-ainm seo tugtha ar an réalta sa chatalóg sin.

Déréalta speictreascópach í Alpha Delphini A – is é sin, ní féidir an dá chomhréalta a aithint thar a chéile sa teileascóp, agus ní mór anailis a dhéanamh ar an speictream. Fofhathach B-aicme í Alpha Delphini Aa. Tá Alpha Delphini suite faoi thuairim is dhá chéad go leith de sholasbhlianta dínn, agus í beagnach trí oiread chomh trom leis an nGrian. Tá sí trí oiread go leith chomh mór leis an nGrian ó thaobh an trastomhais nó an gha de, ach maidir leis an lonrachas, tá sí dhá chéad ocht n-oiread is fiche chomh geal leis an nGrian.

Déréalta í Beta Delphini chomh maith. Tugtar Beta Delphini A agus Beta Delphini B ar an dá chomhréalta, agus is é an t-ainm a bhaist Niccolò Cacciatore ar an gcomhréalta is gile acu ná Rotanev. Má léitear ón deireadh go tús é, gheofar Venator, agus is focal Laidine é a chiallaíos ”sealgaire”, nó cacciatore as Iodáilis. Tá leagan Laidine den ainm agus den tsloinne úd Niccolò Cacciatore – Nicolaus Venator – ceilte in ainmneacha an dá réalta, mar sin.

F-réaltaí iad an dá chomhbhall de Beta Delphini, is é sin tá siad beagáinín níos teo ná an Ghrian. Níl ceachtar acu mórán níos troime ná an Ghrian cé go bhfuil siad níos lonrula (24 oiread agus ocht n-oiread). Tá an dá réalta suite céad solasbhliain uainn, a bheag nó a mhór.

Maidir le Gamma Delphini, is déréalta eile í. Tá sí suite traidhfilín níos faide uainn ná Beta Delphini nó Rotanev. Gamma¹ Delphini agus Gamma² Delphini ainmneacha an dá réalta. An chéad cheann acu, is réalta phríomhsheichimh í agus baint aici leis an B-aicme; an dara ceann acu, is fo-fhathach flannbhuí den K-aicme í, agus í tuairim is fiche oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Creidtear go bhfuil pláinéad ar aon mhéid le hIúpatar ag an déréalta seo.

Déréalta eile í Delta Delphini, agus í suite faoi tuairim is dhá chéad is fiche solasbhliain dínn. Réaltaí aisteacha iad an dá chomhbhall agus iad níos saibhre i miotail ná mar ba chóir, agus ní féidir iad a dhealú ó chéile ach taighde a dhéanamh ar an speictream. Réaltaí athraitheacha iad an bheirt acu.

Réalta aonair í Epsilon Delphini nó Aldulfin nó Eireaball na Deilfe. Fathachréalta B-aicme atá ann. Tá an réalta seo suite tuairim is trí chéad is tríocha solasbhliain uainn, agus í beagnach seacht gcéad oiread chomh lonrúil leis an nGrian.

Deimos atá ar an gceann is lú den dá shatailít atá ag Mars. Ba é an réalteolaí Meiriceánach Asaph Hall a chuir an chéad sonrú in Deimos i Mí Lúnasa 1877, sé lá sular aithin sé Phobos. Caitheann Deimos tríocha uair an chloig ag críochnú turas amháin timpeall ar Mhars. Tá cianphointe na gealaí seo suite faoi 23 471 chiliméadar ó Mhars, agus an garphointe cúig chiliméadar déag níos cóngaraí don phláinéad. Níl in Deimos ach cnapán beag cloiche i gcomparáid leis an nGealach s’againn – níl sé ar dhéanamh na liathróide, fiú. D’fhéadfá a rá go bhfuil sé cúig chiliméadar déag ar fad agus aon chiliméadar déag ar leithead.

Deireadh na Loinge – Ceann de na réaltbhuíonta a tháinig ar an bhfód nuair a scoilteadh an Long nó Argo nó Navis é Deireadh na Loinge. Tá Deireadh na Loinge suite idir an tAonbheannach, Compás an Mhairnéalaigh, na Seolta, an Chíle, an Péintéir, an Colm, an Madra Mór, agus an Phéist Uisce.

Réalta O-aicme is ea Zeta Puppis. Tá sí suite tuairim is míle agus céad solasbhliain uainn, agus is ollfhathachréalta í. Tá sí sé oiread déag is dhá scór chomh téagartha leis an nGrian, agus í deich míle oiread níos lonrúla. Le fírinne tá an chuid is mó den radaíocht atá an réalta seo a astú sa bhanda ultraivialait, agus má chuirtear an radaíocht sin san áireamh, tá Zeta Puppis na céadta míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian.

Pi Puppis nó Ahadi an dara réalta is gile i nDeireadh na Loinge. Fathachréalta fhlannbhuí K-aicme atá inti, agus í dhá oiread déag chomh téagartha, dhá mhíle déag oiread chomh lonrúil leis an nGrian.

Tríréalta í Xi Puppis. Tá déréalta speictreascópach ann – is é sin, dhá réalta agus iad chomh gar dá chéile is nach dtig iad a aithint thar a chéile ach amháin ar an speictream – agus an tríú réalta le feiceáil sa teileascóp mar réad ar leith. Is iad ainmneacha an trí cinn ná Xi Puppis Aa (Azmidi), Xi Puppis Ab agus Xi Puppis B. Fathachréalta atá i Xi Puppis A agus í in aon aicme speictreach leis an nGrian, is é sin G-aicme. Maidir le Xi Puppis B is réalta phríomhsheichimh í cosúil leis an nGrian.

Deneb nó Alpha Cygni a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon na hEala. Ollfhathachréalta A-aicme atá inti agus í tuairim is dhá chéad míle oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Tá sí suite faoi dhá mhíle is sé chéad solasbhliain dínn, ach is deacair an fad sin a shainiú go cruinn, dáiríribh. Ceann de réaltaí Thriantán an tSamhraidh í.

Denebola nó Beta Leonis atá ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Leoin. Tá sí suite faoi shé solasbhliana déag is fiche dínn, agus í infheicthe go maith gan dul i dtuilleamaí gléasra cianradhairc. Réalta phríomhsheichimh í – níl sí dhá oiread chomh mór leis an nGrian – ach is A-réalta the lonrúil í. Réalta athraitheach í den chineál atá ainmnithe as Delta Scuti, is é sin, tagann athruithe beaga bídeacha ar a lonrachas de réir tréimhse nach bhfuil ach cúpla uair an chloig ar fad.

Deoitéarón a thugtar ar cháithnín atá comhdhéanta as prótón amháin agus neodrón amháin. Is ionann é agus núicléas an deoitéiriam.

Deoitéiriam a thugtar ar iseatóp trom neamh-radaighníomhach na hidrigine a bhfuil neodrón amháin sa núicléas aige i mbreis ar an bprótón. (Uaireanta tugtar próitiam ar an ngnáth-hidrigin nach bhfuil ach prótón amháin sa núicléas aici.) Ba iad na fisiceoirí Meiriceánacha Harold Urey agus Ferdinand Brickwedde a d’aonraigh an chéad eiseamal deoitéiriam thiar sna 1930idí, tar éis d’Urey an deoitéiriam a aithint go speictreascópach sa bhliain 1931. Ba é Urey a cheap na téarmaí úd próitiam, deoitéiriam agus tritiam agus a d’úsáid roimh aon duine eile iad in alt a d’fhoilsigh sé sa bhliain 1934.

Is minic a úsáidtear an tsiombail cheimiceach D le tagairt a dhéanamh don deoitéiriam, cé nach bhfuil ann ach iseatóp de chuid na hidrigine (H). Is féidir ²H a úsáid chomh maith, agus is é sin an leagan is fearr le Cumann Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí (IUPAC).

Má nasctar dhá adamh deoitéiriam d’adamh ocsaigine, is éard a gheofar ná ocsaíd deoitéiriam, nó tromuisce. Is iomaí úsáid a bhaintear as an tromuisce, go háirithe sa teicneolaíocht núicléach. An leagan den imoibreoir núicléach a forbraíodh i gCeanada sna seascaidí, mar atá, CANDU (Canada Deuterium Uranium), úsáideann sé tromuisce le maolú ar na neodróin arb iad iompróirí an tslabhra imoibrithe san imoibreoir.

Úsáidtear deoitéiriam sna buamaí hidrigine freisin. Tá an buama hidrigine bunaithe ar chomhleá an deoitéiriam agus an tritiam, agus gnáthbhuama adamhach (buama eamhnaithe) mar mhaidhmitheoir ann le tús a chur leis an gcomhleá seo.

Is é an tritiam an tríú hiseatóp atá ag an hidrigin, agus é níos troime fós ná an deoitéiriam. Tá dhá neodrón agus aon phrótón amháin i núicléas an tritiam, agus is iseatóp radaighníomhach é, murab ionann agus an deoitéiriam.

Déréalta a thugtar ar dhá réalta atá chomh cóngarach dá chéile agus go bhfuil nasc imtharraingthe acu. Is ionann an déréalta agus réalta dhúbailte fhisiceach; scéal eile í an réalta dhúbailte optúil (dhá réalta atá suite ar an líne chéanna, beagnach, ón Domhan, ionas go bhfeictear in aice le chéile iad, cé nach bhfuil siad in aon chóngar dá chéile i ndáiríribh).

Déréalta éagothrom atá i gceist má tá an dá chomhréalta an-difriúil le chéile ó thaobh na méide nó an lonrachais de. Is féidir mar shampla go bhfuil ceann den dá chomhbhall iompaithe ina abhac bán cheana féin, agus an ceann eile ina fhathachréalta go fóill.

Déréalta fhótaiméadrach a thugtar ar dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí bhreathnuithe fótaiméadracha a dhéanamh uirthi. Déréaltaí fótaiméadracha iad na déréaltaí uraitheacha mar shampla.

Déréalta infheicthe atá i gceist más féidir leat an dá chomhréalta a aithint thar a chéile agus a fheiceáil mar dhá réad scartha le súile do chinn féin, nó ar an teileascóp ar a laghad.

Déréalta réaltmhéadrach a thugtar ar dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí bhreathnuithe réaltmhéadracha a dhéanamh uirthi. Go bunúsach, is éard a bhíos i gceist le déréalta réaltmhéadrach ná déréalta atá an-éagothrom, ionas nach bhfuil ach ceann den dá chomhréalta le feiceáil, ach san am chéanna is féidir a aithint go bhfuil an ceann sin ag timpeallú na comhréalta dofheicthe agus go bhfuil an chomhréalta dhofheicthe ag dul i bhfeidhm ar an gceann eile ar dhóigheanna éagsúla, an imtharraingt ach go háirithe.

Déréalta speictreascópach a thugtar ar dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí anailís a dhéanamh ar a speictream.

Déréalta theagmhála atá i gceist má tá an dá réalta chomh cóngarach dá chéile is go bhfuil siad i dteagmháil le chéile.

Déréalta uraitheach atá ann, má thagann ceann den dá dhéréalta idir sinn agus an déréalta eile go tráthrialta.

Diallas a thugtar ar an gcomhordanáid i gcóras an mheánchiorcail a fhreagraíos don domhanleithead. Tugtar in aonaid stua é, is é sin, céimeanna stua, stuanóiméid, agus stuashoicindí.

Dia-optar a thugtar ar aonad na cumhachta optúla. Is ionann an dia-optar agus deilín an mhéadair, is é sin, m^-1, agus is ionann an chumhacht optúil agus deilín an fhaid fhócasaigh. Mar sin, má tá an lionsa deich ndia-optar ar chumhacht optúil, is ionann sin is a rá go bhfuil sé 1/10 méadar (deich gceintiméadar) ar fhad fhócasach.

Díchumadh: San optaic is ionann díchumadh agus an dóigh a gcuireann na lionsaí na línte díreacha as a riocht. Is é is cúis leis an díchumadh ná nach ionann an formhéadú timpeall ar lárphointe an lionsa agus in aice leis na ciumhaiseanna. (Is é is formhéadú ann ná an dóigh a bhfeictear an réad níos mó dúinn tríd an lionsa.) Díchumadh pioncásach atá i gceist má tá an formhéadú ag dul i méadaíocht i bhfad ó lárphointe an lionsa, agus díchumadh bairilleach a thugtar ar a mhalairt de dhíchumadh. Tá a leithéid de rud ann agus díchumadh croiméalach freisin – is é sin, meascán an dá dhíchumadh eile.

Díobhadh: Tugtar díobhadh ar an dóigh a scaiptear an solas ar a bhealach ón réalta (nó ó réad réalteolaíoch eile) chugainn agus é ag bualadh faoi dhamhna de chineálacha éagsúla. Cuid den díobhadh é an dóigh a n-ólann dusta agus gáis na hollchruinne an solas chuige féin (is é sin, ionsú an tsolais).

Tá cúiseanna éagsúla leis an díobhadh: an t-ábhar idir-réaltach (deargadh idir-réaltach), an t-atmaisféar timpeall an Domhain (díobhadh atmaisféarach) agus pé dusta atá timpeall ar an réad féin.

Is dual don dusta idir-réaltach níos mó den tsolas ardmhinicíochta (solas gorm) ná den tsolas ísealmhinicíochta (solas dearg) a ionsú, rud a chiallaíos go gcuireann an díobhadh idir-réaltach dath dearg leis an solas ó réadanna i bhfad i gcéin uainn. Sin é an fáth a dtugtar deargadh idir-réaltach ar dhíobhadh den chineál idir-réaltach. Tabhair faoi deara nach bhfuil baint ar bith ag an deargadh idir-réaltach leis an deargaistriú, ar toradh é d’iarmhairt Doppler.

Maidir leis an díobhadh atmaisféarach, is éard is cúis leis ná:

• móilíní an aeir a bheith ag scaipeadh an tsolais (rud ar a dtugtar réscaipeadh Rayleigh)
• na haerasóil (na deoiríní beaga uisce san aer, mar shampla) a bheith ag scaipeadh an tsolais
• na móilíní a bheith ag ól an tsolais agus a fhuinnimh chucu (ionsú nó ionsúchán; is iad na móilíní ocsaigine agus ózóin is mó a shús isteach an solas ardmhinicíochta, agus is iad na móilíní uisce is mó a bhaineas den tsolas ísealmhinicíochta)

Dione atá ar an gcúigiú satailít déag is mó dá bhfuil ag timpeallú Shatarn, agus í ar an dara satailít is dlúithe ábhar acu. Go bunúsach, is éard atá in Dione ná liathróid oighir agus cloiche agus í tuairim is 1120 ciliméadar ar mheán-trastomhas. Ba é Giovanni Domenico Cassini a chuir an chéad sonrú in Dione sa bhliain 1684, agus fuair an ghealach bheag seo a hainm ó John Herschel sa bhliain 1847. Ní dhearnadh léarscáiliú ceart ar Dione ach le déanaí, nuair a d’eitil an spástaiscéalaí Cassini thart le Dione. De thoradh an taighde a rinne Cassini tá a fhios ag an gcine daonna a lán i dtaobh thíreolaíocht Dione, agus fuair a lán gnéithe dá dromchla ainmneacha, an t-iomaire úd Janiculum Dorsa, mar shampla.

Diosca Airy: is é diosca Airy an diosca solais i lár an phatrúin díraonacháin a gheofar má chuirtear ga solais trí chró chruinn an lionsa. Fuair an diosca a ainm ó George Biddell Airy, matamaiticeoir agus réalteolaí Sasanach a bhí beo sa naoú haois déag.

Diosca bréagach: Tá baint ag an gcoincheap seo le diosca Airy. Go bunúsach, nuair a dhéantar breathnuithe ar na réaltaí tríd an teileascóp, is mar dhioscaí a fheictear iad. Na difríochtaí méide idir na dioscaí seo, áfach, ní bhraitheann siad ar fhíor-dhifríochtaí méide idir na réaltaí atá i gceist mar a bhraitheas siad ar dhifríochtaí gile. Sin é an fáth a dtugtar dioscaí bréagacha orthu.

Diosca na gréine: go bunúsach, is ionann é diosca infheicthe na gréine agus an fótaisféar.

Diosca réaltrach: an chuid den réaltra atá suite timpeall an láir agus í cosúil le diosca. Tá diosca réaltrach ag na cineálacha seo leanas de réaltraí:

• réaltraí lionsacha: M84, NCG4111, ”Réaltra an Rotha” (ESO 350-40)
• réaltraí bíseacha neamhbharracha: M81, M88, ”Réaltra an Triantáin” (M33)
• réaltraí bíseacha barracha: Bealach na Bó Finne
• réaltraí bíseacha idirmheánacha: ”Réaltra na Tine Ealaíne” (NCG6946).

Cuid de na réaltraí a bhfuil diosca réaltrach acu, níl iontu go bunúsach ach an diosca sin; an chuid eile is féidir bolg láir a aithint acu. An dá chineál réaltraí nach bhfuil diosca réaltrach acu, níl iontu ach an bolg féin: na réaltraí neamhrialta agus na réaltraí éilipseacha.

Díothú nó díothúchán a thugtar ar an rud a thitfeas amach má bhuaileann cáithnín agus a fhrithcháithnín a chéile. Más fíor-bhuncháithníní atá iontu, is é sin cáithníní nach bhfuil struchtúr inmheánach acu, imeoidh siad agus ní fhágfar ach candaim radaíochta. Sampla de seo is ea díothú an leictreoin agus an phosatróin. Más cáithníní iad a bhfuil struchtúr inmheánach acu – cosúil leis an bprótón agus leis an bhfrithphrótón, agus iad comhdhéanta as cuarcanna – beidh an scéal níos casta: ar dtús déanfar méasóin éagsúla, ach ansin imeoidh na méasóin féin agus cruthófar candaim radaíochta chomh maith le leictreoin, posatróin agus neoidríonónna.

Diphda: Is í Diphda nó Deneb Kaitos nó Beta Ceti an réalta is gile i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir – tá sí níos gile, fiú, ná an réalta ar a dtugtar Alpha Ceti, nó Menkar. Ó thaobh an speictrim de, tá sí idir eatarthu idir na haicmí G agus K. Fathachréalta fhlannbhuí í mar sin. Meastar go bhfuil sí suite faoi shé solasbhliana déag agus ceithre scór den Domhan.

Díraonadh nó díraonachán a thugtar ar an dóigh ar féidir le haon chineál tonnghluaiseachta dul thart an coirnéal – is é sin, má théann an tonnghluaiseacht ag dul trí pholl, beidh sí ag dul i ngach treo sa spás ar an taobh eile den pholl. Má théann solas trí scoilt an-chaol, abair, is léir go bhfeicfear banda geal – uasmhéid solais mar a déarfá – ar an dromchla a bhuailfeas an solas ina dhiaidh sin. Ach san am chéanna beidh bandaí eile – uasmhéideanna eile – le feiceáil ar an dá thaobh ón banda is gile, agus iad ag éirí níos dorcha ag dul i bhfad ón bpríomh-uasmhéid. Is é an díraonadh is cúis leis na huasmhéideanna seo. Más cró beag ciorclach atá ann, áfach, beidh diosca solais – diosca Airy – le feiceáil ar an dromchla sin, agus ciorcail ina thimpeall de bharr an díraonacháin. An dóigh a scaiptear an solas ar an dromchla a bhuaileas sé, tugtar patrún díraonacháin air.

Dírghluaisne a thugtar ar ghluaiseacht na satailíte in aon treo le rothlú an phríomhúlaigh. Gluaisne chasiompaithe a thugtar ar a mhalairt de ghluaiseacht. An tsatailít a fhanas os cionn an bhaill chéanna den Domhan (an tsatailít gheoisioncrónach nó gheochobhsaí), is sampla speisialta í den dírghluaisne, nó tá sí ag timpeallú an phláinéid in aon treo agus ar aon luas le rothlú an phláinéid.

Dlí Bode, nó dlí Titius, nó dlí Titius-Bode: Sórt teoiric nó hipitéis ab ea an ”dlí” seo: is éard a dúirt an teoiric ná go bhfuil fad an phláinéid ón nGrian ag brath ar fhad an chéad phláinéid roimhe agus ar fhad an chéad phláinéid eile de réir foirmle shimplí mhatamaiticiúil:

• is ionann fad Mhearcair ón nGrian agus 4/100 d’fhad Shatarn ón nGrian – glacaimis leis an gcéadú cuid sin mar aonad;
• is ionann fad Véineas ón nGrian agus 7/100, is é sin, 4 + 3 aonad;
• is ionann fad an Domhain ón nGrian agus 10/100, is é sin, 4 + 6 aonad, agus is ionann 6 agus 3 méadaithe faoi 2;
• is ionann fad Mharsa ón nGrian agus 16/100, is é sin, 4 + 12 aonad, agus is ionann 12 agus 3 méadaithe faoi 4;
• ansin aithnítear bearna sa seicheamh simplí matamaiticiúil seo (bheifeá ag súil le pláinéad a bheadh suite faoi 28/100 den Ghrian – is ionann 28 agus 4 + 24 aonad, agus is ionann 24 agus 3 méadaithe faoi 8);
• ach is ionann fad Iúpatair ón nGrian agus 52/100, is é sin, 4 + 48 aonad, agus is ionann 48 agus 3 méadaithe faoi 16;
• agus ar ndóigh is ionann fad Shatarn ón nGrian agus 100/100, is é sin, 4 + 96 aonad, agus is ionann 96 agus 3 méadaithe faoi 32.

Tá an dlí seo ainmnithe as beirt réalteolaithe Gearmánacha, Johann Elert Bode agus Johann Daniel Titius, a thosaigh ar an tuiscint chéanna timpeall ar an mbliain 1770. Dealraíonn sé, áfach, go ndearna David Gregory agus Edmund Halley trácht ar an smaoineamh céanna i dtéacsleabhar réalteolaíochta a foilsíodh i dtús na hochtú haoise déag. Is éard a chreid Bode agus Titius gur uirlis úsáideach a bhí sa ”dlí” s’acu le teacht ar phláinéid nua, agus ceart go leor bhí an dlí in ann áit Úránais a thairngreacht i gceart. Maidir leis an mbearna idir Mars agus Iúpatar, d’aithin an tIodálach Giuseppe Piazzi astaróideach – Ceres – san áit sin i dtús na naoú haoise déag.

Mar a tháinig chun solais ina dhiaidh sin, áfach, ní raibh an dlí ábalta áit Neiptiúin a thairngreacht i gceart, agus is iomaí locht eile a fuarthas ar an hipitéis. Ní dhearctar air mar dhlí nádúrtha d’aon chineál a thuilleadh, agus cuid de na réalteolaithe barúlach nach raibh ann riamh ach comhtharlúint.

Dlí Fechner – Dlí síceolaíochta é dlí Fechner a bhfuil baint aige leis an taighde réalteolaíochta. Deir dlí Fechner go bhfuil aithint an spreagthaigh (an t-athrú gile, mar shampla) i gcomhréir logartamach le láidreacht an spreagthaigh féin. Ba é Gustaf Theodor Fechner a d’oibrigh amach an dlí agus an leagan matamaiticiúil de.

Dlí imtharraingthe Newton – Is eol do chách, a bheag nó a mhór, gurbh é Isaac Newton a cheap an chéad teoiric faoin imtharraingt, is é sin, faoin dóigh a bhfuil na réadanna ag aomadh (ag tarraingt) a chéile. Is éard a deir dlí Newton ná:

• gur fórsa í an imtharraingt;
• go bhfuil an fórsa sin i gcomhréir le maiseanna na réadanna atá ag aomadh a chéile; agus
• go bhfuil an fórsa sin i gcomhréir inbhéartaithe le cearnóg an fhaid idir na maiseanna.

Is í an chothromóid mhatamaiticiúil a chuireas an méid sin in iúl ná:

F = G[(m₁m₂)/r²]

inarb ionann:

• F agus an fórsa;

• G agus tairiseach na himtharraingthe;

• m₁ agus mais an chéad réad;

• m₂ agus mais an dara réad;

• r agus an fad idir lárphointí an dara réad;

• r² agus cearnóg an fhaid sin, is é sin an fad méadaithe faoi féin.

D’athraigh tuiscint na fisice ar an imtharraingt nuair a tháinig teoiric coibhneasaíochta Einstein ar an bhfód, nó is éard a deir Einstein ná go gcuireann an imtharraingt an spás agus an t-am as a riocht timpeall an réid – go gcuarann sí an spás agus an t-am – agus nach fórsa ceart í an imtharraingt, is é sin, nach bhfuil i gceist leis ach an dóigh a mothaítear is a n-aithnítear an cuaradh sin.

Le fírinne bhí Newton féin cineál drochamhrasach i dtaobh na himtharraingthe mar fhórsa. Sa ghnáthchiall caithfidh dhá réad a bheith i dteagmháil le chéile le fórsa a chur i bhfeidhm ar a chéile, ach maidir leis an imtharraingt, oibríonn sí fiú tríd an bhfolús, gan a bheith á hiompar ag aon rud infheicthe nó inaitheanta. D’admhaigh Newton nach raibh i gceist le ”dlí Newton” ach foirmle néata phraiticiúil a cheadaigh don duine an fórsa imtharraingthe a áireamh, ach san am chéanna dúirt sé nach raibh tuiscint aige ar an rud is imtharraingt ann dáiríribh. Mar sin, nuair a mhínigh Einstein an imtharraingt mar dhíchumadh sa spás-am, d’fhreagair sé ceist a bhí curtha ag Newton féin.

Dlí Kirchhoff – Le fírinne tá a lán dlíthe nádúrtha ann a dtugtar ”dlí Kirchhoff” orthu:

Dlíthe Kirchhoff san innealtóireacht leictreach, is é sin dlí Kirchhoff faoin voltas agus dlí Kirchhoff faoin sruth leictreach. Deir an dlí faoin sruth leictreach ná, in aon phointe den chiorcad leictreach ina dtagann seoltóirí srutha le chéile, gurb ionann suim na sruthanna isteach agus na sruthanna amach ná 0. An dlí faoin voltas arís, is éard a deir sé ná gurb ionann suim an voltais ó fhoinse an tsrutha agus an voltais a chailltear sa chiorcad ná 0.

Dlí Kirchhoff faoin radaíocht theirmeach. Deir an dlí seo, ná, aon réad atá i gcothromaíocht theirmidinimiciúil, gurb ionann iad an t-astaíochas (an chomhéifeacht astúcháin) agus an ionsúiteacht dó. Tá baint ag an dlí seo le radaíocht an dúchoirp. Is é an dúchorp an réad teoiriciúil nach bhfuil in ann radaíocht d’aon chineál a fhrithchaitheamh, is é sin, ní dhéanann sé ach radaíocht a astú (a thál, a thabhairt uaidh) agus a ionsú (a shú isteach, a ól chuige).

Dlíthe speictreascópachta Kirchhoff: Trí dhlí atá ann:

1. An solad, an leacht nó an gás dlúth a bhfuil breo ann chomh te is atá sé, tá sé ag astú radaíochta ag gach tonnfhad (rud a dtugtar speictream leanúnach air).

2. An gás neamhdhlúth a bhfuil breo ann chomh te is atá sé, níl sé ag astú radaíochta ach ag tonnfhaid áirithe (speictream astúcháin).

3. Má théann radaíocht a bhfuil speictream leanúnach aici trí ghás fuar, bainfidh (ionsúfaidh) an gás sin tonnfhaid áirithe den radaíocht: más solas atá i gceist, aithnítear an t-ionsúchán seo mar línte dubha sa speictream (línte ionsúcháin). Sampla de na línte ionsúcháin seo iad línte Fraunhofer a d’aithin Josef von Fraunhofer, fisiceoir Gearmánach eile, roimh lá Kirchhoff féin ar speictream na gréine.

Fuair na dlíthe a n-ainm ón bhfisiceoir Gearmánach Gustav Kirchhoff (1824-1887). Mar is léir ó na samplaí seo, fear iléirimiúil a bhí ann agus suim aige ina lán craobhacha den fhisic.

Dlí na limistéar comhionann – Tugtar Dara Dlí Kepler ar an dlí seo freisin, nó ba é an réalteolaí Gearmánach Johannes Kepler (1571-1630) a chuir i bhfriotal é an chéad lá riamh, chomh maith leis na dlíthe réalteolaíochta eile a d’aithin sé.

Nuair a bhíos an tsatailít ag teacht i gcóngar don phríomhúlach, bíonn sé ag dul i luas ar a chamchuairt timpeall an phríomhúlaigh, agus nuair a bhíos sí ag dul níos faide ón bpríomhúlach, bíonn sí ag moilliú a siúil.

Má roghnaímid dhá phointe ar chonair na satailíte agus sinn ag tarraingt líne ó gach point acu go dtí an príomhúlach, fágfar achar nó limistéar idir an chonair agus an dá líne sin. Anois, má roghnaímid dhá phointe eile a dtógann sé an tamall céanna ama ar an tsatailít an bealach eatarthu a chur di, agus sinn ag tarraingt dhá líne ó thúsphointe an bhealaigh go dtí an príomhúlach agus ó phointe deiridh an bhealaigh go dtí an príomhúlach, is é an t-achar céanna a fhágfar idir an dá líne agus an chonair.

Dlí Planck a thugtar ar an gcothromóid a d’oibrigh Max Planck amach sa bhliain 1900 le cur síos ar radaíocht an dúchoirp. Bhí an chothromóid bunaithe ar thorthaí na dturgnamh seachas ar aon tuiscint theoiriciúil. Ba é dlí Rayleigh-Jeans an míniúchán teoiriceach a bhí á fhorbairt faoin am chéanna, ach is é an toradh a thug an dlí sin ná go raibh radaíocht an dúchoirp ag dul i méadaíocht gan teorainn agus tonnfhad na radaíochta sin ag titim. Ar ndóigh, seafóid amach is amach atá sa tairngreacht seo, nó is léir nach féidir le haon chorp fuinneamh teoranta (fuinneamh a chuireas ag breo é) a iompú go fuinneamh gan teorainn – ní féidir fuinneamh a ghineadh as an neamhní, mar a deir an chéad cheann de dhlíthe na teirmidinimice (an dlí faoi imchoimeád an fhuinnimh).

Ba é toradh na dturgnamh ná go raibh fuinneamh na radaíochta as réad a bhí á chur ag breo – go raibh an fuinneamh sin ag dul i méadaíocht agus an tonnfhad ag titim, ach gur shroich sé a bhuaicphointe ag tonnfhad áirithe le titim arís ina dhiaidh sin. Bhí Planck ábalta slonn matamaitice a dhéanamh amach leis an mbuaicphointe sin a thairngreacht, agus ba é sin dlí Planck.

Dlí Stefan-Boltzmann: Cosúil le dlí Planck, baineann an dlí seo le radaíocht an dúchoirp. Deir dlí Stefan-Boltzmann go bhfuil fuinneamh na radaíochta atá ag teacht as an dúchorp ag brath ar cheathrú cumhacht a theochta. Ní mór an chumhacht sin a mhéadú faoi uimhir ar a dtugtar tairiseach Stefan-Boltzmann leis an bhfuinneamh sin a fháil.

Fuair dlí Stefan-Boltzmann a ainm ón bhfisiceoir Sloivéanach Jožef Štefan (1835-1893) agus an fisiceoir Ostarach Ludwig Eduard Boltzmann (1844-1906).

Dlíthe Kepler – Is iad dlíthe Kepler na dlíthe a stiúras gluaiseachtaí na bpláinéad, agus iad curtha i bhfocail an chéad uair ag an réalteolaí Gearmánach Johannes Kepler (1571-1630):

• An chéad cheann de dhlíthe Kepler: Éilips í fithis an phláinéid timpeall na Gréine, agus an Ghrian suite i gceann de dhá fhócas an éilips.

• An dara ceann de dhlíthe Kepler: is é seo dlí na limistéar comhionann, féach thuas.

• An tríú ceann de dhlíthe Kepler: Tá cearnóg (dara cumhacht) na tréimhse fithisí ag brath go coibhneasta ar chiúb (tríú cumhacht) na haise leathmhóire.

Dlíthe Newton – Na dlíthe nádúrtha a stiúras an ghluaiseacht i bhfráma tagartha na táimhe, agus iad curtha i bhfocail ag Isaac Newton:

• An chéad cheann de dhlíthe Newton: Is dual do gach réad fanacht mar a bhfuil sé nó a shean-treoluas a choinneáil (agus caithfear fórsa a chur i bhfeidhm ar an réad leis an treoluas a athrú).

• An dara ceann de dhlíthe Newton: F = ma. Is é sin, is ionann an fórsa (F) atá ag dul i bhfeidhm ar an réad agus mais an réada (m) méadaithe faoi luasghéarú (a) an réada chéanna.

• An tríú ceann de dhlíthe Newton: Má chuireann réad amháin fórsa i bhfeidhm ar réad eile, cuirfidh an dara réad frithfhórsa i bhfeidhm ar an gcéad réad. Is ionann an bunfhórsa agus an frithfhórsa ach amháin go bhfuil an frithfhórsa ag dul i dtreo contrártha.

Dlíthe radaíochta – Glactar leis go coitianta gurb iad dlí Planck, dlí Stefan-Boltzmann agus dlí Wien na dlíthe radaíochta, nó dlíthe radaíochta an dúchoirp. Is é an dúchorp an réad dubh nach bhfuil ag frithchaitheamh aon chineál radaíochta – is é sin, breo (luisne) de thoradh an teasa is cúis le gach radaíocht atá ag teacht as an dúchorp.

Dlí Wien – Is éard a deir dlí Wien ná go bhfuil tonnfhad na huasmhéide radaíochta i gcomhréir inbhéartach le teocht an dúchoirp. Is é sin, más ag éirí te atá an dúchorp, beidh tonnfhad na radaíochta ag dul i ngiorracht. Is féidir dlí Wien a aithint ar bhreo an iarainn: ar dtús beidh luisne dhearg ann, nó is é an solas dearg is faide tonn, ach ansin iompóidh an t-iarann flannbhuí nó buí.

Fuair an dlí a ainm ó Wilhelm Wien (1864-1928), fisiceoir Gearmánach.

Dlús – Go bunúsach is ionann an dlús (i gciall cheart an fhocail) agus mais an réada roinnte faoina thoirt. I gcóras SI is é aonad caighdeánach an dlúis ná an cíleagram roinnte faoin méadar ciúbach, kg/m³. Nuair a bhítear ag trácht ar dhlús na ngnáthshubstaintí soladacha nó leachtacha, is é an gram roinnte faoin gceintiméadar ciúbach, g/cm³, is mó a úsáidtear.

Substaintí samplacha	Cineál substainte	Dlús (g/cm3) faoi na gnáth-imthoscaí (teocht an tseomra, brú an atmaisféir)
Uisce, H2O	comhdhúil dhénártha	1.0
Sóidiam, Na	miotal alcaileach	0.97
Potaisiam, K	miotal alcaileach	0.86
Maignéisiam, Mg	miotal cré-alcaileach	1.74
Cailciam, Ca	miotal cré-alcaileach	1.55
Carbón (graifít) C	neamh-mhiotal	2.27
Sulfar, S, an t-allatróp is coitianta	neamh-mhiotal	2.07
Fosfar, P, an fosfar dubh	neamh-mhiotal	2.7
Iarann, Fe	miotal trasdultach	7.9
Cóbalt, Co	miotal trasdultach	8.9
Nicil, Ni	miotal trasdultach	8.9
Ór, Au	miotal lómhar	19
Airgead geal, Ag	miotal lómhar	10.5
Sinc, Zn	miotal iar-thrasdultach	7.1
Caidmiam, Cd	miotal iar-thrasdultach	8.7
Mearcair, Hg	miotal iar-thrasdultach	13.5
Copar, Cu	miotal lómhar	9
Luaidhe, Pb	miotal iar-thrasdultach	11.3
Antamón, Sb	miotalóideach	6.7
Biosmat, Bi	miotal iar-thrasdultach	9.8
Ruitéiniam, Ru	miotal trasdultach, ceann de na miotail éadroma sa phlatanamghrúpa	12.5
Róidiam, Rh	miotal trasdultach, ceann de na miotail éadroma sa phlatanamghrúpa	12.4
Pallaidiam, Pd	miotal trasdultach, ceann de na miotail éadroma sa phlatanamghrúpa	12
Oismiam, Os	miotal trasdultach, ceann de na miotail troma sa phlatanamghrúpa	22.6
Iridiam, Ir	miotal trasdultach, ceann de na miotail troma sa phlatanamghrúpa	22.6
Platanam, Pt	miotal trasdultach, ceann de na miotail troma sa phlatanamghrúpa	21.5
Úráiniam, U	achtanóideach	19

Dlús leictreon – Dhá rud atá i gceist leis an dlús leictreon (nó le dlús na leictreon).

• Nuair a bhítear ag trácht ar an adamh, is éard atá i gceist leis an dlús leictreon ná chomh dóighiúil is atá sé teacht ar an leictreon in áit áirithe timpeall ar núicléas an adaimh.
• Nuair a bhítear ag trácht ar an bplasma, is féidir tagairt do dhlús na leictreon sa phlasma. Is éard atá i gceist leis an bplasma ná an damhna te sna réaltaí, agus é comhdhéanta as núicléis atá ag snámh i bhfarraige na leictreon – is é sin tá struchtúr na n-adamh féin imithe, ionas nach féidir a rá go mbaineann an leictreon seo leis an adamh áirithe úd.

Dlús optúil – Sórt drochthéarma é ”dlús optúil”, nó tagraíonn sé do dhá rud difriúla ar féidir téarmaí is fearr ná é a úsáid fúthu:

• comhéifeacht athraonta;
• ionsúiteacht.

Is éard atá i gceist leis an gcomhéifeacht athraonta ná an uimhir a thagraíos do mhoilliú an tsolais sa mheán. Mar seo a áirítear í:

n = c/v

inarb ionann:

• n agus comhéifeacht athraonta an mheáin
• c agus luas an tsolais san fholús
• v agus luas an tsolais sa mheán

Maidir leis an ionsúiteacht, is uimhir logartamach í ar miosúr í ar an gcuid den fhuinneamh (fuinneamh na radaíochta – fuinneamh an tsolais mar shampla) a ólas an meán isteach chuige (a shús sé isteach, a ionsús sé) in áit é a iompar nó a ligean tríd. Is é an slonn matamaitice a cheadaíos dúinn an ionsúiteacht a thabhairt ná:

A = log₁₀(Φ’/Φ)

inarb ionann:

• A agus ionsúiteacht
• Φ agus flosc radanta na radaíochta atá ag dul isteach sa mheán
• Φ‘ agus flosc radanta na radaíochta atá ag teacht amach as an meán

Is éard is ciall don ”fhlosc radanta” ná fuinneamh na radaíochta roinnte faoin am (is é sin, cumhacht na radaíochta), agus is é is aonad don fhlosc radanta ná an vata (W). An logartam a úsáidtear, is é an logartam deachúlach (logartam Briggs) é.

Doimhneacht optúil – Tá baint ag an doimhneacht optúil leis an ionsúiteacht (an ”dlús optúil” sa dara ciall). Is í an fhoirmle a thugas an doimhneacht optúil ná:

τ = log_e(Φ’/Φ)

inarb ionann:

• τ (an litir Ghréagach tau) agus an doimhneacht optúil
• Φ agus flosc radanta na radaíochta atá ag dul isteach sa mheán
• Φ‘ agus flosc radanta na radaíochta atá ag teacht amach as an meán

Is í an t-aon difríocht idir an doimhneacht optúil agus an ionsúiteacht ná go n-úsáidtear an logartam nádúrtha (logartam Napier) leis an doimhneacht a thabhairt, seachas an logartam deachúlach (logartam Briggs).

An Domhan an pláinéad a bhfuil muid inár gcónaí air. Tá sé ar an gceann is mó de na pláinéid dhomhanchosúla sa Ghrianchóras, is é sin de na pláinéid nach gásfhathaigh iad. Tá dhá dtrian de dhromchla an Domhain, nó níos mó fós, clúdaithe ag uisce, agus an t-atmaisféar saibhir in ocsaigin – tá an dá rud riachtanach don bheatha mar a d’fhorbair sí ar an Domhan, ach is tábhachtach a thuiscint gur neachanna anaeróbacha a bhí sna chéad orgánaigh bheo ar an Domhan, is é sin gur nimh a bhí san ocsaigin dóibh. Mar sin b’éigean don bheatha éabhlóid áirithe a dhéanamh le bheith in ann leas a bhaint as ocsaigin an atmaisféir.

Aithníonn na geolaithe screamh, maintlín agus croí an Domhain thar a chéile. Is í an screamh an ciseal tanaí cloiche a chlúdaíos an pláinéad, agus í timpeall ar chúig ciliméadar ar tiús faoi na farraigí. Bíonn sí i bhfad níos tibhe faoin talamh slán, tríocha ciliméadar, fiú.

Tugtar neamhleanúnachas Mohorovičić, nó an Moho, ar an dromchla a scaras an screamh ón maintlín. Fuair an dromchla a ainm ó Andrija Mohorovičić, geolaí Crótach a bhí ina cheannródaí seismeolaíochta (is éard is seismeolaíocht ann ná an chraobh den gheolaíocht a dhéanas taighde ar na talamhchreathanna). D’aithin Mohorovičić roimh aon duine eile go bhfrithchaitheann an dromchla sin tonnta seismeacha (tonnta talamhchreatha) – is é sin nach leanann na tonnta sin a seanbhealach i ndiaidh an dromchla áirithe seo a bhualadh (sin é an fáth a dtugtar ”neamhleanúnachas” air).

Tugtar litisféar, nó sféar cloiche, ar an screamh agus ar uachtar an mhaintlín araon; taobh thíos den litisféar atá an t-astanaisféar, nó sféar na laibhe. Faoin astanaisféar atá croí an Domhain, agus is féidir struchtúr inmheánach áirithe a aithint sa chroí féin: an croí amuigh agus an croí istigh. Sreabhán slaodach atá sa chroí amuigh, ach is solad é an croí istigh. Iarann agus nicil is mó atá sa chroí. Tá an croí chomh te céanna agus dromchla na Gréine, a bheag nó a mhór – beagnach sé mhíle ceilvin.

Tá an litisféar deighilte ina phlátaí teicteonacha, agus tugtar teicteonaic ar an gcraobh den gheolaíocht a bhíos ag plé le gluaiseachtaí na bplátaí seo. Bíonn próisis éagsúla gheolaíocha ar obair áit a dtagann dhá phláta le chéile: ansin a bhíos talamhchreathanna le mothú agus bolcáin nua ag fás.

Tá an Domhan beo le bolcánachas. Le fírinne tá an Domhan eisceachtúil go maith sa Ghrianchóras chomh gníomhach is atá sé ó thaobh an bholcánachais de. Is iad na substaintí radaighníomhacha nádúrtha is mó is cúis leis an teas taobh istigh den Domhan: nuair a thagas meath radaighníomhach orthu, scaoiltear le radaíocht, is é sin le fuinneamh, agus an fuinneamh sin á chlaochlú go teas. Úráiniam, tóiriam, agus potaisiam (an t-iseatóp radaighníomhach úd ⁴⁰K, nó potaisiam 40) na dúile is mó atá i gceist.

Cloch atá sa chuid is mó den Domhan, agus is éard atá sa chuid is mó den chloch ná sileacáití. Is éard atá i sileacáit ná ainian (ian a bhfuil lucht leictreach diúltach aige) atá comhdhéanta as ocsaigin agus sileacan, agus é ceangailte de chaitiain éagsúla (iain a bhfuil lucht leictreach deimhneach acu). Iain mhiotail is mó a bhíos ann (is é sin adaimh mhiotail a thug leictreoin ar iasacht uathu), ach bíonn iain níos casta ná sin ann.

ATMAISFÉAR AN DOMHAIN: CÉATADÁIN NA nGÁS ÉAGSÚIL SAN AER THIRIM
Nítrigin (N2)	78.09 %
Ocsaigin (O2)	20.95 %
Argón (Ar)	0.93 %
Dé-ocsaíd charbóin (CO2)	0.041 %
Neon (Ne)	0.0018 %
Héiliam (He)	0.00052 %
Meatán (CH4)	0.00018 %
Crioptón (Kr)	0.00011 %
Hidrigin (H2)	0.000055 %

Is gnách atmaisféar an Domhain a dheighilt ina chisil mar seo:

Ainm an chisil	Airde	Nótaí
An t-eisisféar	Ó sheacht gcéad go fiche míle ciliméadar	Is mó a bhaineas sainmhíniú an eisisféir le himtharraingt an Domhain ná le brú an atmaisféir. Go bunúsach tá deireadh leis an eisisféar san áit a bhfuil an ghrianghaoth níos láidire ná an domhantarraingt ag dul i bhfeidhm ar na móilíní gáis.
AN TEIRMEASTAD – SEACHT gCÉAD CILIMÉADAR OS CIONN NA TALÚN – a scaras an t-eisisféar agus an teirmisféar ó chéile
An teirmisféar	Ó ochtó ciliméadar go seacht gcéad ciliméadar	Tá an chuid seo den atmaisféar an-te, de réir chomh sciobtha is a bhíos na móilíní is na hadaimh ag gluaiseacht. Tá an gás chomh scaipthe anseo áfach nach n-aithneodh aon teirmiméadar (ná aon duine) an teocht sin – a mhalairt bheadh mothú mór fuachta ann. Bíonn na hadaimh ianaithe sa chuid seo den atmaisféar, agus mar sin tugtar ianaisféar ar an teirmisféar agus ar chodanna den mhéisisféar agus den eisisféar araon.
AN MÉISEASTAD – CEITHRE SCÓR CILIMÉADAR OS CIONN NA TALÚN – an teorainn idir an méisisféar agus an teirmisféar, agus an áit is fuaire san atmaisféar, de réir luas gluaiseachta na n-adamh.
An méisisféar	Ó chaoga go hochtó ciliméadar	Murab ionann agus an teirmisféar, tá an méisisféar ag dul i bhfuacht suas, fiú de réir luas gluaiseachta na n-adamh. Is é an méiseastad (an teorainn idir an méisisféar agus an teirmisféar) an áit is fuaire san atmaisféar.
AN STRATASTAD – LEATHCHÉAD CILIMÉADAR OS CIONN NA TALÚN – a scaras an strataisféar agus an méisisféar ó chéile
An strataisféar	Ó dhá chiliméadar déag go caoga ciliméadar	Tá an strataisféar níos fuaire thíos, níos teo thuas, agus é féin roinnte ina chisil éagsúla (sin é an tuige a dtugtar strataisféar air – féach focail ar nós stratum agus stratification sa Bhéarla, nó fiú sraith na Gaeilge).
AN TRÓPASTAD – DHÁ CHILIMÉADAR DÉAG OS CIONN NA TALÚN – an teorainn idir an trópaisféar agus an strataisféar
An trópaisféar	Ó dhroim an phláinéid go dhá chiliméadar déag	An chuid den atmaisféar is aithin dúinn féin gan dul i muinín gléasra eolaíochta agus taighde. Tá an trópasféar níos teo thíos, agus níos fuaire thuas.

Domhanlíne a thugtar ar an líne a tharraingíos an réad sa spás-am – is é sin, sa spás ceathairthoiseach ina nglactar leis an am mar cheathrú toise.

Domhanloinnir a thugtar ar phláinéadloinnir an Domhain. Is í an phláinéadloinnir an solas a chaitheas an pláinéad ar thaobh na hoíche dá ghealach (nó dá chuid gealach) – as an nGrian don tsolas seo ó thús, ar ndóigh. Tugtar liathsholas na Gealaí nó liathbhreo na Gealaí ar an domhanloinnir a aithnítear ar an nGealach s’againn freisin.

Domhantarraingt an téarma a thagraíos d’imtharraingt an Domhain.

Dorn an Chlaímh nó an réaltbhraisle dhúbailte i bPeirséas a thugtar ar an dá réaltbhraisle úd NCG 869 agus NCG 884. Tá an dá réaltbhraisle suite faoi sheacht míle cúig chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Réaltbhraislí réasúnta óg iad, ó tá cuid mhaith ollfhathachréaltaí bánghorma iontu – ní bhíonn an cineál sin réaltaí fadsaolach.

Dracóinídí – Dreigechith iad na Dracóinídí agus iad, mar dhea, ag teacht as réaltbhuíon an Dragain. I Mí Dheireadh Fómhair a bhíos siad le feiceáil.

An Dragan – Réaltbhuíon é an Dragan atá le feiceáil sa Tuaisceart, timpeall ar phol thuaidh na spéire. Is iad na réaltbhuíonta a bhfuil an Dragan ag críochantacht leo ná an tAoire, Earcail, an Lír, an Eala, Ceiféas, an Béar Beag, an Sioráf, agus an Béar Mór.

Is í Gamma Draconis nó Eltanin (Etamin, Ettamin) an réalta is gile sa Dragan, cé go dtugtar ”Gamma” uirthi i gcóras ainmníochta Bayer. K-réalta atá inti, is é sin réalta fhlannbhuí agus í níos fuaire ná an Ghrian, agus níos teo ná na réaltaí dearga sa M-aicme. Cé go bhfuil Eltanin i bhfad níos mó ná an Ghrian agus beagnach leathmhíle oiread níos gile, níl sí mórán níos téagartha – níl sí dhá oiread chomh trom leis an nGrian. Mar sin is léir gur réalta phríomhsheichimh, cosúil leis an nGrian, a bhí in Eltanin tráth, agus gur iompaigh sí ina fathachréalta ina dhiaidh sin, mar atá i ndán don Ghrian féin. Tá Eltanin suite faoi chéad go leith de sholasbhlianta dínn, nó cúpla solasbhliain sa bhreis air sin.

Níl in Alpha Draconis nó Thuban ach an dara réalta is gile sa réaltbhuíon. Déréalta atá i gceist, agus an dá chomhbhall beagnach trí oiread chomh téagartha leis an nGrian; scéal eile é go bhfuil ceann acu deich n-oiread chomh geal leis an gceann eile, agus é beagnach cúig chéad oiread chomh geal leis an nGrian. Tá Thuban suite faoi thrí chéad solasbhliain dínn. Rud suntasach é go raibh Thuban ar an réalta ba chóngaraí do phol thuaidh an sféir neamhaí sna blianta 4000-2000 r.Chr., a bheag nó a mhór, agus go mbeidh arís, de réir mar a dhéanfas ais rothlaithe an Domhain luainíocht.

Maidir le Beta Draconis, nó Rastaban, is déréalta í, agus í ar an tríú réalta is gile sa réaltbhuíon. Fathachréalta atá sa chomhbhall is mó den bheirt, agus abhacréalta á fithisiú. Réalta G-aicme í an fhathachréalta, cosúil leis an nGrian. Tá sí suite faoi 380 solasbhliain dínn.

Tá an réaltnéal úd NCG 6543, nó ”Súil an Chait”, le feiceáil sa Dragan chomh maith. Réaltnéal pláinéadach atá ann.

Dreige, nó réalta reatha, a thugtar ar chnap damhna (nó dreigeoideach) a thiteas anuas ón spás agus é á fheiceáil á dhó san atmaisféar. Bóilídí iad na dreigí is gile. Dreigítí iad na dreigeoidigh a shroicheas dromchla an Domhain gan imeacht i ngal soip roimhe sin, ionas go bhfágann siad cráitéar ar an dromchla. Sidirítí a thugtar ar dhreigítí atá an-saibhir in iarann. Dreigechith atá i gceist má fheictear dreigí ag teacht as an bpointe céanna spéire (as an radaí) go tráthrialta.

Go tipiciúil is éard atá i gceist le dreigechith ná iarsmaí cóiméid, agus iad ag leanúint sheanfhithis an chóiméid sin. Dreigecheathanna mórchlúiteacha iad na Peirsidí, na Leoinidí, na Cuadraintidí agus na hAcuairidí (na hEta-Acuairidí) mar shampla. Mar a aithnítear ar na samplaí seo, is gnách na dreigecheathanna a ainmniú as an réaltbhuíon ina bhfeictear iad, agus, uaireanta, as an réalta a bhfuil an radaí suite ina haice: ansin cuirtear litir na réalta sin in ainmníocht Bayer leis an ainm (tá radaí na nAcuairidí cóngarach don réalta úd Eta Aquarii). Tugtar dreigí treallacha ar dhreigí nach cuid d’aon dreigechith iad.

Dreigít Tunguska – Is éard a bhí i gceist le dreigít Tunguska ná dreigít mhillteanach a bhuail dromchla an Domhain sa tSibéir, in aice leis an abhainn úd Podkamennaya-Tunguska nó ”Tunguska faoi Chloch” ar an 30ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1908. Phléasc an dreigít in íochtar an atmaisféir agus leag sí dhá mhíle ciliméadar cearnach de choill. An fuinneamh a scaoileadh saor b’ionann é agus míle buama adamhach den chineál a bhuail Hiroshima i ndeireadh an Dara Cogadh Domhanda. Mar sin féin dealraíonn sé nach bhfuair ach duine amháin, nó beirt b’fhéidir, bás sa teagmháil, toisc go raibh an áit suite i bhfad ó áitreabh daonna. Dá mbuailfeadh an dreigít cathair mhór éigin, is léir go maródh an phléasc na mílte daoine.

Níl na saineolaithe féin ar aon fhocal faoi gur dreigít a bhí ann. Tá cuid acu ag áitiú gur píosa as cóiméad a bhí i gceist, agus tá dream eile fós ag tabhairt le fios gur brúchtadh bolcánach de chineál neamhghnách a tharla.

Dualghluaisne a thugtar ar an dóigh a bhfuil réalta áirithe ag gluaiseacht trasna na spéire i gcomparáid leis an sféar neamhaí (is é sin, i gcomparáid le cúlra dobhogtha na réaltaí is na reann neimhe atá chomh cianmhar is nach féidir linn a ndualghluaisne siúd a aithint). Stua í an dualghluaisne, agus í á tomhas ina soicindí stua in aghaidh na bliana. Na réaltaí is mó dualghluaisne, is abhacréaltaí éadroma iad agus iad suite réasúnta cóngarach dúinn, cosúil le Réalta Barnard, Réalta Kapteyn agus Réalta Teegarden.

Dubhe an seanainm ar Alpha Ursae Majoris, an dara réalta is gile sa Bhéar Mhór (agus sa Chamchéachta). Déréalta atá i gceist. Fathachréalta K-aicme í an phríomhréalta, agus compánach príomhsheichimh aici a bhaineas leis an F-aicme. Tá an phríomhréalta ceithre oiread chomh trom leis an nGrian, breis is trí chéad oiread chomh geal, agus í suite faoi chéad trí solasbhliana is fiche den Ghrianchóras s’againn, a bheag nó a mhór. Cé gur ceann de réaltaí an Chamchéachta í Dubhe, ní bhaineann sí le réaltghaolmhaireacht an Bhéir Mhóir.

Dúpholl – Is éard atá i gceist leis an dúpholl ná réalta a rinne inphléascadh imtharraingthe, is é sin réalta a thit isteach inti féin chomh trom téagartha is a bhí sí. Réigiún sa spás-am é an dúpholl nach féidir éalú as toisc go bhfuil an imtharraingt chomh láidir.

Tugtar singilteacht ar an bpointe i gcroílár an dúphoill, agus is í an léaslíne theagmhais dromchla an dúphoill. An réad nó an neach atá taobh istigh den léaslíne theagmhais ní féidir leis teacht slán ón tsingilteacht, titfidh sé isteach inti chomh cinnte agus atá an t-am ag dul ar aghaidh – chomh cinnte is atá an Cháisc ar an Domhnach, i gciall cheart an fhocail! Ón taobh amuigh, áfach, ní fheicfear an réad sin ag baint amach an léaslíne choíche – scéal eile áfach ná go ndeargaistreofar an solas atá á fhrithchaitheamh aige, agus sa deireadh imeoidh an solas (agus an réad) as radharc ar fad. Is éard atá i gceist leis seo ná deargaistriú imtharraingteach.

An breathnóir daonna atá ag titim isteach sa dúpholl, ní aithneoidh sé an léaslíne theagmhais, má tá an dúpholl féin sách téagartha. Ina dhiaidh sin, áfach, stróicfear as a chéile é. Taobh istigh den dúpholl tá an imtharraingt ag dul i méadaíocht chomh sciobtha is go réabfaidh sí an breathnóir as a chéile – má tá sé ag titim i ndiaidh a chos, abair, beidh an imtharraingt ag dul i bhfeidhm ar a chos i bhfad níos láidire ná ar a chloigeann. Sa deireadh thiar réabfaidh an imtharraingt struchtúr na n-adamh is na mbuncháithníní féin as a chéile.

Rith smaoineamh an dúphoill le John Mitchell, fealsamh nádúrtha ó Shasana, chomh luath leis an ochtú haois déag, ach ní raibh sé in ann teoiric chuimsitheach ná córas matamaitice a chur leis an smaoineamh – ní raibh ann go bunúsach ach marana fhánach. Tá dlúthbhaint ag coincheap an dúphoill le teoiric na coibhneasachta: ba é Karl Schwarzschild a d’oibrigh amach an chéad fhoirmle mhatamaiticiúil don dúpholl go gairid i ndiaidh dó an chéad aithne a chur ar theoiric Einstein. Is í an fhoirmle a thug Schwarzschild ná:

r_s = (2GM)/(c²)

inarb ionann:

• r_s agus an fad ó lárphointe an dúphoill go dtí an léaslíne theagmhais, is é sin, ga an dúphoill. Ga Schwarzschild a thugtar air inniu i ndilchuimhne ar Schwarzschild a fuair bás go gairid i ndiaidh an fhoirmle a fhoilsiú, sa Chéad Chogadh Domhanda;
• G agus an tairiseach imtharraingthe;
• M agus mais an dúphoill;
• c agus luas an tsolais san fholús.

An cineál dúpholl a bhí i gceist ag Schwarzschild ní raibh sé ag rothlú ar a ais. Ba é an Nua-Shéalannach Roy Kerr a thug cur síos ar an dúpholl atá ag rothlú, agus is dócha go bhfuil na fíor-dhúphoill ag rothlú, nó tá dlí nádúrtha ann a deir gur dual do na réadanna a sean-mhóiminteam uilleach a choinneáil. Ar na coincheapanna nua a chuir Kerr lenár dtuiscint ar an dúpholl atá an t-eirgisféar. Deir Kerr go bhfuil cineál fáinne gluaiste timpeall ar an dúpholl atá ag rothlú, agus is é an t-ainm a bhaist na heolaithe ar an bhfáinne seo ná eirgisféar, focal a chiallaíos ”sféar na hoibre” i nGréigis. Na réadanna a thiteas isteach san eirgisféar, níl siad caillte go fóill ar nós na cinn a thiteas isteach sa dúpholl féin, ach ní féidir leo fanacht socair i gcoibhneas aon réad atá taobh amuigh den eirgisféar.

An damhna atá i ndiaidh titim isteach sa dúpholl, ní féidir linn a dhath a rá ná a fháil amach ina thaobh. Níl ach trí airí ag an dúpholl: a mhais, a lucht leictreach agus a mhóiminteam uilleach. Ní féidir, fiú, a rá cé acu as gnáthdhamhna nó as frithdhamhna atá dúpholl áirithe comhdhéanta. Seo rud a chuireas míchompord ar na fisiceoirí, nó níl a leithéid de chailleadh eolais ag cur go rómhaith le prionsabail na fisice, agus is gnách le lucht an tsaineolais paradacsa caillte an eolais sa dúpholl a thabhairt ar an dúcheist seo.

Eamhnú an téarma a thagraíos do scoilteadh an núicléis san adamh. Is féidir don neodrón a bhuaileas an núicléas eamhnú a spreagadh, rud is bun leis an imoibriú slabhrúil sa bhuama adamhach agus san imoibreoir adamhach (nó ansin scaoiltear saor tuilleadh neodrón agus iad ag bualadh núicléis eile), ach tá roinnt núiclídí troma radaighníomhacha claonta chun eamhnú a dhéanamh go spontáineach.

Tugtar ábhar eamhnach ar an gcineál ábhar radaighníomhach ar féidir leis an t-imoibriú slabhrúil a choinneáil ag imeacht sna himoibreoirí núicléacha nó sa bhuama adamhach. Is iseatóip ineamhnaithe iad na núiclídí ar féidir leo eamhnú a dhéanamh i ndiaidh dóibh neodrón a cheapadh, ach ní féidir úsáid an ábhair eamhnaigh a bhaint as gach iseatóp ineamhnaithe, ós rud é nach bhfuil cuid acu chomh claonta chun eamhnú is go bhféadfaidís an t-imoibriú a choinneáil ag obair gan an slabhra a bhriseadh.

Is é úráiniam a 235, nó ²³⁵U, an t-iseatóp ineamhnaithe a úsáidtear sna himoibreoirí adamhacha, ar nós na stáisiún cumhachta. Maidir leis na buamaí adamhacha, is é plútóiniam a 239, nó ²³⁹Pu, is mó a úsáidtear iontusan. Ar na saolta seo tá úsáid an tóiriam mar bhreosla núicléach i mbéal an phobail freisin, ós rud é go bhfuil an tóiriam i bhfad níos coitianta ná an t-úráiniam. An t-iseatóp atá i gceist, mar atá, tóiriam a 232 nó ²³²Th, ní ábhar ineamhnaithe ann féin é, áfach, ach ábhar torthúil a chlaochlófar go húráiniam a 233 (²³³U) taobh istigh den imoibreoir féin. Iseatóp é úráiniam a 233 nach bhfuil ar fáil sa dúlra.

Eantrópacht a thugtar ar an gcainníocht fhisiceach a thomhaiseas an t-anord ar leibhéal na n-adamh is na móilíní. Is dual don eantrópacht dul i méadaíocht i ngach próiseas spontáineach agus an córas ag dul i dtreo na cothromaíochta teirmidinimiciúla (seo Dara Dlí na Teirmidinimice). Nuair a bhainfear an chothromaíocht sin amach, beidh an córas iomlán ar aon teocht, agus adaimh is móilíní na substaintí éagsúla measctha go cothrom trí chéile – staid a dtugtar teasbhás uirthi freisin.

Ní bhfuair an Ollchruinne s’againn teasbhás go fóill, mar is soiléir, agus mar sin, is féidir glacadh leis go raibh tús ag an Ollchruinne agus go bhfuil aois theoranta aici – gur tháinig an Ollchruinne chun saoil, go raibh tús aici. Dá mbeadh an Ollchruinne síoraí, is é sin dá mbeadh sí ann gan tús gan deireadh, bheadh an chothromaíocht theirmidinimiciúil bainte amach aici cheana féin, is é sin bheadh sí tar éis teasbhás a fháil. Ba iad an Tiarna Kelvin (William Thompson), an fisiceoir Gearmánach Hermann von Helmholtz, agus an t-innealtóir Albanach William John Macquorn Rankine a tháinig ar an tuiscint seo thiar sa naoú haois déag, roimh aon duine eile.

Éiclipteach a thugtar ar chonair bhliantúil na Gréine ar an sféar neamhaí, is é sin, an dóigh a bhfuil an Ghrian ag gluaiseacht i gcomparáid le cúlra dobhogtha na réaltaí i gcéin i rith na bliana. Tá an stoidiaca suite ar feadh an éicliptigh. Ar an éiclipteach a aithnítear an leibhéal a ritheann fithis an Domhain timpeall na Gréine air, agus is féidir leibhéal an éicliptigh a thabhairt air.

Fathach: Is éard atá i gceist le fathach nó fathachréalta ná réalta atá i bhfad níos mó ná na réaltaí príomhsheichimh ar aon dath agus ar aon teocht léi. Tá na fathachréaltaí suite os cionn an phríomhsheichimh i léaráid Hertzsprung-Russell. Tá fathachréaltaí éagsúla ann: cuid acu bhí siad ina réaltaí príomhsheichimh ar dtús, ach ansin d’fhorbair siad go fathachréaltaí, an chuid eile bhí siad mór millteanach ó thús báire.

Glactar leis go n-iompóidh an Ghrian féin ina fathachréalta i ndeireadh báire, i gceann cúig mhíle milliún bliain, nuair a bheas an hidrigin go léir i gcroí na réalta comhleáite go héiliam. Ansin crapfaidh an croí isteach chuige féin, agus an t-ábhar taobh amuigh de á aomadh chuige ag an imtharraingt. Faoi bhrú na himtharraingte cuirfear tús nua leis an gcomhleá, ach anois, is sna sraitheanna taobh amuigh den chroí a bheas sé ag dul ar aghaidh, áit a bhfuil hidrigin fágtha fós. Rachaidh na sraitheanna sin go mór i bhfairsinge, ach ní bheidh siad chomh te céanna is a bhí dromchla na réalta ar dtús: an fuinneamh a bheas á tháirgeadh beidh sé scaipthe níos fairsinge. Mar sin rachaidh dath agus aicmiú na réalta i dtreo na fuachta, is é sin, i dtreo na deirge (aicmí K agus M).

DORNÁN FATHACHRÉALTAÍ AITHNIDIÚLA (más déréalta nó ilréalta atá i gceist, is iad sonraí na príomhréalta sa chóras atá le léamh thíos)
Ainm	Réaltbhuíon	Mais i gcomparáid leis an nGrian	Trastomhas i gcomparáid leis an nGrian	Lonrachas i gcomparáid leis an nGrian	Aicme speictreach
Albireo	An Eala	cúig oiread	deich n-oiread agus trí scór	míle agus dhá chéad oiread	K
Aldebaran	An Tarbh	aon oiread go leith	ceithre oiread is dhá scór	leathmhíle oiread	K
Alnitak	An Bodach	trí oiread déag is fiche	fiche oiread	dhá chéad go leith míle oiread (an ceathrú cuid den mhilliún)	O
Alphard	An Phéist Uisce	trí oiread	leathchéad oiread	ocht gcéad oiread	K
Altarf	An Portán	trí oiread	leathchéad oiread	sé chéad is trí scór míle oiread	K
Antares	An Scairp	dhá oiread déag	ocht gcéad is trí oiread agus ceithre scór	leathchéad is seacht míle is cúig chéad oiread	M
Arcturus	An tAoire	aon oiread amháin	cúig oiread is fiche	céad is deich n-oiread is trí scór	K
Betelgeuse	An Bodach	tá meastacháin éagsúla ann ó ocht n-oiread go fiche oiread	tuairim is míle oiread	timpeall ar chéad míle oiread (réalta an-athraitheach atá i gceist)	M
Canopus	An Chíle	tuairim is deich n-oiread	tuairim is deich oiread is trí scór	cúig mhíle déag oiread	F
Deneb	An Eala	tuairim is fiche oiread	tuairim is dhá chéad oiread	tuairim is dhá chéad míle oiread	A
Diphda (Deneb Kaitos)	An Míol Mór	dhá oiread is ocht ndeichiú cuid	seacht n-oiread is fiche	céad is dhá scór oiread	K
Eta Carinae	An Chíl	meastacháin éagsúla ó chéad oiread go dhá chéad oiread	meastacháin éagsúla ó thrí scór oiread go hocht gcéad oiread	cúig mhilliún oiread	athraitheach
Hamal	An Reithe	aon oiread go leith	cúig oiread déag	timpeall ar dheich n-oiread is ceithre scór oiread	K
Rigel	An Bodach	tuairim is fiche oiread	ceithre scór oiread	céad is fiche míle oiread	B

An Ghealach an t-aon satailít nádúrtha atá ag an Domhan s’againn. Go bunúsach, níl inti ach cloch: sileacáití, alúmana, aol, ocsaídí iarainn, ocsaídí tiotáiniam agus eile. Tá dhá chineál tír-raon ann, is é sin, na garbhchríocha agus na mara, mar a thugtar orthu – ar ndóigh, ní thiocfá ar bhraon uisce sna farraigí sin, nó is éard atá iontu ná ísleáin nó mánna, agus iad déanta as cloch bholcánach (basalt, brúchtcharraig).

I gcomparáid le satailítí nádúrtha eile an Ghrianchórais, níl an Ghealach beag ar aon nós. Tá sí níos mó ná Europa, is é sin, an ceann is lú de Ghealacha Galileo (na ceithre satailítí is mó atá ag Iúpatar). Thairis sin, tá sí níos mó ná aon cheann acu i gcomparáid leis an bpláinéad a bhfuil sí ag dul ina thimpeall – an príomhúlach, mar a déarfá. Tá gealacha Iúpatair agus Shatarn i bhfad níos lú i gcomparáid lena bpríomhúlach.

Is éard atá sa Ghealach, mar a chreidtear inniu, ná toradh d’imbhualadh millteanach a tharla tuairim is leathchéad milliún bliain i ndiaidh fhoirmiú an Ghrianchórais. Bhuail pláinéad ar aon mhéid le Mars faoin réamh-Dhomhan – Theia a thugas na réalteolaithe ar an imbhuailteoir seo – agus ba iad smidiríní Theia comhábhair na Gealaí. Ba dhomhain ar fad a chuaigh Theia isteach sa phláinéad s’againn, agus a rian sin le haithint ar mhaintlín agus ar chroílár an Domhain i gcónaí.

Deirtear go bhfuil rothlú na Gealaí sioncrónach leis an Domhan – is é sin, is é an taobh céanna den Ghealach a bhíos iompaithe linn an t-am ar fad. Is féidir linn, áfach, beagáinín níos mó ná leath de dhromchla ár satailíte a fheiceáil, toisc go mbíonn sí ag guagadh ar dhóigheanna éagsúla: uaireanta iompaíonn sí a pol thuaidh nó a pol theas linn, agus bíonn sí ag moilliú nó ag géarú a gluaiseachta ar a fithis, ionas gur féidir linn tuilleadh den ”tosach” nó den ”chúl” a fheiceáil in amanta difriúla. Fágann an guagadh 59 % de dhromchla na Gealaí inmhapáilte ón Domhan. Ba iad na Sóivéadaigh a chuir tús le léarscáiliú an taoibh eile den Ghealach sa bhliain 1959: ansin, d’éirigh leo taiscéalaí (is é sin spásbhád beag gan foireann) a chur ag fithisiú na Gealaí agus ag tógáil grianghrafanna.

Thug daoine daonna an chéad chuairt ar an nGealach i Mí Iúil 1969, nuair a thuirling an tIolar (Eagle) – modúl tuirlingthe an spásbháid úd Apollo a hAon Déag – i Muir na Sáimhe. Ba iad na spásairí Meiriceánacha Neil Armstrong agus Buzz Aldrin a bhí ag stiúradh an mhodúil, agus an tríú fear, Michael Collins, ag fanacht leo i modúl ceannasaíochta an spásbháid a bhí ag fithisiú na Gealaí. I ndiaidh an turais, bhain Collins amach clú áirithe mar scríbhneoir leis an leabhar cuimhní cinn a bhreac sé síos faoi shaol an spásaire, Carrying the Fire.

Maidir le tábhacht na dturasanna seo don eolaíocht is don taighde, ba iad na geolaithe ba mhó a ghnóthaigh orthu, nó d’ardaigh na spásairí leo cuid mhaith cloch a thug léargas nua ar fhorbairt gheolaíoch na Gealaí. Fuair na spásairí go léir bunscolaíocht sa gheolaíocht, agus bhí Harrison Schmitt, fear den triúr spásairí ar an turas deireanach go dtí an Ghealach, ina gheolaí oilte.

Gealacha Galileo a thugtar ar na satailítí is mó atá ag Iúpatar, ceithre cinn ar fad, a ndearna Galileo Galilei a bhfionnachtain thiar sa bhliain 1610.

Is iad ainmneacha na ngealach seo ná Io, Europa, Ganymede, agus Callisto. Fuair siad na hainmneacha seo ón réalteolaí Gearmánach Simon Marius (Mayr), ach ní raibh formhór na réalteolaithe fonnmhar iad a úsáid roimh an bhfichiú haois, ó nach raibh Galileo féin sásta leo – b’fhearr leis na gealacha a uimhriú go simplí. Is gnách ainmniú na reann neimhe a fhágáil faoin duine a rinne a bhfionnachtain, agus ba é Galileo a d’aithin na gealacha seo roimh Marius. Thairis sin, deirtear go raibh meas an mhagaidh mhíchuí ag lucht na comhaimsire ar na hainmneacha a bhronn seisean. Nó tagraíonn siad do na cailíní (agus d’fhear óg amháin) a raibh cumainn ghrá ag Zeus leo de réir mhiotaseolaíocht na sean-Ghréige, agus is gnách Zeus a chomhionannú le hIúpatar, mar a rinne na Rómhánaigh fadó, ó ba nós leo gach dia de chuid na nGréagach a chomhionannú le dia dá gcuid féin.

Ba é Giovanni Battista Hodierna, dalta de chuid Galileo, a bhaist na hainmneacha Principharus, Victripharus, Cosmipharus agus Fernipharus orthu. Tagairt a bhí sna hainmneacha seo do ”Phrionsa (principe) na Tuscáine”, do Vittoria della Rovere (bean Ferdinando de Medici), Cosimo de Medici (urraí Galileo) agus Ferdinando de Medici (mac Cosimo). Ó bhí Galileo ag fáil urraíochta ó Cosimo de Medici, Ard-Diúc na Tuscáine, bhí sé féin tar éis Medicea Sidera nó ”Réaltaí Mhuintir Medici” a bhaisteadh ar na gealacha seo in éineacht.

GEALACHA GALILEO – ”RÉALTAÍ MHUINTIR MEDICI” – ”MEDICEA SIDERA”
	IO (Iúpatar a hAon, Principharus)	EUROPA (Iúpatar a Dó, Victripharus)	GANYMEDE (Iúpatar a Trí, Cosmipharus)	CALLISTO (Iúpatar a Ceathair, Fernipharus)	AR MHAITHE LEIS AN gCOMPARÁID:
					AN GHEALACH	TIOTÁN (an tsatailít is mó atá ag Satarn)
Meángha (leath an mheán-trastomhais, ciliméadar)	1822	1560	2630	2410	1737	2575
Tréimhse imrothlaithe (lá Domhanda)	1.77	3.55	7.15	16.7	27.3	15.9
Meánluas ar an bhfithis (ciliméadar in aghaidh na soicinde)	17.3	13.7	10.9	8.2	1.02	5.57
Mais (i gcomparáid leis an Domhan)	0.015	0.008	0.025	0.018	0.012	0.0225
Dlús (gram in aghaidh an cheintiméadair chiúbaigh)	3.5	3.0	1.9	1.8	3.3	1.9
Imtharraingt ar an dromchla (g-aonad)	0.183	0.134	0.146	0.126	0.1654	0.14
Treoluas éalaithe (ciliméadar in aghaidh na soicinde)	2.558	2.025	2.741	2.440	2.38	2.639
Meánteocht ar an dromchla (ceilvin)	110	102	110	134	220	94
Ailbéideacht	0.63	0.67	0.43	0.22	0.136	0.22
Cianphointe na fithise (ciliméadar)	423 400	677 000	1 071 600	1 897 000	405 400	1 257 000
Garphointe na fithise (ciliméadar)	420 000	665 000	1 069 200	1 869 000	362 600	1 187 000

Gienah nó Gienah Cygni – ”Sciathán na hEala” – a thugtar go traidisiúnta ar an réalta úd Epsilon Cygni i réaltbhuíon na hEala. Fathachréalta fhlannbhuí K-aicme is ea í agus í suite corradh is seachtó solasbhliain dínn. Tá sí aon oiread déag chomh mór leis an nGrian (de réir an trastomhais) agus dhá oiread is trí scór chomh lonrúil. Creidtear áfach nach bhfuil sí ach aon oiread amháin níos troime ná an Ghrian – is é sin bhí sí i bpríomhsheicheamh na réaltaí ar dtús sular iompaigh sí ina fathach, díreach mar atá i ndán don Ghrian féin a dhéanamh i ndeireadh ama.

Gienah Ghurab nó Gienah Corvi nó Ala Corvi a thugtar ar Gamma Corvi, arb í an réalta is gile i réaltbhuíon an Phréacháin. Réalta the bhánghorm den aicme B í, agus í suite faoi chéad go leith de sholasbhlianta dínn. Focal Araibise é Gienah a chiallaíos ”eite, sciathán”, agus mar sin, is é ”Sciathan an Phréacháin” is brí le hainm na réalta.

An Grúpa Áitiúil a thugtar ar an ngrúpa réaltraí a mbaineann Bealach na Bó Finne leis. Is iad Réaltra Andraiméide, Bealach na Bó Finne, agus Réaltra an Triantáin na réaltraí is mó sa ghrúpa, ach thairis sin tá cuid mhór réaltraí ann is lú ná na cinn sin, ar nós Scamall Mór Magellan agus Scamall Beag Magellan.

ROINNT RÉALTRAÍ SA GHRÚPA ÁITIÚIL
Ainm	Uimhir i gcatalóg Messier	Uimhir sa Nua-Chatalóg Ghinearálta	An cineál réaltra atá ann	An réaltbhuíon ina bhfeictear an réaltra	Nótaí
Réaltra Andraiméide	M31	NCG224	Réaltra bíseach barrach	Andraiméide	An réaltra is mó sa ghrúpa
Bealach na Bó Finne	–	–	Réaltra bíseach barrach	–	An réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin
Réaltra an Triantáin	M33	NCG598	Réaltra bíseach neamhbharrach	An Triantán	An réaltra bíseach is lú sa Ghrúpa Áitiúil. Is dócha gur satailít de chuid réaltra Andraiméide atá ann
Scamall Mór Magellan	–	–	Réaltra bíseach barrach agus é curtha as a riocht ag imtharraingt ár réaltra féin	An Colgán agus an Tábla	Satailít de chuid Bhealach na Bó Finne atá ann. Shíltí ar feadh i bhfad gur réaltra neamhrialta a bhí ann
Scamall Beag Magellan	–	NCG292	Réaltra bíseach barrach agus é curtha as a riocht ag imtharraingt ár réaltra féin	An Túcán agus an Phéist Uisce	Satailít de chuid Bhealach na Bó Finne atá ann
M32		NCG221	Réaltra éilipseach	Andraiméide	Satailít de chuid Andraiméide atá ann
SagDEG (Sagittarius Dwarf Elliptical Galaxy, Abhacréaltra Éilipseach an tSaigheadóra)	–	–	Réaltra éilipseach	An Saigheadóir	Satailít de chuid Bhealach na Bó Finne atá ann
SagDIG (Sagittarius Dwarf Irregular Galaxy, Abhacréaltra Neamhrialta an tSaigheadóra)	–	–	Réaltra neamhrialta	An Saigheadóir	Is é seo an réaltra is faide atá suite ó bharalár (is é sin, ó mheáchanlár) an Ghrúpa Áitiúil
Abhac an Dragain (Béarla: Draco Dwarf)	–	–	Abhacréaltra sféaróideach	An Dragan	Táthar ag déanamh go bhfuil an réaltra seo an-saibhir i ndamhna dorcha

Héiliam: Is é an héiliam dúil uimhir a dó sa tábla peiriadach. Mar is léir ón uimhir adamhach, tá dhá phrótón i núicléas an héiliam. Tá dhá iseatóp tábhachtacha ag an héiliam, mar atá, an ceann is coitianta, nó héiliam a ceathair, agus an ceann eile, nó héiliam a trí. Na hiseatóip eile is radanúiclídí éagobhsaí iad a dtagann meath radaighníomhach orthu go sciobtha. Tá dhá leictreon ag an héiliam, agus mar sin, is triathghás é, nó níl áit ar an leictreonsceall is cóngaraí don núicléas ach d’aon leictreondís amháin. Dá réir sin ní féidir leis an héiliam dul i gcomhdhúil le dúil eile.

Tá fiuchphointe an héiliam iontach íseal, nó níl sé ach cúpla céim Celsius os cionn an dearbhnialais. Ní féidir héiliam a reo go solad gan brú ard a oibriú air. Ina áit sin, má reoitear i dtreo an dearbhnialais é faoi ghnáthbhrú an atmaisféir, iompóidh sé ina fhorshreabhán a bhfuil saintréitheanna neamhghnácha aige: mar shampla ní féidir é a choinneáil i gcoimeádán oscailte, nó dreapfaidh sé as agus é ag dul ar fud na háite ina scannán tanaí.

Hidrigin: Is í an hidrigin dúil uimhir a haon sa tábla peiriadach, agus is í an dúil is simplí ó thaobh an struchtúir de, nó níl ach aon phrótón amháin i núicléas na hidrigine, agus níl ach aon leictreon amháin i néal leictreon na hidrigine. Is dual do na hadaimh hidrigine móilíní dhá adamh a dhéanamh faoi na gnáth-imthoscaí ar dhroim an Domhain, ach dáiríre is dúil an-imoibríoch í an hidrigin, agus tá an chuid is mó di le fáil ceangailte i gcomhdhúile éagsúla ceimiceacha. Le fírinne tá an gás hidrigine chomh héadrom is nach bhfuil imtharraingt ár bpláinéid sách láidir lena choinneáil san atmaisféar: is dual dó éalú go dtí an spás. Sin é an tuige nach bhfuil ach iarsmaí beaga hidrigine le fáil san aer.

Nuair a rachas an hidrigin trí thine, is é an toradh a gheofar ná ocsaíd na hidrigine – is é sin, uisce. Is féidir leis an hidrigin pléasc a dhéanamh agus í ag imoibriú leis an ocsaigin. Thairis sin, tá dainséar eile ag baint le dóchan na hidrigine: tá lasair na hidrigine beagnach dofheicthe, agus í an-te san am chéanna.

Tá trí iseatóp ag an hidrigin, agus ainmneacha ar leith orthu: an próitiam (an ghnáth-hidrigin, nach bhfuil ach prótón amháin mar núicléas aici), an deoitéiriam (hidrigin a dó – tá prótón agus neodrón amháin i núicléas an iseatóip seo), agus an tritiam (hidrigin a trí – prótón amháin agus dhá neodrón sa núicléas). Núiclíd radaighníomhaíoch é an tritiam, agus tagann béite-mheath air: is é héiliam a trí (iseatóp neamhghnách de chuid an héiliam) is toradh don mheath seo.

I réaltaí an phríomhsheichimh, cosúil leis an nGrian, comhleáitear núicléis hidrigine go héiliam: an fuinneamh a thagas as an nGrian is toradh don chomhleá seo é. Ar dtús téann dhá phrótón le chéile le núicléas deoitéiriam (”deoitéarón”) a dhéanamh, ansin téann deoitéarón agus prótón le chéile le núicléas de chuid héiliam a trí a tháirgeadh, agus sa deireadh comhleáitear dhá núicléas den chineál seo go núicléas gnáth-héiliam (héiliam a ceathair) – scaoiltear dhá phrótón saor sa teagmháil seo. Tugtar timthriall ”prótón-prótón” air seo.

Infridhearg a thugtar ar na bandaí radaíochta idir na radathonnta agus an solas infheicthe. Tá tonnfhad na radaíochta infridheirge níos mó ná tonnfhad an tsolais, agus dá réir sin tá a minicíocht níos ísle. Is mar theas is mó a aithníos nó a mhothaíos an duine an radaíocht infridhearg.

Io an ceann de Ghealacha Galileo is cóngaraí d’Iúpatar, agus is minic a thugtar ”an ghealach píotsa” uirthi, toisc go bhfuil sí buí (cosúil le cáis an phíotsa) agus breac le bolcáin (a chuirfeadh slisní tráta i gcuimhne duit). Tá Io á streachailt as a chéile taobh istigh ag na fórsaí taoidmheara, is é sin, ag imtharraingt na ngealach eile gan trácht a dhéanamh ar Iúpatar féin. Dá thoradh sin tá sí beo le bolcánachas thar aon rinn neimhe eile sa Ghrianchóras. Is é an sulfar a thagas as na bolcáin is cúis leis an dath buí, agus na dathanna eile a fheictear is minic a bhaineas siad le hallatróip neamhghnácha an tsulfair.

Tá Io beagáinín níos mó ná an Ghealach s’againn, agus í ar an dara ceann is lú de ghealacha Galileo. Tá sí níos mó ná Europa, agus níos lú ná Ganymede agus Callisto.

Lárainciam – Is é an lárainciam dúil uimhir a 103, agus is é an giorrúchán a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha ná Lr. Fuair sé a ainm ó Ernest Orlando Lawrence, agus glactar leis go bhfuil sé cosúil leis an lúitéitiam, an dúil atá os a chionn i dtábla peiriadach na ndúl: is é an lúitéitiam an ceann is troime de na lantanóidigh, agus is é an láraiciam an ceann is troime de na hachtanóidigh. Sin a bhfuil le rá i dtaobh an lárainciam i ndáiríre, nó is dúil éagobhsaí radaighníomhach é, agus is beag úsáid phraiticiúil a thig a bhaint as. An t-iseatóp is cobhsaí atá aige is é lárainciam a 266 é, agus é aon uair déag ar leathré.

Leaptón a thugtar ar bhuncháithnín éadrom, cosúil leis an leictreon. Ní féidir leis na leaptóin páirt a ghlacadh san idirghníomhú láidir (is é an t-idirghníomhú láidir is cúis leis an bhfórsa a choinníos núicléas an adaimh le chéile). Ba é an leictreon an chéad leaptón a haithníodh. Leaptón eile é an múón, agus é i bhfad níos troime ná an leictreon, cé nach bhfuil sé chomh trom leis na baróin.

Léaráid Hertzsprung-Russell a thugtar ar an léaráid a gheofar, má chuirtear sonraí na réaltaí i gcóras comhordanáidí ionas gurb iad aicmiú na réalta (is é sin, dath na réalta, nó teocht a dromchla) agus a lonrachas na haiseanna comhordanáide. Tá an léaráid ainmnithe as Ejnar Hertzsprung agus Henry Russell, beirt réalteolaithe a d’fhorbair í tuairim na bliana 1910. Danmhargach ab ea Hertzsprung, agus b’as na Stáit Aontaithe don Ruiséalach. Is féidir na hollfhathachréaltaí, na fathachréaltaí, an príomhsheicheamh agus na habhacréaltaí a aithint thar a chéile ar an léaráid seo, mar limistéir atá réasúnta scartha ó chéile.

Litiam a thugtar ar an gceann is éadroime de na miotail alcaileacha. Li an tsiombail cheimiceach, agus ós rud é go bhfuil trí phrótón i núicléas an litiam, is é dúil cheimiceach uimhir a trí é i dtábla peiriadach na ndúl. Tá sé 6.94 ar mheáchan adamhach, rud a thugas le fios gurb é litiam a seacht, nó ⁷Li, an t-iseatóp is coitianta. Tá teacht ar litiam a sé, nó ⁶Li, sa dúlra chomh maith, agus níl aon cheann den dá iseatóp nádúrtha sin radaighníomhach. Bíonn céatadán litiam a sé ag guagadh timpeall ar chúig sna heiseamal nádúrtha, agus é chomh hathraitheach is nach féidir meáchan adamhach na dúile seo a shocrú níos cruinne ná 6.94.

Is í an chumraíocht leictreonach atá ag an litiam ná 1s²2s¹. Is é sin, tá an leictreonsceall is cóngaraí don núicléas lán (níl áit ansin ach do dhá leictreon) agus leictreon amháin ar an sceall taobh amuigh de. Is dual don litiam an leictreon seo a thabhairt ar iasacht uaidh agus ian deimhneach, Li⁺, a dhéanamh. Mar sin, tá sé sách araiciseach chun imoibriúcháin, cosúil leis na miotail alcaileacha eile, cé nach bhfuil sé chomh himoibríoch leis an sóidiam. Seoltóir maith leictreachais agus teasa é fosta.

Níl an litiam ach 0.53 g/cm³ ar dhlús. Is é sin, tá an t-uisce beagnach dhá oiread chomh dlúth. Má chuirtear cnapán litiam i gcoimeádán uisce le súil is go n-imoibreoidh sé leis an uisce, beidh an cnapán ag snámh ar dhromchla an uisce agus é ag iompú go hiodrocsaíd litiam le linn an imoibriúcháin.

Is gnách an miotal litiam a choinneáil i dtaisce in ola le hé a chosaint ar an uisce agus ar an aer. Is dual dó imoibriú le hocsaigin an aeir féin agus ocsaíd litiam a dhéanamh. Thairis sin áfach tá an litiam ábalta imoibriú le nítrigin an aeir le teocht an tseomra agus nítrid litiam Li₃N a dhéanamh. Níl na miotail alcaileacha eile féin in ann dul i gcomhdhúil leis an nítrigin mar sin.

Is é +I an t-aon uimhir ocsaídiúcháin a bhíos ag an litiam ina chuid comhdhúl, rud is léir ón gcumraíocht leictreonach. Úsáidtear salainn áirithe litiam mar fhrithdhúlagráin, is é sin, mar chógais le maolú ar an dúlagar intinne.

An Mhaighdean – Ceann de réaltbhuíonta an Stoidiaca í an Mhaighdean, agus í le feiceáil idir an Leon, an Préachán, an Cupán, Folt Bheirnicé, an Mheá, ceann na Péiste, agus an tAoire. Spica (Alpha Virginis) an réalta is gile sa réaltbhuíon seo; réaltaí suntasacha eile iad Zavijava (Beta Virginis), Porrima (Gamma Virginis), Auva (Delta Virginis) agus Vindemiatrix (Epsilon Virginis). Tá braisle iomlán réaltraí, Braisle na Maighdine, le feiceáil sa réaltbhuíon seo chomh maith.

Markab nó Markeb a thugtar ar cheithre réalta éagsúla:

• Alpha Pegasi. Cé gurb í alfa-réalta Pheigeasais í, níl sí ach ar an tríú réalta is gile sa réaltbhuíon sin i ndáiríre. B-réalta í, is é sin, réalta the bhánghorm. Is fathachréalta í agus í chomh sean is nach bhfuil sí ag comhleá hidrigine go héiliam a thuilleadh. Tá sí suite faoi chéad trí solasbhliana déag is fiche dínn.

• Tau Pegasi. Tugtar Salm nó Kerb ar an réalta seo freisin. Réalta the den A-aicme í, ach níl sí ina fathach. Tá sí suite faoi chéad is trí scór solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór.
• k Puppis (tabhair faoi deara nach í an litir Ghréagach úd kappa atá againn ansin, ach an ghnáthlitir k!). Déréalta í seo a bhfuil dhá fhathachréalta ghorma den B-aicme inti – nó, le fírinne, tá ceann den dá leathréalta sin ina dhéréalta ann féin. Tá siad go léir suite faoi cheithre chéad go leith de sholasbhlianta dínn.
• Kappa Velorum. Déréalta i réaltbhuíon na Seolta atá ann, agus í suite faoi chúig chéad agus deich solasbliana déag is trí scór dínn. Ní furasta an dá leathréalta a aithint thar a chéile, ach is mar B-réalta a rachaidís i bhfeidhm ort.

Mars atá ar dhia cogaidh na sean-Róimhe, óna bhfuair an ceathrú pláinéad sa ghrianchóras s’againn a ainm féin. Tá Mars ag fithisiú na Gréine idir an Domhan agus crios na n-astaróideach, agus dhá ghealach aige: Phobos agus Deimos. Níl iontu siúd ach cnapáin bheaga chloiche i gcomparáid leis an nGealach s’againn, agus dealraíonn sé nach raibh iontu riamh ach astaróidigh fhánacha agus iad ceaptha ag Mars ar a gcamchuairt.

Tá Mars níos lú ná an Domhan, ach is ionann, beagnach, achar Mharsa agus achar na talún tirime ar an Domhan. Is minic a thugtar ”an pláinéad dearg” ar Mhars, ach is dócha go mb’fhearr ”an pláinéad rua” a rá, nó is é an t-iarann is cúis leis an dath sin – is é dath na meirge é go bunúsach, nó tá ”cré” Mharsa sách saibhir i mianraí iarainn. Chomh fíneáilte is atá an chré nó an dusta sin bíonn cuid mhór de ar foluain san aer, ionas go bhfuil an spéir féin sórt dearg nó rua ar Mhars.

Bhí sé ina chnámh spairne ar feadh i bhfad an bhfuil uisce ar bith ar dhromchla Mharsa. Faoi dheireadh na naoú haoise chreid a lán daoine go raibh ”canálacha” ar Mhars, ó thug an réalteolaí Iodálach Giovanni Schiaparelli le fios go raibh sé in ann línte díreacha a aithint ar dhromchla an phláinéid agus é barúlach gur uiscebhealaí de chineál éigin a bhí ann. Is é an chiall a bhain a lán daoine as seo go raibh neacha intleachtúla tar éis canálacha a ghearradh ansin, agus spreag an smaoineamh seo cuid mhaith scéalta faoi shibhialtacht sheanársa Mharsa atá ag foghlaim an bháis cheana, agus na daoine, nó pé cineál neacha iad, ag streachailt leo leis an mbeagán uisce atá fágtha a bhailiú ina gcuid canálacha. Mar a thiontaigh an scéal amach, áfach, ní raibh sna canálacha ach iomrall súl, agus ní raibh Marsaigh ann ach an oiread.

Maidir le ceist an uisce ar Mhars, is iad na caidhpeanna polacha is mó is ábhar suime dháiríre. Bhí na heolaithe barúlach ar feadh i bhfad gur dé-ocsaíd charbóin a bhí iontu, ach ina dhiaidh sin tháinig a athrú tuairime i bhfaisean, agus na heolaithe suite siúráilte gur oighear uisce a bhí i gceist. Is é tuiscint na n-eolaithe sa lá atá inniu ann ná go bhfuil an dá chuid ann, ach gur gnách don dé-ocsaíd charbóin galú le teacht an tsamhraidh, ionas nach bhfágtar ach an t-oighear uisce. Sin é an tuige go dtagann crapadh ar na caidhpeanna go tráthrialta.

Tá bliain Mharsa beagnach dhá oiread chomh fada le bliain an Domhain, ach níl lá Mharsa ach beagáinín níos faide ná ár lá féin – dhá scór nóiméad níos faide, a bheag nó a mhór. Bíonn na séasúir – an samhradh is an fómhar, an geimhreadh is an t-earrach – ag leanúint a chéile de réir timthriall a chuirfeadh an Domhan i gcuimhne duit.

Ceist mhór é i gcónaí, an bhfuil beatha d’aon chineál ar fáil ar Mhars. Na scéalta ficsin eolaíochta faoi na neacha intleachtúla, cosúil leis na banphrionsaí deargchraicneacha ag Edgar Rice Burroughs, tá siad bréagnaithe inniu, ach tá sé incheaptha i gcónaí go bhfuil beatha shimplí ann, rud éigin cosúil leis na baictéir mar shampla. Tá mianraí i gcré Mharsa a choinneodh plandaí beo, ach ní cosaint ar an radaíocht ultraivialait é atmaisféar tanaí an phláinéid, agus mar sin pé beatha atá ann caithfidh sí a bheith ar a teitheadh ón radaíocht faoi dhromchla Mharsa.

Is dócha gurb iad Syrtis Major agus Olympus Mons an dá ghné is clúití de thíreolaíocht Mharsa. Ba é Syrtis Major an chéad bhall ar dhromchla aon rinn neimhe ar tugadh cur síos air in aon scríbhinn eolaíochta. Ba é Christiaan Huygens, an fear mór teileascópaíochta ón Ollainn sa seachtú haois déag, a luaigh Syrtis Major roimh aon duine eile, agus é ag tabhairt ”an Mhuir Orláiste” air, toisc gur bhain sé úsáid an orláiste nó an chloig as le ham rothlaithe Mharsa a thomhas. Is éard atá i Syrtis Major, de réir thuiscint an lae inniu, ná sciathbholcán, nó ceantar leibhéalta a bhí ina sciathbholcán tráth.

Maidir le hOlympus Mons, is é an sliabh is airde sa Ghrianchóras ar fad. Tá sé dhá chiliméadar is fiche níos airde ná an tír-raon ina thimpeall, agus is sciathbholcán é freisin. Tá sé suite ar imeall thiar Tharsis, ar réigiún ardchríche é, agus trí bholcán arda eile (Tharsis Montes, nó Sléibhte Tharsis) le feiceáil taobh istigh den réigiún – Arsia Mons, Pavonis Mons, agus Ascria Mons.

ATMAISFÉAR MHARSA
Brú an aeir ar dhromchla Mharsa	0.6 % de mheánbhrú an aeir ar leibhéal na farraige ar an Domhan
Dé-ocsaíd charbóin	96 %
Argón	1.9 %
Nítrigin	1.9 %
Ocsaigin	(iarsmaí beaga)
Aonocsaíd charbóin
Meatán

An Mheá nó Libra a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Scairp agus an Mhaighdean ar an stoidiaca. Is é Zubeneschamali nó Beta Librae an réalta is gile sa Mheá, agus is B-réalta phríomhsheichimh í – trí nó ceithre oiread chomh trom leis an nGrian, agus céad is tríocha oiread níos lonrúla. Maidir leis an dara réalta is gile, nó Zubenelgenubi (Alpha Librae), is ilréalta í; shocraigh Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaithe nach n-úsáidtear an t-ainm ”Zubenelgenubi” a thuilleadh ach le tagairt a dhéanamh don chomhbhall is gile sa chóras ilréaltach sin, is é sin, α² Librae. Déréalta inti féin í an réalta seo, agus í suite faoi chúig solasbhliana déag is trí scór dínn, a bheag nó a mhór.

Tríd is tríd, níl mórán cuid súl sa Mheá. Tá réaltbhraisle chruinneogach amháin le feiceáil sa réaltbhuíon seo, mar atá, NCG 5897, agus í suite faoi dhá scór míle solasbhliain dínn.

Mearcair atá ar an bpláinéad is cóngaraí don Ghrian. Níl gealacha ná atmaisféar aige, agus tá sé i bhfad níos lú ná an Domhan – le fírinne tá sé ar aon mhéid, a bheag nó a mhór, leis na gealacha is mó dá bhfuil ag fithisiú Iúpatair: tá Ganymede beagáinín níos mó ná Mearcair.

Tá rothlú agus imrothlú Mhearcair in athshondas le chéile ar dhóigh ar leith: críochnaíonn an pláinéad trí rothlú (= trí lá is trí oíche) in aghaidh an dá imrothlú (= dhá bhliain), i gcomparáid le cúlra na réaltaí. An breathnóir a bheadh suite ar dhroim an phláinéid féin, áfach, d’fheicfeadh sé aon lá is aon oíche amháin i rith dhá bhliain. Rud eile fós, tá fithis Mhearcair an-éalárnach i gcomparáid leis na pláinéid eile, agus luas an phláinéid an-difriúil i bpointí éagsúla na fithise. In aice leis an ngarphointe don Ghrian (an peirihéilean) sáraíonn luas an phláinéid ar a chamchuairt timpeall na Gréine luas a rothlaithe ar a ais. Mar sin, an breathnóir a bheadh suite in áit oiriúnach ar dhromchla Mhearcair, d’fheicfeadh sé an Ghrian ag éirí, ag stad agus ag dul faoi, agus ag éirí arís i ndiaidh don phláinéad an peirihéilean a fhágáil ina dhiaidh.

Cé go bhfuil Mearcair i bhfad níos lú ná an Domhan, tá a mhaighnéadsféar (réimse maighnéadach) beagáinín níos láidire ná maighnéadsféar ár bpláinéid féin. Mar sin, creidtear go bhfuil croí iarainn Mhearcair an-mhór agus go bhfuil a screamh is a mhaintlín réasúnta tanaí.

Ní féidir a rá go mbeadh atmaisféar ag Mearcair – an beagán atá ann níl sé in ann an teas a scaipeadh is a chothromú, mar a dhéanas atmaisféar an Domhain. Mar sin, bíonn sé an-te ar Mhearcair nuair a bhíos an Ghrian ag scaladh, agus an-fhuar nuair nach mbíonn. Na háiteanna is teo ar mheánchiorcal an phláinéid is féidir leo teocht ceithre chéad céim Celsius a shroicheadh, ach le linn oíche fhada an phláinéid reofaidh siad arís go céad go leith de chéimeanna Celsius faoin nialas, nó níos fuaire fós. Maidir leis na réigiúin pholacha fanann siad an-fhuar (timpeall ar chéad céim Celsius faoin nialas) ó thús go deireadh na bliana.

Tá Mearcair sách cosúil leis an nGealach ina chuma is ina chosúlacht, nó tá dromchla an phláinéid breac le cráitéir. Sa bhliain 2012 d’aithin an taiscéalaí spáis úd Messenger go raibh oighear – oighear sa chiall chúng, is é sin uisce reoite – sna cráitéir timpeall ar phol thuaidh an phláinéid.

Mearcair a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a ceithre scór freisin, nó airgead beo, agus is é Hg an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha. Is é an t-aon mhiotal atá ina leacht le teocht an tseomra. Is iomaí úsáid a bhaintear as mearcair sa teicneolaíocht, go háirithe sna teirmiméadair agus sna gáslampaí, ach táthar ag éirí as ar na saolta seo, toisc gur trom-mhiotal nimhiúil dainséarach atá ann. Is iad +2 (na comhdhúile mearcaracha) agus +1 (na comhdhúile mearcarúla) na staideanna ocsaídiúcháin is tábhachtaí i gcomhdhúile ceimiceacha an mhearcair. Sa chuid is mó de na comhdhúile mearcarúla tá nasc comhfhiúsach idir dhá adamh mearcair: mar sin, is é an caitian atá iontu ná an démhearcair Hg⁺-Hg⁺. Is é an cionnabar (an tsuilfíd mhearcarach, HgS) an mianra mearcair is tábhachtaí.

Meathshlabhra a thugtar ar shlabhra na n-idirchéimeanna ó radanúiclíd fhadsaolach go núiclíd chobhsaí. Go bunúsach níl ach iseatóip radaighníomhacha ag aon dúil a sáraíonn a huimhir adamhach 82 (is í an luaidhe dúil uimhir a 82). Mar sin, ní féidir le dúile troma cosúil leis an úráiniam (dúil uimhir a 92) cobhsaíocht a bhaint amach le haon mheath radaighníomhach amháin: ní bhaineann an t-alfa-mheath féin ach dhá aonad den uimhir adamhach. An núiclíd is toradh don mheath radaighníomhach a thagas ar an úráiniam, beidh sí radaighníomhach chomh maith, agus tiocfaidh meath radaighníomhach eile uirthi.

Seo an meathshlabhra a chaithfeas an t-úráiniam (an t-iseatóp is coitianta sa dúlra, mar atá, úráiniam a 238) a chur de le cobhsaíocht a bhaint amach:

• tiocfaidh alfa-mheath ar úráiniam a 238, agus is é is toradh don mheath ná tóiriam a 234;
• tiocfaidh béite-mheath ar thóiriam a 234, agus is é is toradh don mheath ná prótachtainiam a 234;
• tiocfaidh béite-mheath ar phrótachtainiam a 234, agus is éard a gheofar ná úráiniam a 234;
• tiocfaidh alfa-mheath ar úráiniam a 234, agus is é is toradh don mheath ná tóiriam a 230;
• tiocfaidh alfa-mheath ar thóiriam a 230, agus is éard a gheofar ansin ná raidiam a 226;
• tiocfaidh alfa-mheath ar raidiam a 226, agus is é is toradh don mheath seo ná radón a 222;
• tiocfaidh alfa-mheath ar radón a 222, agus is é is toradh don mheath seo ná polóiniam a 218;
• tiocfaidh alfa-mheath ar pholóiniam a 218, agus is éard a gheofar ná luaidhe a 214;
• tiocfaidh béite-mheath ar luaidhe a 214, agus is é is toradh dó seo ná biosmat a 214;
• tiocfaidh béite-mheath ar bhiosmat a 214, agus is é is toradh don mheath ná polóiniam a 214;
• tiocfaidh alfa-mheath ar pholóiniam a 214, agus is é is toradh don mheath ná luaidhe a 210;
• tiocfaidh béite-mheath ar luaidhe a 210, agus is éard a gheofar ná biosmat a 210;
• tiocfaidh béite-mheath ar bhiosmat a 210, agus is é is toradh don mheath seo ná polóiniam a 210;
• tiocfaidh alfa-mheath ar pholóiniam a 210, agus is éard a gheofar ansin ná luaidhe a 206;
• agus is núiclíd chobhsaí í luaidhe a 206; mar sin, tháinig an meathshlabhra a fhad lena dheireadh.

Ní mór a thuiscint go bhfuil an meathshlabhra seo beagáinín simplithe. Mar shampla tagann béite-mheath ar pholóiniam a 218 an-chorruair, cé gurb annamh is gur ró-annamh é, agus is é is toradh dó seo ná astaitín a 218. Go ginearálta, áfach, bíonn an ceann scríbe céanna (sa mheathshlabhra seo, luaidhe a 208) i ndán do bhealaí malartacha den chineál seo.

Nuair a thosaigh an taighde ar na meathshlabhraí, ba mhinic a bhíodh ainmneacha dá gcuid féin ag na fisiceoirí ar na hidirchéimeanna, gnás a d’fhágadh na ceimiceoirí in umar an éadóchais, ós minic nár léir ó na hainmneacha seo cén dúil a bhí i gceist. Mar shampla, ba nós leis na fisiceoirí méiseatóiriam a thabhairt ar dhá núiclíd i meathshlabhra an tóiriam, cé nach iseatóip thóiriam a bhí i gceachtar acu ar aon nós, agus iad ag tabhairt tórón ar an iseatóp radóin a bhfuil baint aige le meathshlabhra an tóiriam. Iainiam a bhí acu ar thóiriam a 230.

Megrez nó Kaffa nó Delta Ursae Majoris atá ar an réalta is fainne sa Chamchéachta. Réalta phríomhsheichimh í, agus cé nach bhfuil sí ach 63 % níos troime ná an Ghrian, tá sí ceithre oiread déag chomh lonrúil is ár réalta féin. A-réalta í Megrez, is é sin réalta bhán, agus í réasúnta te. Níl Megrez suite ach corradh is leathchéad solasbhliain uainn.

Merope nó 23 Tauri – Ceann de na réaltaí sa Phléadach í Merope. Réalta the bhánghorm í agus í ceithre go leith oiread chomh trom leis an nGrian, agus sé chéad is tríocha oiread chomh lonrúil. Tá sí suite i réaltbhuíon an Tairbh, cosúil leis an bPléadach go léir.

An Micreascóp a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir Iasc an Deiscirt, an Gabhar, an Saigheadóir, an tIndiach agus an Chorr. Ba é an réalteolaí Nicolas Louis de Lacaille a shainigh agus a d’ainmnigh an réaltbhuíon san ochtú haois déag. Réaltbhuíon fhann é an Micreascóp, agus níl sé le feiceáil sa chuid is mó den Leathsféar Thuaidh. Tá sé suite faoi bhun an stoidiaca. Is í Gamma Microscopii an réalta is gile sa réaltbhuíon; fathach buí atá inti agus í suite faoi dhá chéad deich solasbhliana is fiche dínn.

Mimas – ceann de shatailítí Shatarn é Mimas, agus ba é William Herschel a chéadaithin é sa bhliain 1789. Tá sé timpeall ar cheithre chéad ciliméadar ar trastomhas, agus é réasúnta sféarúil (cosúil le liathróid) ar a dhéanamh. Tá an-luas faoi ar a fhithis, nó ní thógann sé oiread is lá amháin de chuid an Domhain air turas timpeall ar Shatarn a chríochnú. Níl ann go bunúsach ach leac oighir, nó níl a thiús ach beagáinín níos airde ná tiús an uisce. Is é an ghné is suntasaí de ná an cráitéar mór úd Herschel, a fuair a ainm ó fhear na fionnachtan. I gcomparáid leis an ngealach féin, tá an cráitéar sin níos mó ná aon cheann eile sa Ghrianchóras.

Mira Ceti nó Omicron Ceti – réalta bhíogach athraitheach í atá suite i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir. Déréalta í agus í comhdhéanta as fathach dearg agus abhac bán. Na hathruithe a thagas ar lonrachas na réalta seo b’ábhar iontais iad do na réalteolaithe riamh, agus mar sin baisteadh ”An Mhiorúilt” uirthi. Ba é David Fabricius ón nGearmáin a bhreac síos an chéad tuairisc ar an réalta seo agus ar a hathraitheacht i ndeireadh na séú haoise déag, ach tá leideanna ann gur chuir an cine daonna sonrú ar leith i réalta chomh neamhghnách sin i bhfad roimhe sin. Is deacair an fad ón Domhan go dtí Mira Ceti a mheasúnú go beacht: creidtear go bhfuil sí suite tuairim is trí chéad solasbhliain uainn.

Mirfak nó Alpha Persei atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon Pheirséis. Tá sí ar réaltaí geala na spéire, agus is F-réalta í – is é sin, réalta bhánbhuí agus í ábhairín níos teo ná an Ghrian. Tá sí suite breis is leathmhíle solasbhliain uainn, agus í ocht nó naoi n-oiread chomh trom is an Ghrian. San am chéanna is ollfhathachréalta í – cúig míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian.

Tá Mirfak suite i lár Réaltbhraisle Alpha Persei, a fuair a hainm ón réalta seo. Is éard atá sa réaltbhraisle seo ná dornán réaltaí – B-réaltaí iad an chuid is mó acu, is é sin, tá siad níos teo ná Mirfak féin – a fáisceadh as an scamall céanna fadó, agus iad ar comhaois le chéile, a bheag nó a mhór.

Mizar nó Zeta Ursae Majoris an réalta atá suite san áit a bhfuil lámh an Chamchéachta camtha. Iad siúd a bhfuil súile géara acu is féidir leo a aithint gur déréalta atá i gceist, agus is é an t-ainm atá ar an gceann is lú den bheirt ná Alcor. Le fírinne áfach is córas ceithre réalta é Mizar, agus déréalta atá in Alcor féin. Tá Mizar – an ceathrar go léir – suite faoi shé solasbhliana is ceithre scór dínn, agus Alcor cúpla solasbhliain níos cóngaraí. Is mar A-réaltaí a aicmítear comhbhaill Mizar agus Alcor go léir.

Muir an Fhuachta nó Mare Frigoris a thugtar ar an ”muir” (má bhasailt) i dTuaisceart na Gealaí in aice le Muir na Báistí agus Muir an tSuaimhnis. Ba é an réalteolaí Giovanni Riccioli a d’ainmnigh í sa tseachtú haois déag. Cráitéir thábhachtacha sa mhuir seo iad Arastótal, Plató, Philolaus agus Harpalus.

Muir an Neachtair nó Mare Nectaris atá ar an ”muir” bheag taobh thuaidh de Mhuir na Sáimhe, taoibh thuaidh thiar de Mhuir na Torthúlachta. Tá roinnt cráitéar mór suite timpeall Mhuir an Neachtair, ar nós Fracastorius, agus é tuairim is céad agus fiche ciliméadar ar trastomhas.

Muir an tSuaimhnis nó Mare Serenitatis a thugtar ar an ”muir” atá suite taobh thoir de Mhuir na Báistí ar an nGealach, in aice le Muir na Sáimhe agus Muir na Gaile – le fírinne, ní féidir teorainn shoiléir a aithint idir Muir an tSuaimhnis agus Muir na Sáimhe. Is mascan í Muir an tSuaimhnis – is é sin, tá imtharraingt na Gealaí níos láidre i Muir an tSuaimhnis ná ina thimpeall. Tugtar Montes Taurus ar an sliabhraon in oirthear Mhuir an tSuaimhnis, agus is ansin a thuirling Apollo a Seacht Déag i Mí na Nollag 1972. Ba é sin an turas deireanach a thug spásairí Meiriceánacha ar an nGealach, agus ba é an geolaí oilte Harrison Schmitt a bhí ag stiúradh an mhodúil thuirlingthe. Uaidhsean a d’fhoghlaim na spásairí eile uraiceacht na geolaíochta sula ndeachaigh siad go dtí an Ghealach, ach is follasach gur theastaigh ón múinteoir féin droim na Gealaí a shiúl chomh maith le duine.

Muir na Báistí nó Mare Imbrium a thugtar ar an dara muir is mó ar an nGealach (is é Aigéan na Stoirmeacha an ceann is mó ar fad). Tá sí suite idir Aigéan na Stoirmeacha agus Muir an Fhuachta, agus is iad Archimedes agus Plato an dá chráitéar móra a bhaineas léi. Dreigít mhór a bhuail droim na Gealaí tuairim is trí mhórmhilliún agus ocht gcéad milliún bliain ó shin a chuir tús leis an ”muir” seo: ar dtús bhí cráitéar ann ach ansin líonadh le laibhe é ionas gur cruthaíodh má bhasailt, nó ”muir”. Cosúil le Muir an tSuaimhnis, is mascan (maischuimsiú) í Muir na Báistí – is é sin tá an imtharraingt níos láidre ansin ná mar is gnách ar dhroim na Gealaí i gcoitinne.

Muir na Gaile nó Mare Vaporum an mhuir ar dhroim na Gealaí atá suite idir Muir an tSuaimhnis agus Muir na Báistí. Tá Muir na Gaile suite in aice leis an sliabhraon ar a dtugtar Montes Apenninus, agus ar an imeall thoir thuaidh tá an cráitéar úd Manilius. Gné shuntasach eile de Mhuir na Gaile is ea an ghág úd Rima Hyginus. Fuair an ghág a hainm ó Hyginus, cráitéar atá suite inti chomh maith le cúpla ceann eile is lú ná é.

Muir na Lionnta nó Mare Humorum – ceann de ”mhara” na Gealaí í. Tá sí suite in aice le hAigéan na Stoirmeacha, agus is é Gassendi an cráitéar is suntasaí sa mhuir. Is mascan (maischuimsiú) í Muir na Lionnta, is é sin, tá imtharraingt na Gealaí níos láidire istigh ansin. Ba é Giovanni Riccioli a bhaist Muir na Lionnta. Tá an mhuir seo beagnach ceithre chéad ciliméadar ar leithead.

Muir na nGábh nó Mare Crisium an ”mhuir” ar an nGealach atá suite soir ó thuaidh ó Mhuir na Sáimhe. Tá sí cúig go leith de chéadta ciliméadar ar leithead, agus is iad Yerkes, Peirce, agus Picard na cráitéir is suntasaí sa mhuir, cé nach bhfuil aon cheann acu mór ná cuidsúlach. Ba é Giovanni Riccioli a d’ainmnigh an mhuir. Fuair Picard a ainm ó Jean-Félix Picard, réalteolaí Francach a bhí beo sa tseachtú haois déag.

Muir na Sáimhe nó Mare Tranquillitatis an ceann is cáiliúla de ”mhara” na Gealaí, nó is ansin a thuirling Neil Armstrong agus Buzz Aldrin ar an 20 Iúil 1969. Tá an mhuir seo suite díreach taobh thuaidh de mheánchiorcal na Gealaí. Tá trí chráitéar sa mhuir seo ainmnithe as an triúr fear a bhí páirteach sa chéad chuairt ar an nGealach, mar atá, Armstrong, Aldrin agus an tríú spásaire, Michael Collins, a bhí ag fanacht leis an mbeirt eile ar an bhfithis timpeall na Gealaí.

Muir na Scamall nó Mare Nubium a thugtar ar an ”muir” bheag ar an nGealach atá suite soir ó dheas in aice le hAigéan na Stoirmeacha. Cráitéir thábhachtacha ansin iad Bullialdus agus Pitatus.

Muir na Torthúlachta nó Mare Fecunditatis – ceann de na ”mara” basailt ar an nGealach í Muir na Torthúlachta, agus í ocht gcéad is leathchéad ciliméadar ar trastomhas. Cráitéir thábhachtacha iad Messier agus Messier A (in aice le lárphointe na mara) agus Langrenus (ar imeall na mara). Gné eisceachtúil den mhuir seo ná nach bhfuil mascan (maischuimsiú) ar bith sa lárphointe. Siúd is nár thug aon spásaire daonna cuairt ar Mhuir na Torthúlachta riamh, ba ansin nó in aice na mara a thuirling na spástaiscéalaithe Soivéadacha Luna 16, Luna 18 agus Luna 20, chomh maith leis an gceann Síneach Chang’e a hAon. Bhí Luna 16 agus Luna 20 in ann eiseamail a thabhairt ar ais go dtí an Domhan; treascraíodh Luna 18 agus Chang’e nuair a bhuail siad dromchla na Gealaí.

Neiptiún atá ar an bpláinéad is faide amuigh sa Ghrianchóras s’againn – ní áirítear Plútón ar na pláinéid a thuilleadh. Cosúil le hÚránas, is ”oighearfhathach” é: cé gur deacair atmaisféar agus screamh an phláinéid a aithint thar a chéile, is féidir a rá go bhfuil maintlín aige, agus é comhdhéanta as ”oighear” mar a thugtar – siúd is nach oighear atá ann ach sreabhán an-tiubh agus é comhdhéanta as uisce, amóinia agus meatán. Creideann na heolaithe go bhfuil croílár cuíosach beag ag Neiptiún agus go bhfuil cloch sileacáite agus iarann ann. Pé scéal é tá maighnéadsféar mór ag an bpláinéad, agus é an-te taobh istigh rud nach bhfuiltear in ann a mhíniú go sásúil i láthair na huaire.

Maidir le hatmaisféar Neiptiúin, tá sé comhdhéanta as hidrigin agus héiliam – ochtó faoin gcéad de, hidrigin atá ann, agus an chuid eile, héiliam atá ann don chuid is mó. Tá an t-atmaisféar beo le gaotha móra a sháraíos luas dhá mhíle ciliméadar in aghaidh na huaire. Is dócha go bhfuil baint ag bristeacha móra na haimsire ar Neiptiún leis an teas istigh.

Néiriad an tríú satailít is mó dá bhfuil ag fithisiú Neiptiúin. Ba é an réalteolaí Ollannach-Mheiriceánach Gerrit Pieter (Gerard Peter) Kuiper a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1949. Dealraíonn sé nach bhfuil sí ar dhéanamh na liathróide, ach le fírinne níl mórán eolais againn ina taobh go fóill. Tá sí 170 ciliméadar ar fad, a bheag nó a mhór.

Is éard atá sa Nua-Chatalóg Ghinearálta (NCG an giorrúchán Gaeilge, NGC as Béarla) ná catalóg réalteolaíoch a d’fhoilsigh an réalteolaí Danmhargach-Éireannach John Dreyer sa bhliain 1888, nuair a bhí sé i gceannas ar Réadlann Ard Mhacha. Liostáil sé réadanna éagsúla den chineál ar a dtugann réalteolaithe amaitéaracha ”réadanna domhainspéire”, is é sin, réadanna taobh amuigh dár nGrianchóras féin nach réaltaí iad. Mar sin, is réaltraí, réaltnéalta agus réaltbhraislí iad na hiontrálacha sa Nua-Chatalóg Ghinearálta.

Tá tábhacht nach beag ag baint leis an Nua-Chatalóg Ghinearálta i gcónaí, agus ceartuithe éagsúla déanta ag na réalteolaithe ar an gcatalóg i ndiaidh bhás Dreyer. D’fhoilsigh Dreyer féin cúpla ”Innéacs-Chatalóg” (Index Catalogues, IC) leis an NCG a fhorlíonadh. Ba é Wolfgang Steinicke a d’eisigh an leagan leasaithe is deireanaí de chatalóg Dreyer sa bhliain 2009.

Núiclíd a thugtar ar chineál áirithe adaimh má táthar ag cur béim ar leith ar struchtúr a núicléis, ar líon na bprótón agus na neodrón i núicléas an adaimh sin. Radanúiclídí iad na núiclídí radaighníomhacha, is é sin, na núiclídí a dtagann meath radaighníomhach éigin orthu.

Tugtar iseatóip ar núiclídí arb ionann líon na bprótón iontu. Ós ar líon na bprótón (an uimhir adamhach) a aithnítear an dúil cheimiceach, is leaganacha den dúil chéanna iad. Iseatoin na núiclídí arb ionann líon na neodrón iontu. Iseabair na núiclídí arb ionann a maisuimhir, is é sin, líon na bprótón agus na neodrón in éineacht.

Mar shampla, is iseatóip iad an próitiam (hidrigin a haon, nach bhfuil ach aon phrótón amháin sa núicléas aige) agus an deoitéiriam (hidrigin a dó, a bhfuil prótón amháin agus neodrón amháin sa núicléas aige). Is iseatoin iad an deoitéiriam agus héiliam a trí, nó tá dhá phrótón agus aon neodrón amháin sa núicléas ag an dara ceann acu. Is iseabair iad an tritiam (hidrigin a trí, iseatóp radaighníomhach na hidrigine, a bhfuil dhá neodrón agus aon phrótón amháin sa núicléas aige) agus héiliam a trí. Agus ar ndóigh is iseatóip iad an próitiam, an deoitéiriam agus an tritiam.

Ní bhíonn ainmneacha ar leith ar na hiseatóip de ghnáth – is eisceacht ar fad í an hidrigin. Nuair nach raibh an taighde ar na núiclídí radaighníomhacha ach tosaithe, áfach, ba mhinic a bhí na fisiceoirí in ann a rá cén cineál meath radaighníomhach a thagadh ar núiclíd áirithe agus cén leathré a bhí aici, ach san am chéanna ní raibh siad eolach ar an dúil ar bhain sí léi (nó ba chuma leo faoi ina gcuid oibre). Mar sin bhí ainmneacha cosúil le méiseatóiriam, iainiam, bréiviam nó tórón acu ar na núiclídí sin. Tá dhá núiclíd ann ar a dtugtaí méiseatóiriam, is é sin méiseatóiriam a haon (ar iseatóp de chuid an raidiam é) agus méiseatóiriam a dó (ar iseatóp de chuid an achtainiam é). Iseatóp de chuid an phrótachtainiam é an bréiviam, agus iseatóp de chuid an tóiriam é an t-iainiam. Is é an tórón an t-iseatóp radóin a bhaineas le meathshlabhra an tóiriam. Ní mholtar na hainmneacha seo a úsáid a thuilleadh, nó is furasta an chiall mhícheart a bhaint astu: sórt béarlagair nó leathchaint atá iontu.

Oberon atá ar an dara satailít is mó dá bhfuil ag Úránas. Cloch agus oighear is mó atá ann, nó creidtear go bhfuil maintlín oighir ann timpeall ar chroí cloiche. Ba é William Herschel a chuir an chéad sonrú sa ghealach áirithe seo, thiar sa bhliain 1787, agus tagraíonn an t-ainm do A Midsummer Night’s Dream, an dráma le William Shakespeare. Tá Oberon míle go leith de chiliméadair ar trastomhas, agus é ag fithisiú Úránais faoi chúig chéad is ceithre scór míle ciliméadar den phláinéad. Tá an tsatailít seo faoi ghlas taoide ag Úránas, is é sin, iompaíonn sí an taobh céanna le hÚránas fud fad a fhithise, agus críochnaíonn sí rothlú (ar a hais) agus imrothlú (ar a fithis) amháin san am chéanna. Níl ach dhá chúigiú cuid de dhromchla Oberon mapáilte, ach is féidir dhá ghné fheiceálacha a aithint: na cainneoin (chasma an téarma Laidine a úsáidtear i logainmníocht Oberon) agus na cráitéir. Is iad Hamlet, Macbeth agus Othello ainmneacha na gcráitéar is mó; Mommur Chasma atá ar an gcainneon is tábhachtaí. Carachtair de chuid Shakespeare iad ainmneacha na gcráitéar, ar ndóigh. Maidir le Mommur, is é ainm na coille ina raibh cónaí ar Oberon de réir na heipice Fraincise óna bhfuair Shakespeare mianach an scéil dá dhráma.

Ocsaigéad a thugtar ar aigéid neamhorgánacha ina bhfuil adaimh ocsaigine timpeall an adaimh lárnaigh. Ocsaigéid iad, mar shampla, an t-aigéad nítreach HNO₃, an t-aigéad sulfarach H₂SO₄, an t-aigéad fosfarach H₃PO₄, agus an t-aigéad sárchlórach HClO₄.

Ocsaigin atá ar dhúil cheimiceach uimhir a hocht, agus í ar an gceann is éadroime de na calcaiginí. O an tsiombail cheimiceach a sheasas di sna foirmlí. Tá trí iseatóp cobhsaí aici, mar atá, ocsaigin a sé déag, ocsaigin a seacht ndéag, agus ocsaigin a hocht ndéag, ach is léir go bhfuil an chéad cheann acu i bhfad Éireann níos coitianta in ocsaigin an dúlra ná an dá cheann eile.

Is ocsaídeoir láidir agus dúil leictridhiúltach í an ocsaigin – fuair coincheap an ocsaídiúcháin féin a ainm ón ocsaigin. Is é is brí leis sin go bhfuil de chlaonadh inti na leictreoin agus an lucht diúltach leictreachais a tharraingt chuici sna comhdhúile ceimiceacha. Tá an ocsaigin an-araiciseach chun imoibriú leis na dúile eile agus comhdhúile a dhéanamh – sampla de seo is ea an dóchán.

Tá ocht leictreon i néal leictreon an adaimh ocsaigine, agus sé cheann acu ar an leictreonsceall is faide amuigh. Tá an ocsaigin ag iarraidh ochtréad iomlán a bhaint amach ar an sceall sin, is é sin, dhá leictreon a fháil ar iasacht ó dhúil éigin eile. Mar sin, is í an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos aici ina cuid comhdhúl ná -2. Tagraíonn an comhartha lúide do lucht leictreach diúltach an dá leictreon a fhaigheas an ocsaigin ar iasacht ón dúil eile.

Tá dhá allatróp ag an ocsaigin – an ghnáthocsaigin, nó an ”dé-ocsaigin”, atá comhdhéanta as móilíní dhá adamh (O₂), agus an t-ózón nó an ”trí-ocsaigin” (O₃). Tá an t-ózón in uachtar an atmaisféir tábhachtach leis an radaíocht ultraivialait a chosc, ach ón taobh eile de is gás nimhe agus substaint éagobhsaí shophléasctha é. Cosúil leis an gclóirín, is gás tachtach é an t-ózón a oibríos ar na scamhóga ionas go líontar le huisce iad, agus an t-othar á bhá ar an talamh tirim – riocht é seo ar a dtugtar éidéime na scamhóg. Gás gan dath í an ghnáthocsaigin, ach tá dath gorm san ózón.

Tá ocsaigin de dhíth ar an duine agus ar an gcuid is mó de na horgánaigh bheo le haghaidh na cillríospráide (táirgiú an fhuinnimh sna cealla, ”tarraingt anála na gceall” mar a déarfá). Dealraíonn sé áfach nach mar sin a bhí ó thús, nó tá baictéir ann, cosúil leis an ngéineas Clostridium, nach gcuireann suas le hocsaigin ar aon nós. (Is é an speiceas úd Clostridium botulinum an cineál baictéir is cúis leis an ispíneachas, is é sin, an nimhiú bia.) Is iarsmaí iad na baictéir anaeróbacha seo ón tréimhse roimh Réabhlóid na hOcsaigine. Tharla Réabhlóid na hOcsaigine (nó Olltubaiste na hOcsaigine, nó Géarchéim na hOcsaigine) breis is dhá mhórmhilliún bliain ó shin, nuair a d’éirigh an t-atmaisféar chomh saibhir in ocsaigin is gur thosaigh sé ag marú na neachanna beo a bhí ann san am. Creidtear gurbh iad na halgaí gormghlasa, na Cyanophyta, a chuir tús le Réabhlóid na hOcsaigine, nó ba iad ba thúisce a thosaigh ag táirgeadh ocsaigine ar nós na bplandaí, is é sin, ag déanamh fótaisintéise. Tar éis an tsaoil bhí an bheatha in ann í féin a oiriúnú don atmaisféar ocsaiginithe, áfach, agus inniu tá an ocsaigin riachtanach (seachas nimhiúil) don chuid is mó di.

Chomh himoibritheach is atá an ocsaigin d’imeodh sí as an atmaisféar go sciobtha, ach go bé go bhfuil fótaisintéis na bplandaí ag táirgeadh tuilleadh di. An chuid is mó d’ocsaigin an Domhain tá sí ceangailte de dhúile eile i gcomhdhúile. Is dócha gurb é an t-uisce – comhdhúil na hocsaigine is na hidrigine, ocsaíd na hidrigine – an ceann is iomráití acu seo. Thairis sin áfach tá ocsaigin le fáil sna sileacáití, is é sin, i gcomhdhúile na hocsaigine, an tsileacain agus na miotal. Mianraí iad na sileacáití atá ar fáil sna clocha – is ionann, beagnach, sileacáit agus cloch, nó is deacair teacht ar chloch nach mbeadh sileacáit de chineál éigin mar chomhábhar inti. Maidir leis an ngrianchloch, is comhdhúil ocsaigine agus sileacain í – dé-ocsaíd an tsileacain.

Na hOirínidí: Cith dreigí iad na hOirinidí a bhíos ag teacht as radaí atá suite i réaltbhuíon an Bhodaigh, agus iad le feiceáil go bliantúil i Mí Dheireadh Fómhair. Is éard atá ann ná cáithníní beaga oighir a bhain an Ghrian de Chóiméad Halley fadó, díreach cosúil leis na hEta-Acuairídí.

An tOllaomthóir (Matt Hussey a cheap an téarma) a thugtar ar aimhrialtacht imtharraingthe atá suite faoi 150-250 milliún solasbhliain den Ghrianchóras i dtreo na Rialach agus Thriantán an Deiscirt. Go bunúsach, is éard atá ann ná rud dofheicthe agus é an-trom. Tá an tOllaomthóir suite sa ghannchrios, ionas nach dtig linn radharc ceart a fháil air, agus mar sin is deacair a rá cad é atá ann. Is ionann mais an Ollaomthóra agus mais na Gréine méadaithe faoi thuairim is deich gcuaidrilliún (10,000,000,000,000,000), rud is féidir a aithint go neamhdhíreach ar an dóigh a dtéann a imtharraingt i bhfeidhm ar na réaltraí.

Ór a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a naoi déag is trí scór, agus is é Au an giorrúchán a úsáidtear sna foirmlí ceimiceacha. Bhí aithne ag an gcine daonna ar an dúil seo sa ré réamhstairiúil féin, agus is miotal lómhar í a ndéantar seodra as. Tá dath buí neamhghnách ann a dhealaíos ó na miotail eile é. Tá an t-ór as pabhar insínte, agus é níos troime ná an luaidhe féin. Is féidir teacht ar an miotal lom sa dúlra, siúd is go mbíonn sé measctha trí mhiotail lómhara eile, cosúil le copar nó pallaidiam. Bíonn comhdhúile ceimiceacha óir le fáil sa dúlra chomh maith, ar nós teallúirídí óir (comhdhúile óir agus teallúiriam).

Ní furasta ór a ocsaídiú, ach má mheasctar aigéad hidreaclórach agus aigéad nítreach, gheofar ocsaídeoir láidir ar a dtugtar aqua regia nó ”uisce ríoga”, toisc go bhfuil sé in ann ”rí na miotal”, is é sin, an t-ór, a ocsaídiú is a chreimeadh. Rachaidh an t-ór sa tuaslagán mar ian teitreaclóróráite, AuCl₄^–. Mar is léir ó fhoirmle an iain seo, is é +3 gnáthstaid ocsaídiúcháin an óir. Is féidir ór a thuaslagadh i dtuaslagáin chiainíde, toisc gur dual dó iain choimpléascacha a dhéanamh in éineacht leis na hiain chiainíde, agus san aigéad seiléineach H₂SeO₄, ar ocsaídeoir láidir é.

Pallas atá ar an dara mionphláinéad (astaróideach) is mó sa Ghrianchóras, taobh istigh d’fhithis Úránais ar a laghad. Is í an dara mionphláinéad is luaithe a d’aithin súil an duine, nó ba é an réalteolaí Heinrich Olbers a chuir an chéad sonrú inti i dtús na naoú haoise déag. Dá réir sin, is é ”2 Pallas” an t-ainm córasach atá uirthi mar mhionphláinéad. Fuair sí a hainm ó Pallas Athene, an bandia sean-Ghréagach. Tá fithis an-éalárnach aici: nuair a bhainfeas sí amach a cianphointe ón nGrian, beidh sí faoi 3.4 aonad réalteolaíoch den réalta, agus nuair a thiocfas sí go dtína garphointe, ní bheidh ach fad 2.1 aonad réalteolaíoch idir í agus an Ghrian. (Is ionann aon aonad réalteolaíoch, ar ndóigh, agus meánfhad an Domhain ón nGrian.)

Parsoic: Tá an focal féin parsoic bunaithe ar parsec an Bhéarla, agus is giorrúchán é a chiallaíos parallax second, is é sin, soicind saobhdhiallais. Aonad faid é arb ionann é, a bheag nó a mhór, agus 3.26 solasbhliana. Is é is bunús leis an bparsoic ná: Glacaimis leis go bhfuil réad réalteolaíoch againn agus é ag dul trasna na spéire. Má chomhfhreagraíonn aon soicind stua amháin den ghluaiseacht tras-spéire (den tsaobhdhiallas) d’aon aonad réalteolaíoch amháin d’fhíorghluaiseacht an réid, bainfidh muid an tátal as go bhfuil an réad sin suite aon pharsoic amháin i gcéin uainn (le fírinne áfach níl Proxima Centauri féin suite chomh cóngarach sin). Is ionann an t-aonad réalteolaíocht agus meánfhad an Domhain ón nGrian, nó timpeall ar céad go leith milliún ciliméadar.

Pasiphaë: Ceann de shatailítí nádúrtha Iúpatair atá inti. Ba é an réalteolaí Philibert Jacques Melotte, Sasanach de phór na Beilge, a rinne a fiannachtain sa bhliain 1908, ach ní bhfuair sí a hainm roimh an mbliain 1975 – idir an dá linn ba é an t-ainm a bhíodh uirthi ná Iúpatar a hOcht. Tá sí dhá scór ciliméadar ar trastomhas, a bheag nó a mhór, agus tá fithis an-neamhrialta, an-éalárnach aici – tá a garphointe d’Iúpatar suite seacht milliún déag de chiliméadair ón bplainéad, agus a cianphointe aon mhilliún déag is fiche uaidh. Fithis chasiompaithe í. Tá grúpa iomlán satailítí ag Iúpatar ar a dtugtar ”grúpa Pasiphaë”, toisc go bhfuil siad ag timpeallú an phláinéid ar fhithisí éalárnacha casiompaithe atá cosúil le fithis Pasiphaë.

Peirséas – réaltbhuíon is ea Peirséas agus é le feiceáil i leathsféar thuaidh na spéire, dingthe idir an Sioráf, Caiseoipé, Andraiméide, an Triantán, an Reithe, an Tarbh, agus an tAra. Mirfak nó Algenib a thugtar ar an réalta is gile sa réaltbhuíon seo, is é sin Alpha Persei, ach is dócha gurb é Algol, nó Beta Persei, an ceann is clúití. Feictear dhá réaltbhraisle oscailte i bPeirséas, mar atá, NCG869 agus NCG884.

An Phéacóg – réaltbhuíon í an Phéacóg agus í suite i leathsféar theas na spéire, idir an tOchtamhán, Éan Parthais, Triantán an Deiscirt, an Altóir, an Teileascóp, an tIndiach, agus an Túcán. Tugtar ”An Phéacóg” ar Alpha Pavonis freisin, is é sin, an réalta is gile sa Phéacóg. Tá Alpha Pavonis suite faoi chéad agus ceithre scór de sholasbhlianta dínn, agus is déréalta speictreascópach í: tá an dá chomhréalta níos cóngaraí dá chéile ná an Ghrian agus Mearcair. Is B-réalta í.

An Phéist a thugtar ar an t-aon réaltbhuíon atá scoilte ina dhá limistéar: Ceann na Péiste agus Eireaball na Péiste. Tá réaltbhuíon eile, mar atá, Fear na bPéisteanna, suite idir an Ceann agus an tEireaball. Is é Unukalhai nó Alpha Serpentis an réalta is gile sa Cheann (agus sa réaltbhuíon go léir). Cor Serpentis an t-ainm traidisiúnta Laidine ar an réalta seo – Croí na Péiste. Fathachréalta fhlannbhuí atá ann, agus í aicmithe mar K-réalta, is é sin beagáinín níos fuaire ná an Ghrian. Réalta í Unukalhai a bhí ina réalta phríomhsheichimh tráth agus a chlaochlaigh go fathachréalta nuair a spíon sí a cuid hidrigine, rud atá i ndán don Ghrian s’againn féin i ndeireadh ama. Tá Unukalhai suite faoi cheithre solasbhliana déag is trí scór dínn. Maidir le hEireaball na Péiste, is í Eta Serpentis an ceann is gile de na réaltaí ansin, agus is K-réalta fhlannbhuí í, díreach cosúil le hUnukalhai. Tá Eta Serpentis ina fo-fhathach, nó fathach beag atá idir eatarthu san fhorbairt i dtreo an fhathaigh. Meastar go bhfuil an réalta seo suite faoi thrí scór de sholasbhlianta dínn.

Sa bhreis ar na réaltaí, tá cuid mhaith réaltnéalta agus réaltraí le feiceáil sa dhá leath den Phéist. Is iad na réada is tábhachtaí den chineál seo sa Cheann ná M5, nó Messier 5; L134 agus L183, ar néalta dorcha iad; agus an réaltra aisteach ar a dtugtar Réad Hoag (tá a lán réaltraí eile sa réaltbhuíon seo chomh maith, ach is é Réad Hoag an ceann is aistí). Ba é an réalteolaí Meiriceánach Arthur Allen Hoag a chuir sonrú sa réaltra seo sa bhliain 1950. Réaltra fáinneach é Réad Hoag, is é sin, tá an croí ann, agus fáinne réaltaí ina thimpeall, ach ní aithnítear a dhath sa dorchadas idir an dá rud, cé go bhfuil sé incheaptha go bhfuil réaltbhraislí ansin nach bhfuil sách geal le bheith infheicthe againne. Maidir le hEireaball na Péiste, tá sé an-saibhir i réaltbhraislí agus réaltnéalta atá suite taobh istigh dár réaltra féin, cosúil le M16 nó Messier 16 – Néal an Iolair. Níl an réaltnéal seo rógheal ann féin, ach tá sórt clú air: sa bhliain 1995 chuaigh grianghraf de chuid de Néal an Iolair ar fud na meán a chuir draíocht ar na daoine, ó bhí trí cholún cuidsúlacha gáis le feiceáil ann, agus réaltaí nua á bhfoirmiú iontu. Is gnách ”Colúin an Chruthaithe” a thabhairt ar an réigiún sin den néal inniu.

An Phéist Bheag a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Colgán, an Abhainn, an Clog, an Tábla, an tOchtamhán, an Féinics, an Líontán, agus an Túcán. Níl sí leath chomh feiceálach leis an bPéist Uisce – le fírinne is réaltbhuíon réasúnta fann í. Is í Beta Hydri an réalta is gile sa Phéist Bheag; G-réalta í atá díreach ag forbairt ó réalta phríomhsheichimh go fathachréalta, agus í ar aon mhais, a bheag nó a mhór, leis an nGrian. Mar sin, cuireann na réalteolaithe suim ar leith inti, ós eochair í dá bhfuil i ndán don Ghrian s’againn sa deireadh. Tá Beta Hydri suite faoi cheithre solasbhliana is fiche dínn.

An Phéist Uisce a thugtar ar an réaltbhuíon is mó sa spéir. Tá an Phéist Uisce ag críochantacht leis an Aerchaidéal, an Portán, an Madra Beag, an Ceinteár, an Préachán, an Cupán, an Leon, an Mheá, an Faolchú, an tAonbheannach, Deireadh na Loinge, Compás an Mhairnéalaigh, an Seiseamhán, agus an Mhaighdin. Is é Alphard, nó Alpha Hydrae, an réalta is gile sa réaltbhuíon: fathachréalta fhlannbhuí K-aicme atá ann. Tá Alphard suite faoi chéad is ceithre scór solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Déréalta í Beta Hydrae atá suite breis is trí chéad go leith de sholasbhlianta uainn; fathachréalta the bhánghorm B-aicme é an ceann is gile den bheirt sa déréalta. Maidir le Gamma Hydrae, is fathachréalta bhuí í, is é sin, tá sí sách cosúil leis an nGrian s’againn ó thaobh an speictrim de: G-réaltaí iad an bheirt acu. Tá Gamma Hydrae suite faoi chorradh is céad deich solasbhliana is fiche dínn. Tá sí trí oiread chomh trom leis an nGrian, ach san am chéanna tá sí breis is céad oiread níos lonrúla.

Tá Alphard agus Gamma Hydrae le feiceáil i mbratach na Brasaíle, mar chuid de spéir na réaltaí os cionn Rio de Janeiro. Seasann Alphard do stát Mato Grosso do Sul, agus siombalaíonn Gamma Hydrae stát Acre.

Tá trí réad sa Phéist Uisce a luaitear i gCatalóg Messier, mar atá, M83, nó Réaltra Muilinn an Tuaiscirt; M68, ar réaltbhraisle chruinneogach é; agus M48, ar réaltbhraisle oscailte é. Thairis sin, is fiú an réaltnéal pláinéadach úd NCG 3242 a lua – tugtar ”taibhse Iúpatair” air, toisc gurb éasca é a thógáil in ainriocht Iúpatair chomh cosúil leis is atá sé.

Phekda nó Phecda nó Phad nó Gamma Ursae Majoris a thugtar ar an réalta thíos ar chlé i ”mbocsa” an Chamchéachta, taobh thíos de Megrez, ar chlé ó Merak. Tá Phekda suite timpeall ar thrí solasbhliana is ceithre scór uainn. Is A-réalta í, is é sin, réalta the bhán, cosúil le Deneb, Vega agus Fomalhaut. Réalta phríomsheichimh í, agus í trí oiread chomh trom leis an nGrian. Is féidir a aithint ar a speictream go bhfuil scamall gáis timpeall ar an réalta seo, nó cuireann an gás línte astúcháin leis an speictream. Ceann de na réaltaí i nGrúpa Gluaisteach an Bhéir Mhóir í.

An Phléadach nó An Streoillín nó An Croimfhleiscín nó An tÉillín nó An Scuaidrín nó Na Cearrbhaigh – ”an paca cártaí a chaith an Cearrbhach Mac Cába uaidh nuair a bhain sé amach na Flaithis” – a thugtar ar réaltbhraisle uimhir a cúig is dhá scór i gCatalóg Messier – M45. Seven Sisters a chloisfeá i mBéarla ar an bPléadach – tagairt é sin do sheachtar iníonacha Atlas agus Pleione i miotaseolaíocht na sean-Ghréige. Tá an Phléadach suite i réaltbhuíon an Tairbh, agus is iad ainmneacha na ”ndeirfiúracha” ná Alcyone, Asterope (Sterope), Celaeno, Electra, Maia, Merope, agus Taygeta. Tá beirt eile de na réaltaí sa bhraisle ainmnithe as tuismitheoirí na ndeirfiúracha, Atlas agus Pleione. B-réaltaí iad na deirfiúracha agus na tuismitheoirí araon, is é sin is réaltaí teo bánghorma iad. Tá na réaltaí seo suite tuairim is ceithre chéad go leith de sholasbhlianta uainn, agus iad díreach ag dul trí scamall dusta a chuireas luan le loinnir na réaltaí.

Tugann na Seapánaigh Subaru ar an bPléadach, agus déanamh gluaisteáin ainmnithe acu as an réaltbhraisle seo. Na Maori sa Nua-Shéalainn, arís, is é an t-ainm a bhí acusan ar an bPléadach ná Makali’i. Bhí tábhacht spioradálta ag baint le Makali’i i gcultúr traidisiúnta na Maori, bunadh dúchasach na Nua-Shéalainne, nó ba é éirí na Pléadaí go gairid i ndiaidh luí na gréine ba chomhartha do Makahiki. Is éard a bhí i gceist le Makahiki ná tréimhse bhliantúil síochána in ómós do dhia an fhómhair is na méithe i seanchreideamh na Maori.

Príomhsheicheamh a thugtar ar an gcrios i léaráid Hertzsprung-Russell ina bhfuil an chuid is mó de na réaltaí. D’fhéadfá a rá gurb iad na gnáthréaltaí iad. Réaltaí phríomhsheichimh iad an Ghrian, Sirius, Spica, Alphecca, agus Vega, mar shampla. Is gnách a rá gurb ionann abhacréalta agus réalta phríomhsheichimh, ach ní mór cuimhne a choinneáil air nach réaltaí príomhsheichimh iad na habhacréaltaí bána.

Tá gach réalta phríomhsheichimh ar mheá hidreastatach. Is é sin, tá ábhar na réalta chomh te is go bhfuil sé ar tí pléascadh (”brú teirmeach”, is é sin brú teasa, a thugtar air seo), ach san am chéanna tá sé chomh trom is go bhfuil sé ar tí crupadh chuige, nó ”imphléascadh” a dhéanamh, agus an dá fhórsa seo – an brú teirmeach agus an imtharraingt – neodraithe ag a chéile. Sin é an rud a dtugtar meá hidreastatach (nó cothromaíocht hidreastatach) air.

Tá ”imoibreoir núicléach” na réalta príomhsheichimh suite ina croílár, agus is ansin a chomhleáitear na núicléis hidrigine go núicléis héiliam. Taobh amuigh den imoibreoir atá an crios radaíochta, áit a bhfuil an fuinneamh á scaipeadh mar radaíocht, agus taobh amuigh den chrios sin atá an crios comhiompair.

Prótachtainiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a haon déag is ceithre scór, is é sin, an dúil atá suite idir an tóiriam agus an t-úráiniam i dtábla peiriadach na ndúl. Cosúil leis na hachtainídí go léir is dúil radaighníomhach é, i bhfad níos radaighníomhaí ná na comharsana, nó níl an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil aige (prótachtainiam dhá chéad a trí déag is fiche) ach dhá mhíle déag is fiche, sé bliana déag is trí scór ar leathré. Shílfeá gur tréimhse sách fada é an méid sin féin, ach is é is impleacht dó go bhfuil an prótachtainiam i bhfad níos dainséaraí le láimhseáil ná an tóiriam nó an t-úráiniam nádúrtha.

Tá ceithre staid ocsaídiúcháin ag an bprótachtainiam, mar atá, +4 agus +5, arb iad na staideanna ocsaídiúcháin is coitianta aige iad, agus +2 agus +3. Ní féidir mórán úsáide a bhaint as an dúil ná as na comhdhúile, áfach, chomh dainséarach is atá siad de dheasca na radaighníomhaíochta. Scéal eile áfach go gcuireann na geolaithe suim sna hiarsmaí prótachtainiam a dtagann siad trasna orthu sna mianraí, lena aithint cé chomh fada is atá próisis áirithe gheolaíocha ag teacht i gcrann.

Ba iad Kazimierz Fajans agus Oswald Helmuth Göhring ba thúisce a d’aithin an prótachtainiam, agus is é an t-ainm a bhaist siad air ná ”bréiviam”, nó ba é an t-iseatóp a bhí i gceist acu ná prótachtainiam dhá chéad a ceathrar déag is fiche, nach bhfuil oiread is seacht n-uaire an chloig ar leathré – brevis an focal Laidine a chiallaíos ”gearrshaolach”. Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig na fisiceoirí cáiliúla úd ón nGearmáin, Otto Hahn agus Lise Meitner, trasna ar iseatóp nach raibh chomh gearrshaolach sin, agus mar sin ní bhfuarthas an t-ainm sin ”bréiviam” oiriúnach don dúil nua seo a thuilleadh. ”Próta-achtainiam” nó ”réamhachtainiam” a baisteadh ar an dúil ina dhiaidh sin, toisc go dtagann sé roimh an achtainiam i meathshlabhra an úráiniam. Sa bhliain 1949, rinne Aontas Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí (IUPAC) ”prótachtainiam” den ainm sin, le súil is go mbeadh sé níos fusa le fuaimniú.

Radaí – is é an radaí an pointe spéire a bhfuil dreigechith (mar shampla) ag teacht as, mar a fheictear dúinne.

Réalta Barnard an ceathrú réalta is cóngaraí dúinn, agus í suite faoi shé solasbhliana dínn. Feictear i réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna í – is é sin má fheictear, nó is réalta bheag dhearg fhann í. Scéal eile é gur foinse láidir solais infridheirg í. Sáraíonn sí réaltaí eile na spéire ar dhualghluaisne, áfach. Tá an réalta ainmnithe as an bhfear a d’aithin í roimh aon duine eile, mar atá, Edward Emerson Barnard, réalteolaí Meiriceánach a rinne cuid mhaith breathnuithe tábhachtacha lena linn: eisean a chuir an chéad sonrú in Amalthea, gealach bheag de chuid Iúpatair, mar shampla.

Réalta Kapteyn an gnáthainm ar an dara réalta is mó dualghluisne atá le feiceáil ar an spéir. Tá sí sách cóngarach dúinn, is é sin tá sí suite faoi thrí solasbhliana déag dinn, agus is abhacréalta dhearg fhannlag í nach féidir a aithint gan déshúiligh nó teileascóp. Tá sí suite i réaltbhuíon an Phéintéara, agus ba é an réalteolaí Ollannach Jacobus Kapteyn a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1898.

Réalta Teegarden a thugtar ar abhacréalta dhearg ar tháinig Bonnard Teegarden agus a fhoireann taighde uirthi sa bhliain 2003 nuair a bhí siad ag scagadh eolais faoi astaróidigh a bailíodh na blianta roimhe sin. Cosúil le Réalta Barnard agus Réalta Kapteyn, tá Réalta Teegarden suite cóngarach dúinn (dhá sholasbhliain déag) agus is í an dualghluaisne an ghné is suntasaí di. Maidir leis an aicmiú, is M-réalta í cosúil leis an mbeirt eile. Tá Réalta Teegarden suite i réaltbhuíon an Reithe.

Réaltra a thugtar ar chóras réaltaí atá á choinneáil le chéile ag an imtharraingt. Is é Bealach na Bó Finne an réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin. Glactar leis go bhfuil dúpholl i gcroí ár réaltra agus a lán réaltraí eile; Sagittarius A* a thugtar ar an dúpholl s’againne. Is gnách na réaltraí a aicmiú de réir an déanamh atá orthu: aithnítear réaltraí bíseacha, réaltraí éilipseacha agus réaltraí neamhrialta. Cuid de na réaltraí bíseacha is féidir cineál barra a fheiceáil timpeall an chroí iontu – réaltraí bíseacha barracha iad mar sin.

Réaltra an Ghuairneáin – is é seo leasainm an réaltra arb é réad uimhir a 51 i gcatalóg Messier, nó M51. Le fírinne dhá réaltra atá i gceist leis, mar atá, Réaltra an Ghuairneáin sa chiall chúng (M51a) agus réaltra beag atá suite in aice leis, M51b. Glactar leis go bhfuil Réaltra an Ghuairneáin suite fiche-tríocha milliún solasbhliain uainn, ach bíonn na meastacháin an-éagsúil le chéile dháiríre. Tá an réaltra seo suite i réaltbhuíon na Madraí Fiaigh, agus is féidir é a aithint sna déshúiligh féin gan trácht ar theileascóp. Réaltra bíseach é Réaltra an Ghuairneáin agus is féidir a chuid géag a aithint go soiléir – deirtear gur réaltra ”dea-dheartha” atá ann. An réaltra beag úd M51b, áfach, is abhacréaltra é, agus níl se in aon neasacht do bheith chomh cuidsúlach leis an nGuairneán. Réaltraí idirghníomhacha iad an dá cheann seo, is é sin, tá siad ag aomadh a chéile agus ag tarraingt dusta agus gáis as a chéile. D’fhéadfá a rá go bhfuil an dá réaltra nasctha dá chéile le cineál droichead gáis agus dusta mar sin, agus dealraíonn sé go bhfuil réaltaí nua ag teacht chun saoil sa droichead seo. Díol spéise agus ábhar taighde do na réalteolaithe é sin, nó is gnách nach taobh amuigh den réaltra a fhoirmítear na réaltaí, ach taobh istigh de.

Réaltra an tSoimbréaró – leasainm an réaltra arb é réad uimhir a 104 i gcatalóg Messier (M104) é. Réaltra bíseach neamhbharrach atá ann agus é le feiceáil i réaltbhuíon na Maighdine. Is féidir an ”hata Meicsiceánach” seo a aithint le teileascóp den chineál a úsáideas na réalteolaithe amaitéaracha. Tá sé suite faoi ocht milliún fichead de sholasbhlianta dínn, ach tá sé as pabhar geal i gcomparáid leis an gcuid is mó de na réaltraí atá chomh cianmhar sin uainn.

Rigel nó Beta Orionis a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh. Córas trí réalta atá ann le fírinne. Ollfhathach í an phríomhréalta, Rigel A, agus is réaltaí príomhsheichimh iad an dá cheann eile nach bhfuil mórán níos mó ná an Ghrian. Tá Rigel le feiceáil ón gcuid is mó d’fharraigí an Domhain – réalta thábhachtach eolais a bhí inti riamh do na mairnéalaigh mar sin. Réalta athraitheach í Rigel, agus í ag lonrú suas nó ag tréigean go neamh-thráthrialta. Tá Rigel fiche oiread chomh trom leis an nGrian, agus tuairim is ceithre scór oiread chomh mór, de réir an trastomhais. Ó thaobh an lonrachais de, áfach, bheadh céad agus fiche míle Grian de dhíth le Rigel a shárú. Réalta bhánghorm den aicme speictreach B atá inti.

Ainm Araibise é ”Rigel” ó thús, agus is é is brí leis ná ”cos” – cos an Bhodaigh, más maith leat. Tá Rigel suite faoi thuairim is naoi gcéad solasbhliain dínn.

An Sciath nó Sciath Sobieski nó Scutum nó Scutum Sobiescianum (Polainnis: Tarcza Sobieskiego) a thugtar ar an réaltbhuíon bheag idir an tIolar, Fear na bPéisteanna, an Phéist agus an Saighdeoir. Ba é an réalteolaí Polannach Eoin Hevelius (Polainnis: Jan Heweliusz) a shocraigh teorainneacha na Scéithe, agus is é an t-ainm a bhaist sé ar an réaltbhuíon seo ná Sciath Sobieski, le Rí na Polainne Jan (Eoin) Sobieski a onórú. Bhí Sobieski díreach tar éis bua a bhreith i gCath Vín, 1683.

Níl mórán cuid súl sa Sciath dáiríre, nó níl réaltaí rógheala inti ar aon nós. I gceann cúpla milliún bliain beidh a mhalairt fíor, áfach, nó tá ceann de réaltaí na Scéithe, Delta Scuti, ag druidim isteach linn go tiubh, agus is fathachréalta ghorm í. Nuair a bheas sí chomh cóngarach dúinn agus a bheas (timpeall ar dheich solasbhliana), beidh sí níos gile ná Sirius féin, dar leis na réalteolaithe. I láthair na huaire, tá Delta Scuti faoi dhá chéad solasbhliain dinn.

Siorcóiniam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir 40, agus is é Zr an giorrúchán a shiombalaíos siorcóiniam i bhfoirmlí ceimiceacha. Miotal é an siorcóiniam agus é in aon ghrúpa amháin leis an itriam agus leis an niaibiam. Sileacáit siorcóiniam é an siorcón, an mianra arb é an fhoinse is tábhachtaí siorcóiniam é. Is iad an Astráil agus an Afraic Theas an dá stát is mó mianadóireachta siorcóiniam.

Miotal insínte liathbhán é an glansiorcóiniam. Is féidir púdar siorcóiniam a chur trí thine, ach tá na cnapáin mhóra miotail sách díonta ar ocsaídiú. Tá leáphointe an tsiorcóiniam réasúnta ard, is é sin, míle ocht gcéad cúig chéim déag is dhá scór de réir Celsius.

Is iad an dé-ocsaíd (ZrO₂), nó an tsiorcóinia, agus an tsileacáit, nó an siorcón (ZrSiO₄), an dá chomhdhúil is tábhachtaí. +4 an staid ocsaídiúcháin atá ag an dúil sna comhdhúile seo, mar is gnách di. Baintear úsáid as an tsiorcóinia i ndéantús gléasra saotharlainne, agus gearrtar siorcón go seoidchlocha. Maidir leis an miotal féin, is minic a chuirtear le miotail eile é (cóimhiotalú) le hiad a dhéanamh níos díonta ar an teas agus ar an ocsaídiú.

Tá ceithre iseatóp nádúrtha ag an siorcóiniam, mar atá, siorcóiniam a deich is ceithre scór (51.45 % de shiorcóiniam an dúlra), siorcóiniam a haon déag is ceithre scór (11.22 %), siorcóiniam a dó déag is ceithre scór (17.15 %), siorcóiniam a ceithre déag is ceithre scór (17.38 %) agus siorcóiniam a sé déag is ceithre scór (2.8 %). Iseatóp radaighníomhach é an ceann deireanach acu, ach ós rud é go bhfuil leathré an iseatóip sin níos faide ná aois na hollchruinne, níl cúis imní sa radaighníomhaíocht sin. Is féidir iarsmaí d’iseatóp radaighníomhach eile a aithint sa siorcóiniam nádúrtha, is é sin siorcóiniam a trí déag is ceithre scór, nach bhfuil ach milliún go leith de bhlianta ar leathré. Pé scéal é tá an siorcóiniam 91.224 aonad ar mheáchan adamach.

Sirius: Is é Sirius nó Sotis nó Sopdet nó Alpha Canis Majoris nó Réalta an Mhadra an réalta is gile i réaltbhuíon an Mhadra Mhóir. Tá sé ar an réalta is gile dá bhfuil le feiceáil ar spéir oíche ár bpláinéid féin, amach ón nGrian ar ndóigh. Le fírinne is déréalta é: is é Sirius A príomhréalta an chórais, agus is réalta bhán den A-aicme é. Ní fathachréalta atá ann ach réalta phríomhsheichimh, agus í suite sách cóngarach dúinn, is é sin, ocht solasbhliana go leith. Tá Sirius A dhá oiread chomh trom leis an nGrian s’againn, ach tá sé breis is fiche oiread níos lonrúla. Réalta an-te é agus é ag spíonadh a chuid hidrigine i bhfad níos gasta ná an Ghrian s’againn.

Maidir le compánach Sirius, nó Sirius B, níl ann ach abhacréalta bhán: tá sé ar aon mhais leis an nGrian, a bheag nó a mhór, agus é ar aon mhéid leis an Domhan. Mar is dual do na habhacréaltaí bána is réalta an-dlúth é, agus é tar éis a chuid hidrigine a spíonadh, ionas nach bhfuil sé ag táirgeadh teasa a thuilleadh.

Deir téacsanna seanársa réalteolaíochta gur réalta dhearg é Sirius, rud a tharraingíos cuid mhaith diospóireachta inniu féin. Míniú amháin é go raibh Sirius B ina fhathachréalta dhearg cúpla míle bliain ó shin, ach is é an bharúil atá ag an gcuid is mó de na réalteolaithe nach bhfuil sé incheaptha, nó bíonn forbairt na réaltaí i bhfad níos maille ná sin ag teacht i gcrann. Mar sin, ní féidir an rúndiamhair seo a mhíniú go sásúil i láthair na huaire.

Tá Sirius le feiceáil ar bhratach na Brasaíle, agus é ag seasamh do stát Mato Grosso in iarthar na tíre.

Sóidiam: Is é an sóidiam an dara ceann is éadroime de na miotail alcaileacha. Is é dúil cheimiceach uimhir a haon déag é, agus is í an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha ná Na – Natrium an t-ainm Gearmáinise a úsáidtear ina lán teangacha eile fosta. Cosúil leis na miotail alcaileacha go léir tá an sóidiam an-araiciseach chun imoibriúcháin le comhdhúile a dhéanamh le dúile eile, agus mar sin má aonraítear mar dhúil é, imoibreoidh sé go fíochmhar le huisce, abair, nó leis an aer féin le comhdhúile nua a chruthú.

Is é an gnáthshalann nó clóiríd an tsóidiam NaCl an chomhdhúil is coitianta dá bhfuil aige, agus is é +1 an t-aon staid ocsaídiúcháin atá aige – tá aon leictreon amháin ar an leictreonsceall is faide amuigh aige, agus é fonnmhar an leictreon seo a thabhairt ar iasacht uaidh le hian sóidiam Na⁺ a dhéanamh. Comhdhúile tábhachtacha eile iad an tsóid aráin (décharbónáit nó hiodracarbónáit an tsóidiam NaHCO₃) agus an tsóid níocháin (carbónáit an tsóidiam Na₂CO₃).

Má chuirtear cnapán sóidiam in uisce, beidh imoibriú fíochmhar ann, agus an sóidiam ag cur na ruaige ar hidrigin an uisce le ”sóid loiscneach”, is é sin hiodrocsaíd sóidiam, NaOH, a dhéanamh. Bun láidir (is é sin substaint bhunata nó alcaileach) í hiodrocsaíd an tsóidiam, agus é sothuaslagtha san uisce.

Is féidir sóidiam a aithint ar an dath láidir buí a chuireas an t-ian sóidiam in aon lasair. Seo an ”D-líne” ar chuir an fisiceoir ceannródaíoch Joseph von Fraunhofer sonrú inti lena lá, agus tá an solas buí seo 589 nanaiméadar ar tonnfhad.

Spica: Is í Spica nó Alpha Virginis an réalta is gile i réaltbhuíon na Maighdine. Déréalta í, agus is fathachréalta bhánghorm den B-aicme í an phríomhréalta. Tá an dá leathréalta chomh cóngarach dá chéile, áfach, nach féidir iad a aithint thar a chéile ach ar a speictream (is é sin, déréalta speictreascópach í Spica). Tá Spica suite faoi dhá chéad is caoga solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór.

Sraith Balmer: Is í sraith Balmer an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an dara leictreonsceall is laige fuinneamh agus na cinn os a chionn. Tá ceithre líne acu suite i mbanda an tsolais infheicthe, agus an chuid eile sa bhanda ultraivialait. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Eilvéiseach Johann Balmer a d’aithin an dóigh a raibh tonnfhaid na línte ag brath ar a chéile agus a d’oibrigh amach foirmle mhatamaiticiúil a cheadaigh do na fisiceoirí coibhneas na dtonnfhad a chomhaireamh. Ní ba dhéanaí ghinearálaigh an Sualannach Johannes Rydberg cothromóid Balmer go cothromóid Rydberg a chuir ar a gcumas tonnfhaid agus minicíochtaí na sraitheanna eile a áireamh.

Sraith Brackett: Is í sraith Brackett an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an ceathrú leictreonsceall is laige fuinneamh agus na leibhéil fhuinnimh os a chionn. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Meiriceánach Frederick Sumner Brackett (1896-1988) a d’aithin an tsraith seo sa bhliain 1922.

Sraith Humphreys: Is í sraith Humphreys an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an séú leictreonsceall is laige fuinneamh agus na leibhéil os a chionn. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Meiriceánach Curtis Humphreys (1898-1986) a rinne a fionnachtain.

Sraith Lyman: Is í sraith Lyman an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an leictreonsceall is laige fuinneamh agus na cinn os a chionn. Tá línte speictreacha na sraithe seo suite sa bhanda ultraivialait, is é sin, níl siad infheicthe. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Meiriceánach Theodore Lyman.

Sraith Paschen: Is í sraith Paschen an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an tríú leictreonsceall is laige fuinneamh agus na leibhéil os a chionn. Tá línte speictreacha na sraithe seo suite sa bhanda infridhearg, is é sin, tá a dtonnfhad níos mó ná tonnfhad an tsolais infheicthe, agus dá réir sin, tá a minicíocht níos ísle. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Gearmánach Friedrich Paschen.

Sraith Pfund: Is í sraith Pfund an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an cúigiú leictreonsceall is laige fuinneamh agus na leibhéil os a chionn. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Meiriceánach August Herman Pfund.

Teicnéitiam atá ar dhúil cheimiceach uimhir a 43 i dTábla Peiriadach na nDúl, agus is é an giorrúchán a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha ná Tc. Is miotal trasdultach é, agus é in aon ghrúpa leis an mangainéis agus an réiniam. Thar aon rud eile, áfach, is é an teicnéitiam an dúil is éadroime acu siúd nach bhfuil ach iseatóip radaighníomhacha acu. Is é an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil aige ná teicnéitiam a naoi ndéag is ceithre scór (⁹⁹Tc), agus é 211,000 bliain ar leathré.

Ba é an fisiceoir Iodálach Emilio Segrè a d’aithin an teicnéitiam an chéad uair riamh, cé go raibh torthaí bréagdheimhneacha tugtha roimhe sin ag eolaithe a shíl go raibh dúil a 43 fionnta acu. Ar cuairt sna Stáit Aontaithe dó chuir Segrè suim sa chioglatrón (luasaire cáithníní) i Saotharlann Berkeley, agus thug Ernest Lawrence, an fear a chéadcheap an gléas, scragall úsáidte ón gcioglatrón dó, le go bhféadfadh sé taighde a dhéanamh ar na núiclídí radaighníomhacha a d’fhág an úsáid sa scragall. Bhí an scragall déanta as molaibdéineam, dúil uimhir a 42, agus teoiric ag Segrè gur iseatóp de chuid dhúil a 43 a bhí ar fáil sa scragall. Le cuidiú óna chara Carlo Perrier, a bhí ina mhianreolaí, chruthaigh sé gurbh amhlaidh.

Bhí Segrè ag obair in Ollscoil Palermo, agus d’iarr lucht rialtais na cathrach go mbaistfeadh sé panóirmiam ar an dúil nua, ainm a bhí bunaithe ar an leagan Laidine d’ainm na cathrach, Panormus. Sa bhliain 1947, aon bhliain déag i ndiaidh do Segrè an fhionnachtain a dhéanamh, bhaist eagraíocht idirnáisiúnta na gceimiceoirí teicnéitiam ar an dúil, ós rud é gur dúil shaorga (tekhnetos an focal Sean-Ghréigise a chiallaíos ”saorga, daondéanta”) í nach bhfuil ar fáil sa dúlra go nádúrtha – tá gaol ag an ainm le teicneolaíocht, ar ndóigh.

Miotal trom é an teicnéitiam a gcuirfeadh a chosúlacht platanam i gcuimhne duit. Is iad na staideanna ocsaídiúcháin is coitianta a bhíos aige ina chuid comhdhúl ná +4, +5, agus +7. Tagann smúid ocsaíde ar an teicnéitiam le taise an aeir, agus is féidir an miotal a chur trí thine in atmaisféar glanocsaigine.

Triantán an Gheimhridh: Is é Triantán an Gheimhridh astaireacht na réaltaí úd Sirius, Betelgeuse, agus Procyon – na réaltaí is gile i réaltbhuíonta an Mhadra Mhóir, an Bhodaigh, agus an Mhadra Bhig.

Triantán an tSamhraidh a thugtar ar Altair, Vega, agus Deneb in éineacht – na réaltaí is gile i réaltbhuíonta an Iolair, na Líre, agus na hEala.

Úfó an giorrúchán Béarla a chiallaíos ”réad eitilte gan aithint”. Is minic a shíltear gurb ionann úfó agus spásbhád eachtardhomhanda, ach ní mar sin atá: dá n-aithneofaí mar spáslong de chuid na bhfear beag uaine é, ní bheadh sé ina úfó (is é sin, gan aithint) a thuilleadh!

Cé go mbítear ag cur sonrú i rudaí aisteacha thuas san aer ó tháinig an cine daonna chun saoil, ní dhearnadh coincheap ar leith den úfó ach i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda. Sa bhliain 1947 chonaic an t-eitleoir amaitéarach Meiriceánach Kenneth Arnold dioscaí aisteacha ina thimpeall agus é díreach ag eitilt thart le Sliabh Rainier (nó Sliabh Tacoma), an sliabh is airde sna Sléibhte Cascáideacha i Stát Washington, Iarthuaisceart na Stát Aontaithe. Is minic a chreidtear gurbh é Arnold a bhaist ainm an ”tsásair eitilte” ar na dioscaí seo, ach is deacair a rá an mar sin a bhí – is féidir gurbh iad na nuachtáin a bhain an chéad úsáid as an téarma sin flying saucer.

Níorbh é Arnold an t-aon duine a thug tuairisc ar an gcineál seo breathnuithe san am, agus ghlac Aerfhórsa na Stát Aontaithe imní: an raibh sibhialtaigh tar éis sonrú a chur in aerárthaí rúnda de chuid an Aerfhórsa féin, nó an raibh gléasra spiaireachta de chuid na Sóivéadach i gceist? Nó an ea nach raibh ann tar éis an tsaoil ach iomrall súl? Chuir an tAerfhórsa tús le Project Sign, tionscadal taighde a bhí dírithe ar a fháil amach cad é ba chúis leis na sásair eitilte. Dealraíonn sé gur rith an míniú ”eachtardhomhanda” le daoine acu siúd a raibh baint acu leis an tionscadal seo, cé go raibh a lán d’oifigigh an Aerfhórsa barúlach gurbh ón Aontas Sóivéadach a tháinig na sásair, agus córas tiomána acu nach raibh ar eolas ag innealtóirí na Stát Aontaithe. Iad siúd a chreid sa teoiric Shóivéadach, bhí siad ag déanamh gur cineál cogaíocht shíceolaíoch a bhí idir lámhaibh ag na Rúisigh chomh dána dalba is a bhí na húfónna ag eitilt in aerspás na Stát.

Ní raibh údaráis an Aerfhórsa sásta le torthaí Project Sign, agus thosaigh siad ar thionscadal nua, Project Grudge. Sa bhliain 1949 d’eisigh Grudge a chuid torthaí: glacadh leis nach raibh na húfónna ag bagairt ar shlándáil náisiúnta na Stát Aontaithe, a fhad agus a d’fhéadfaí a mheá, agus nach raibh iontu go bunúsach ach míthuiscintí ar rudaí nádúrtha nó ar réadanna neamhurchóideacha eile.

Ba é tionscadal an Leabhair Ghoirm, nó Project Blue Book, an tríú hiarracht oifigiúil a rinneadh sna Stáit le taighde a dhéanamh ar na húfónna. Chaith lucht an Leabhair Ghoirm na blianta fada ag bailiú scéalta faoi úfónna agus á n-anailísiú, agus sa bhliain 1968, foilsíodh tuairisc faoin teideal ”Staidéar Eolaíoch ar na Réadanna Eitilte gan Aithint”, nó ”Tuairisc Condon”, mar is gnách í a ainmniú, ós fisiceoir darbh ainm Edward Condon a bhí i gceannas ar an gcoiste a dhréachtaigh an tuairisc. Is iad na torthaí a bhí le léamh ar an tuairisc seo ná nach raibh na húfónna ag bagairt ar shlándáil náisiúnta na Stát Aontaithe, ná teicneolaíocht ardfhorbartha nó cuairteoirí eachtardhomhanda ag baint leo, de réir na fianaise a bhí ann.

Idir an dá linn áfach tháinig cultas na n-úfónna ar an bhfód, agus dreamanna beaga díograiseoirí ag fógairt gur spásbháid ó phláinéid eile a bhí i gceist. Le fírinne chuir an CIA – lárúdarás faisnéise na Stát Aontaithe – ar bun coiste taighde dá gcuid féin faoi cheannas an fhisiceora Howard Percy Robertson, ”Painéal Robertson”, sa bhliain 1951. Ba iad torthaí oibre an phainéil seo ná nach sna húfónna a bhí an bhagairt, ach sna díograiseoirí: dá mbeadh lucht an Aerfhórsa, na réadlanna réalteolaíocha agus na stáisiúin bhreathnóireachta eile curtha thar a n-acmhainn ag tuairiscí seafóideacha faoi úfónna, ní fhéadfaidís súil a choinneáil ar eitleáin spiaireachta an Aontais Shóivéadaigh. Thairis sin, d’fhéadfadh na Sóivéadaigh dochar a dhéanamh do shíocháin inmheánach na Stát Aontaithe trí spreagadh a thabhairt do chultas na n-úfónna – mar a dúirt paínéal Robertson.

Tríd is tríd, ba é toradh na bhfiosruithe seo ná nach raibh rud osnádúrtha, neamhshaolta nó neamhghnách ar bith i gceist leis na húfónna. D’admhaigh na taighdeoirí nach raibh siad ábalta gach uile bhreathnú a mhíniú go fóill ach san am chéanna bhí siad dóchasach go bhfreagródh an eolaíocht gach aon cheist sa deireadh.

Xeanón atá ar dhúil cheimiceach uimhir a 54. Xe an tsiombail cheimiceach. Ceann de na triathgháis é an xeanón, agus ochtréad iomlán ar an sceall is faide amuigh sa néal leictreon aige, rud a fhágas nach bhfuil sé araiciseach chun imoibriúcháin. Mar sin féin is féidir leis an xeanón dul i gcomhdhúile ceimiceacha áirithe, go háirithe leis an bhfluairín, arb é an t-ocsaídeoir is láidre de na dúile go léir. Úsáidtear xeanón i bhfeadáin solais, nó is dual dó solas gorm a dhéanamh má chuirtear réimse leictreachais i bhfeidhm air. Tá xeanón ar fáil san atmaisféar ach níl sé ar dhúile flúirseacha an Domhain ar aon nós.

X-radaíocht a thugtar ar an radaíocht atá níos tonnfhaide ná an gháma-radaíocht, níos tonnghiorra ná an radaíocht ultraivialait. Ba é Wilhelm Konrad Röntgen a d’aithin an X-radaíocht an chéad uair sa bhliain 1895, agus ina lán teangacha tugtar ”radaíocht Röntgen” ar an gcineál seo radaíochta. Úsáidtear X-ghathanna (is é sin, gathanna X-radaíochta) sa dochtúireacht (le pictiúirí a thógáil de chnámha an duine bheo, ach go háirithe) agus sna seiceálacha slándála ar na haerfoirt (le fáil amach faoina bhfuil istigh i mála dúnta). Chomh saibhir is atá na gathanna seo i bhfuinneamh áfach baineann priacal áirithe ailse leo, nó déanann siad dochar do na comhdhúile íogaire bithcheimiceacha sna cealla beo .

Remember that OMG is in Irish DDR

OMG is in Irish DDR, i.e. Dia dár réiteach. To translate “Oh my god” word for word into Irish is about as wrong as it can get. Actually, even Ó-maigh-ó is better.

Why is it Corcaigh with -igh?

The placename Corcaigh has the genitive form Chorcaí. As usually happens with articleless proper names, it is lenited in the genitive. Moreover, though, the genitive has –í instead of -igh, and if you know anything about Munster dialects, you know precisely that this has relevance for the pronunciation – word-final igh‘s and idh‘s are down there pronounced as ig‘s, which of course does not happen with the long i.

The big question is now: why does it end -igh? You might have checked Ó Dónaill’s dictionary and found the noun corcach, which means “marshland” and has the genitive form corcaí. This is obviously the word we have in the Irish name of Cork, but what is the -igh form exactly?

The answer is: it is the dative case. Feminine nouns ending in -ach end in -igh in the dative singular. Your standard grammar will tell you that the dative case is not part of modern Irish, but the fact is that it is still used in many traditional expressions.

I seem not to be able to find Máirtín Ó Cadhain’s book Ó Cadhain i bhFeasta, which is among the first ever books I have read in Irish, but I remember from it that Ó Cadhain in one article criticized the way how official lists gave place-names in nominative case, while dative forms would have been more traditional and correct, in his opinion. Well, at least Corcaigh is given in the dative form!

Cé hiad na cuspóirí?

Seo iad na cuspóirí a mholfainn féin do ghluaiseacht na Gaeilge:

• an teanga a choinneáil ag imeacht, is é sin féachaint chuige go mairfidh sí agus go mbeidh sí á labhairt, á scríobh agus á cleachtach ar gach aon dóigh feasta.
• cumarsáid a choinneáil leis na glúnta a tháinig romhainn, is é sin leis na seanchaithe deireanacha ar breacadh scéalta na nGael síos óna mbéal lenár n-aghaidhne agus lena n-aghaidh siúd a thiocfas inár ndiaidh,
• a gceart a thabhairt do bhunadh na Gaeltachta, arbh iad a choinnigh an teanga ag imeacht go n-uige seo agus arb í a n-oidhreacht chultúrtha agus a mbéaloideas an lúb dheireanach i slabhra na nglúnta a cheanglaíos den tsaol roimh an Drochshaol sinn – den tsaol ghlan-Ghaelach a bhí ann sular tharla tubaiste an Ghorta,
• ród a réiteach don mhuintir isteach, is é sin an Ghaeilge a chur ar fáil do na hinimircigh ionas gur féidir leo a ndílseacht d’Éirinn a chur in iúl ar an dóigh is fearr amuigh, is é sin trína gcuid a dhéanamh de theanga sheanársa na tíre.

 

Beginner’s Corner – Cúinne an Tosaitheora 2

As do many other European languages, Irish distinguishes between feminine and masculine nouns. This is what you need to know about that for starters.

Nouns are names for things and concepts.

The feminine vs. masculine (gender) distinction is above all a grammatical one. It is related to the natural distinction between sexes, but only related. For instance, the word cailín “girl” is grammatically masculine, while the word stail “stallion” is grammatically feminine.

The most important thing to know at this stage is, that the definite article an (na in plural) affects the first letter of the noun in different ways, depending on the gender.

If the masculine noun begins with a consonant, the definite article does not affect it in the nominative form: fear ‘(a) man’, an fear ‘the man’.

If the masculine noun begins with a vowel, the definite article adds a t- to the vowel: aer ‘air’, an t-aer ‘the air’.

If the feminine noun begins with a consonant, the main rule is that the definite article lenites it, which is seen in writing as a -h- added after the consonant.

b > bh (pronounced w before a, o, u/v’ before e, i): bean ‘(a) woman’, an bhean ‘the woman’

c > ch (pronounced like the German ach sound before a, o, u/like the German ich sound before e, i): cnámh ‘(a) bone’, an chnámh ‘the bone’

f > fh (dropped entirely in pronunciation): flaithiúlacht ‘generosity’, an fhlaithiúlacht ‘the generosity’ (pronounced as “a’ laithiúlacht”)

g > gh (pronounced like the voiced equivalent of the German ach sound – something like a French r – before a, o, u or a consonant, but like a “y” sound before e, i): gaoth ‘wind’, an ghaoth ‘the wind’, girseach ‘girl’, an ghirseach ‘the girl’. Note that a consonant between the initial gh- and the vowel kind of protects it so that an ghrian ‘the sun’ has a “French r” kind of gh before the -r-.

m > mh (pronounced like bh above, but can give the following vowel a nasal quality)

p > ph (pronounced as f)

D and t can be lenited under other circumstances, but after the article an, they never are.

S can be lenited under other circumstances, but after the feminine article an it instead becomes t-. This is shown by writing both the original pronounciation (s) and the actual one (t). Thus, sráid ‘street’, but an tsráid ‘the street’, the latter pronounced exactly as if it was written an tráid.

If the feminine noun begins with a vowel, it is not affected in any way.

 

Let’s look at some examples:

bean woman, an bhean the woman (feminine)

fear man, an fear the man (masculine)

bille bill, an bille the bill (masculine)

fréamh root, an fhréamh the root (feminine. Note that this has a very common parallel form: préamh, an phréamh)

guth voice, an guth the voice (masculine)

grá love, an grá the love (masculine; but note that the other word for love, searc, is feminine: an tsearc)

girseach girl, an ghirseach the girl

cailín girl, an cailín the girl (as you see, this is grammatically masculine, while girseach is grammatically feminine)

cnámh bone, an chnámh the bone

méara mayor, an méara the mayor

maighdean maiden, an mhaighdean the maiden

The nouns ending in -óg, -eog are feminine:

fuinneog window, an fhuinneog the window

maróg pudding, an mharóg the pudding

The nouns ending in -ach can be both:

Éireannach ‘Irishman, Irish person’, an tÉireannach ‘the Irishman, the Irish person’

baintreach ‘widow’, an bhaintreach ‘the widow’

“I don’t want to talk like a hick, but I want to speak Irish” – “Ní maith liom aithris a dhéanamh ar chaint na dtútachán, ach teastaíonn uaim Gaeilge a labhairt”

The term “cultural appropriation” has a relevant meaning, even in the context of learning Irish. A couple of months ago I found out about this. In a Facebook linguistic group, I made the acquaintance of a person who had had a bad experience with the Irish language movement, as those he know there stuck to what they perceived as their own “dialect” – i.e. a strongly English-influenced non-native jargon – and dismissed the native varieties saying that they didn’t want to “speak like a hick”.

Téarma ciallmhar é “leithghabháil chultúrtha”, fiú i gcoimhthéacs na Gaeilgeoireachta, mar a fuair mé amach cúpla mí ó shin. I ngrúpa teangeolaíochta ar Facebook casadh duine orm a raibh drochthaithí aige ar ghluaiseacht na Gaeilge. Iad siúd sa ghluaiseacht a raibh aithne aige orthu chloígh siad lena “gcanúint” féin – is é sin leathchaint neamhdhúchasach a ndeachaigh an Béarla i bhfeidhm uirthi ar gach dóigh – agus ní raibh meas an mhadra acu ar na leaganacha dúchasacha, nó is éard a dúirt siad ná nár theastaigh uathu “aithris a dhéanamh ar chaint na dtútachán”.

I must say that yer man was quite right to leave the language movement. The very definition for “cultural appropriation” is that you take somebody’s language, use your own faulty version of it and dismiss the language of the native speakers as “hick talk”. For me personally, “to speak like a hick” has always meant the greatest thing to aspire to if you are studying Irish. More precisely, I have always seen the native speakers’ own literature – from Séamus Ó Grianna to Máirtín Ó Cadhain – and their folklore as THE model for good Irish style.

Caithfidh mé a rá ná go raibh an ceart ar fad ag mo dhuine nuair a d’fhág sé slán ag an ngluaiseacht. Is é an “leithghabháil chultúrtha” den chineál is measa a rithfeadh liom ná teanga daoine eile a shealbhú le do leagan bacach di a labhairt agus tú ag caitheamh anuas ar urlabhairt na gcainteoirí dúchais toisc nach bhfuil inti ach “caint na dtútachán”. Mé féin, is é an rud a theastaigh uaim riamh ná mionaithris a dhéanamh ar “chaint na dtútachán”, agus is í an chéimíocht is airde is féidir a bhronnadh orm ná a rá go bhfuil mé in ann Gaeilge na dtútachán a labhairt. Is é sin, ba í litríocht na gcainteoirí dúchais – ó Shéamus Ó Grianna go Máirtín Ó Cadhain – chomh maith le béaloideas na gcainteoirí dúchais an múnla ab fhearr don dea-stíl sa Ghaeilge.

Rest assured that I write like a hick, even when I am writing about astronomy. The “hick” Irish is perfectly good for that, you only need some names for concepts to learn. Let us speak Irish like a hick, write Irish like a hick, be proud to do so, and be humbly thankful to the hick for keeping the language alive for us to learn!

Bígí cinnte go bhfuil mé ag iarraidh aithris a dhéanamh ar Ghaeilge na dtútachán, fiú nuair a bhíos mé ag scríobh faoin réalteolaíocht. Tá Gaeilge na dtútachán sách maith chuige sin – ní theastaíonn uait ach ainmneacha na gcoincheapanna a fhoghlaim. Bímis ag labhairt Gaeilge na dtútachán agus ag scríobh Gaeilge na dtútachán. Bíodh bród orainn as teanga na dtútachán, umhlaímis don tútachán agus bímis buíoch beannachtach gur choinnigh an tútachán an teanga beo, ionas gur fhéad muid í a fhoghlaim uaidh!

Ciclipéid na Réaltaí, arís eile

NÓTA: Rinne mé mo dhicheall le cloí le téarmaíocht Fhoclóir na Réalteolaíochta. Nuair nach raibh a dhath le fáil san Fhoclóir, chuaigh mé ar lorg an téarma i saothar Mhatt Hussey.

Abhac nó abhacréalta a thugtar ar réalta nach fathach d’aon chineál í. Mar sin is abhaic iad réaltaí an phríomhsheichimh agus na cinn atá níos lú ná iad siúd féin. Is abhacréalta í an Ghrian s’againn, mar shampla.

Rud eile é abhac bán, nó is éard a bhíos i gceist lena leithéid ná réalta atá i bhfad níos dlúithe ná réaltaí an phríomhsheichimh – go bunúsach cé go mbíonn an t-abhac bán tipiciúil ar aon mhéid leis an Domhan bíonn sé ar aon mhais leis an nGrian. Tá réalta den chineál sin bán toisc go bhfuil sí te. Níl an teas seo ag teacht ó aon imoibriú núicléach, áfach – níl ann ach iarsmaí teasa ó na laethanta a bhí an réalta gníomhach go fóill.

Abhac donn atá i gceist leis an abhac nach bhfuil in ann comhleá hidrigin a haon a choinneáil ag imeacht, is é sin, an t-imoibriú núicléach is dual do réaltaí an phríomhsheichimh. Creidtear áfach go mbíonn comhleá de chineál eile ar siúl sna habhaic dhonna, comhleá hidrigin a dó (deoitéiriam) mar shampla.

An Abhainn nó Eridanus a thugtar ar an réaltbhuíon mhór fhada atá dingthe idir an Bodach, an Tarbh, an Míol Mór, an Fhoirnéis, an Féinics, an Clog, an Siséal agus an Giorria. Tá an réalta is gile sa réaltbhuíon, Achernar, suite ag deireadh theas na hAbhann, agus a hainm féin bunaithe ar na focail Araibise a chiallaíos ”deireadh na habhann”. Réalta bhánghorm í Achernar, agus is impleacht dó sin go bhfuil sí an-te, ach ní fathachréalta í – le fírinne tá sí chomh geal sin toisc go bhfuil sí suite réasúnta cóngarach dúinn, céad go leith de sholasbhlianta. Réalta thábhachtach eile de chuid na hAbhann í Epsilon Eridani, nó tá sí ar an réalta is gaire dúinn a bhfuil pláinéad aici, de réir mar atá deimhnithe. Tá réigiún mór folamh, Folús na hAbhann, le haithint i dtreo na réaltbhuíne seo chomh maith – is é sin, réigiún spáis nach féidir réaltraí ná réadanna eile a fheiceáil ann.

Ábhar idir-réaltach a thugtar ar an damhna atá ar fáil sa spás idir na réaltaí. Gás is mó a bhíos ann, agus hidrigin atá sa chuid is mó den ghás seo – nócha faoin gcéad, a bheag nó a mhór. Héiliam atá sa chuid eile, chomh maith le hiarsmaí beaga de dhúile eile. Sa bhreis ar na cineálacha éagsúla gáis tá dusta ann. Bíonn dlús an ábhair idir-réaltaigh iontach éagsúil, agus é ag brath ar an teocht ach go háirithe: an áit a dtéann sé i bhfuacht téann sé chun dlúis. Ar meán tá adamh amháin i gceintiméadar ciúbach amháin den ábhar idir-réaltach, ach mar a dúradh bíonn sé difriúil i dtimpeallachtaí difriúla. Ianaítear an t-ábhar idir-réaltach timpeall na réaltaí ”óga” teo.

Acamar an t-ainm traidisiúnta ar Theta Eridani, ceann de na réaltaí is tábhachtaí i réaltbhuíon na hAbhann. Cosúil le hAchernar, tá ainm Acamar bunaithe ar na focail Araibise a chiallaíos ”Deireadh na hAbhann”, agus tá Acamar agus Achernar suite réasúnta cóngarach dá chéile mar a fheictear dúinn féin sa réaltbhuíon iad. Déréalta í Acamar, ach is mar A-réaltaí a aicmítear an dá chomhréalta ó thaobh an speictrim de – mar sin is réaltaí teo bána nó bánghorma iad. Tá Acamar suite tuairim is céad is trí scór de sholasbhlianta uainn. Réaltaí príomhsheichimh iad an dá chomhréalta, agus níl mórán difríochta eatarthu ó thaobh na maise de: timpeall ar dhá oiread go leith de mhais na Gréine atá i ngach ceann acu.

Achernar atá ar an réalta is gile san Abhainn, agus is é is brí leis an ainm ná Deireadh na hAbhann – tá an t-ainm sin bunaithe ar an Araibis. B-réalta atá in Achernar de réir a speictrim, is é sin, réalta the ghorm. Tá sí ag dul timpeall ar a hais chomh sciobtha is nach bhfuil sí róchosúil le liathróid a thuilleadh – dhealrófá le milseán den déanamh Smarties í dháiríre. Sféaróideach oblátach a thugtar ar a leithéid de chruth. Tá sí suite faoi chéad is dhá scór de sholasbhlianta dínn, a bheag nó a mhór, agus í seacht n-oiread chomh trom leis an nGrian s’againn. Scéal eile é áfach go sáraíonn sí lonrachas na Gréine glan oscartha ar fad: tá Achernar breis is trí mhíle oiread níos gile ná í. Is déréalta í Achernar, agus leathbhádóir ag an bpríomhréalta nach bhfuil ach dhá Ghrian-mhais inti. Achernar B a thugtar ar an gcomhréalta seo, agus í ag dul timpeall na príomhréalta faoi dhá aonad réalteolaíoch déag di, a bheag nó a mhór.

Achtainiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 89, a chuireas tús le sraith na n-achtainídí, nó na n-achtanóideach, i dtábla peiriadach na ndúl. Níl ach iseatóip radaighníomhacha ag an achtainiam, agus níl ach iarsmaí de le fáil sa dúlra, mar thruailleán i mianraí úráiniam. Is é achtainiam a 227 an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil aige, nó tá sí breis is fiche bliain ar leathré. Pé achtainiam a theastaíos táirgtear go saorga in imoibreoirí núicléacha é. Foinse radaíochta é an t-achtainiam a úsáidtear uaireanta le cealla ailse a mharú. Miotal é an t-achtainiam, agus le teacht na hoíche is féidir loinnir ghorm a aithint timpeall ar gach cnap achtainiam, ós rud é go mbíonn na cáithníní radaíochta ag bualadh na móilíní san aer.

Tagann alfa-mheath agus béite-mheath araon ar achtainiam a 227. Na hiseatóip atá níos troime, is fearr leo an béite-mheath, agus na cinn atá níos éadroime, is dual dóibh an t-alfa-mheath. Maidir le hachtainiam a 226, is féidir leis alfa-mheath, béite-mheath nó leictreonghabháil a dhéanamh.

Ó thaobh na n-airíonna ceimiceacha de, tá an t-achtainiam cosúil go maith leis an lantanam, an dúil atá suite os a chionn sa tábla peiriadach. Is é +3 an staid ocsaídiúcháin a bhíos ag an achtainiam (agus ag an lantanam) ina chuid comhdhúl: mar sin tá tríchlóiríd AcCl₃, tríbhróimíd AcBr₃, trífhluairíd AcF₃ agus seisce-ocsaíd (nó trí-ocsaíd dé-achtainiam) Ac₂O₃ ann.

Tugtar ”sraith achtainiam” nó ”cascáid achtainiam” ar an meathshlabhra is dual do phlútóiniam a 239. Ceann de na céimeanna idir eatarthu é achtainiam a 227 sa slabhra seo.

Achtanaiméadar a thugtar ar ionstraim a thomhaiseas cumhacht na radaíochta – go bunúsach, bíonn imoibriú ceimiceach i gceist a gcuireann solas nó cineál eile radaíochta luas faoi, agus ansin aithnítear an chumhacht ar thorthaí an imoibrithe.

Acoindrít a thugtar ar dhreigít (cloch a thit ón spéir) nach bhfuil coindriúil le haithint uirthi. Is éard atá i gceist le coindriúl ná deoir bheag cloiche a ghreamaigh don dreige amuigh sa spás. Acoindrítí iad na dreigítí a tháinig ón nGealach agus ó Mhars, mar shampla. Bíonn na hacoindrítí cosúil le basalt (bruthcharraig) an Domhain.

Acróiniciúil: An réalta a tháinig chun radhairc ó scáth na léaslíne thoir díreach nuair a bhí an Ghrian ag dul faoi, deirimid go ndearna sé éirí acróiniciúil.

Acrux an t-ainm atá ar an réalta is gile i gCros an Deiscirt. Córas ilréaltach atá ann i ndáiríre, agus é suite faoi thrí chéad is fiche solasbhliain dínn, sin nó céad parsoic.

Acuairidí: Dreigechith iad na hAcuairidí atá le feiceáil i réaltbhuíon Iompróir an Uisce (réaltbhuíon an Uisceadóra), nó Aquarius. Le fírinne ní aon dreigechith amháin iad na hAcuairidí: aithnítear seacht ndreigechith éagsúla, ar a laghad, a bhíos ag teacht as pointe (radaí) éigin sa réaltbhuíon sin. Is dócha gurb iad na hEta-Acuairidí an cith is clúití acu: bíonn siad le feiceáil i Mí an Aibreáin agus i Mí na Bealtaine. Creidtear gur bhain imtharraingt na Gréine na dreigí áirithe seo ó scuabréalta Halley na céadta bliain ó shin.

Adamh: An t-aonad is lú d’aon dúil cheimiceach. De réir na tuisceana atá againn ar an adamh inniu, tá croíleacan nó núicléas ag an adamh agus an chuid is mó dá mhais comhchruinnithe ansin. Tá an núicléas comhdhéanta as dhá chineál cáithníní: prótóin agus neodróin. Tá lucht leictreach deimhneach ag an bprótón, ach níl aon chineál lucht leictreach ag an neodrón. Núicléóin a thugtar ar an dá chineál cáithníní in éineacht. Is dual do luchtanna leictreacha den chineál céanna an ruaig a chur ar a chéile, agus mar sin tá fórsa i bhfad níos láidre ná an t-éaradh leictreach de dhíth leis an núicléas a choinneáil le chéile. Seo an fórsa láidir, nó an fórsa núicléach.

Taobh amuigh den núicléas atá an néal leictreon. Tá an leictreon i bhfad níos éadroime ná an prótón – is ionann mais aon phrótón amháin agus mais dhá mhíle leictreon, beagnach. An lucht leictreach atá ag an leictreon, is lucht diúltach é a neodraíos aon phrótón amháin. Níl lucht leictreach ar bith ag an adamh sa bhunstaid, agus mar sin, is ionann líon na bprótón agus líon na leictreon. Is é líon na bprótón a shocraíos líon na leictreon, agus is é líon na leictreon (nó struchtúr an néil) a shocraíos saintréithe ceimiceacha na dúile a mbaineann an t-adamh léi.

Tá ordú agus eagar ar leith ar an néal leictreon agus é bunaithe ar cheithre chandamuimhir, mar a thugtar orthu: an phríomh-chandamuimhir a shocraíos cén sceall leictreonach ar a bhfuil an leictreon suite; an chandamuimhir asamatach a shainíos an fo-sceall (an leibhéal fuinnimh taobh istigh den sceall), ar an gcandamuimhir mhaighnéadach a aithnítear fithiseán an leictreoin, agus an chandamuimhir guairne a deir cé acu den dá leictreon san fhithiseán sin atá ann. Deir prionsabal Pauli (a fuair a ainm i ndiaidh Wolfgang Pauli, fisiceoir Gearmánach) nach féidir le dhá leictreon i néal an adaimh chéanna na candamuimhreacha céanna go léir a bheith acu.

Is iad na luachanna a cheadaítear don phríomh-chandamuimhir ná 1, 2, 3… Más ionann n agus an phríomh-chandamuimhir, is ionann luachanna na candamuimhreach asamataí (l) agus 0, 1, 2,…(n – 1). Más ionann l agus an chandamuimhir asamatach, is iad na luachanna a cheadaítear don chandamuimhir mhaighnéadach ná 0, +1, -1, +2, -2,…l, -l. Maidir leis an gcandamuimhir guairne, níl ach dhá luach ar fáil di: ½ agus -½.

Ní mór cuimhne a choinneáil air gur cineál simpliúchán í an tsamhail seo féin den adamh. Tá sé bunaithe ar an adamh hidrigine, nach bhfuil ach aon leictreon amháin ann. Tá sé réasúnta furasta cur síos matamaitice a thabhairt ar chóras chomh simplí sin nach bhfuil ann ach dhá réad agus iad ag idirghníomhú. Rachadh sé thar acmhainn an mhatamaiticeora féin, áfach, an idirghníomhaíocht idir na leictreoin éagsúla a chur san áireamh, abair, in adamh na hocsaigine féin (ocht leictreon ar fad) gan trácht ar adaimh na ndúl is troime amuigh (an t-úráiniam, abair, agus dhá leictreon déag is ceithre scór aige).

Is féidir leis na hadaimh naisc cheimiceacha a cheangal dá chéile. Is iad an dá chineál nasc ná an nasc comhfhiúsach agus an nasc ianach. Is éard atá i gceist leis an nasc comhfhiúsach ná comh-leictreondís (agus comhfhithiseán) dhá adamh – tugann gach adamh leictreon amháin uaidh don chomhfhithiseán. Más nasc ianach atá ann, is éard atá i gceist leis ná go bhfuair adamh amháin leictreon ar iasacht ó adamh eile. Is ionann sin is a rá go ndearnadh ian deimhneach den adamh a thug an leictreon uaidh, agus gur iompaigh an t-adamh eile ina ian diúltach. Is dual don lucht leictreach diúltach an lucht leictreach deimhneach a aomadh (a tharraingt chuige) agus a mhalairt, agus is é an comhaomachán sin is bunús leis an nasc ianach.

Adamh cianaosta: Ba é an fisiceoir Francach Georges Lemaître an chéad duine ar rith smaoineamh na hOllphléisce leis. É féin thug sé ”hipitéis an adaimh chianaosta” air. Dúirt sé go raibh a leithéid de rud ann i dtús stair na hollchruinne agus ”adamh cianaosta” nó ”ubh chosmach”, agus gurb as an adamh cianaosta seo a d’eascair an ollchruinne.

Adhara: Is é Adhara, nó Epsilon Canis Majoris, an dara réalta is gile i réaltbhuíon an Mhadra Mhóir. Tá sé suite faoi 430 solasbhliain dinn, agus is déréalta é. Maidir leis an aicme speictreach, is B-réalta í príomhréalta an chórais, agus mar sin, is réalta an-te í agus dath bánghorm inti. Tá Adhara le feiceáil i mbratach na Brasaíle freisin, agus é ag seasamh do stát Tocantins.

Adonis: Ceann de na hastaróidigh neas-Domhain é Adonis, is é sin, is astaróideach é a thagas an-chóngarach don Domhan s’againn ar a fhithis timpeall na Gréine. Ón taobh eile de, tá a chianphointe suite tuairim is cúig chéad milliún ciliméadar ón nGrian (tá an Domhan timpeall is céad is caoga milliún ciliméadar ón nGrian). Tógann sé beagnach trí bliana ar Adonis imrothlú amháin timpeall na Gréine a chríochnú. Ba é an réalteolaí Beilgeach Eugène Delporte a chuir an chéad sonrú san astaróideach seo, thiar sa bhliain 1936. Creidtear go bhfuil sé timpeall is ciliméadar amháin ar trastomhas.

Aeón: Sa réalteolaíocht is ionann aeón agus billiún (mórmhilliún) bliain (1,000,000,000 bliain).

I dteoiric na cruinne ascalaí, glactar leis go dtiocfaidh deireadh le fairsingiú na cruinne agus go dtosóidh an chruinne ag crapadh chuici féin arís, go dtí go dtitfidh sí isteach in aon phonc amháin – an ollbhrúisc a thugtar air seo. Ansin tiocfaidh ollphléasc eile. Duine de na cosmeolaithe ba mhó a rinne forbairt ar an teoiric seo, mar atá, an fisiceoir Sasanach Roger Penrose, thug seisean aeón ar an tréimhse ama idir dhá ollphléasc.

Aerailít: malairt ainm ar dhreigít. ”Cloch ón aer” is brí leis an bhfocal seo, go bunúsach.

Aeranomaíocht: Is éard atá i gceist leis an aeranomaíocht ná taighde ar uachtar an atmaisféir – ar an teirmisféar agus ar an méisisféar – go háirithe ar na díluchtuithe leictreacha thuas ansin.

Aeraspás: Tagraíonn an focal aeraspás d’iarrachtaí na ndaoine eitilt a dhéanamh san aer nó sa spás agus do na scileanna innealtóireachta a bhaineas leo. Ní mór é a choinneáil scartha ón aerspás a thagraíos don aer os cionn áit ar leith – os do chionn féin, cuir i gcás.

Aerastad: Tugtar aerastad ar theorainn an atmaisféir ó thaobh na heitlíochta de – is é sin, nuair a shroichfeas gnátheitleán an t-aerastad, ní bheidh fórsa ardaithe faoi na sciatháin a thuilleadh, chomh tanaí is atá an t-aer thuas ansin.

An tAerchaidéal: Réaltbhuíon é an tAerchaidéal nó Antlia atá dingthe idir an Ceinteár, an Phéist Uisce, na Seolta agus Compás an Mhairnéalaigh. Ba é Nicolas Louis de Lacaille a d’ainmnigh an réaltbhuíon seo agus a shainigh mar réaltbhuíon ar leith í. Níl mórán cuid súl ann: an réalta is gile atá ann, mar atá, Alpha Antliae, níl inti ach réalta phríomhsheichimh nach bhfuil mórán níos mó ná an Ghrian s’againn, agus í féin ag druidim chun seanaoise. Réalta den déanamh K, nó réalta fhlannbhuí, atá in Alpha Antliae.

Aerloinnir: Is í an aerloinnir an dóigh a n-astaíonn an t-atmaisféar féin solas. Bíonn cúiseanna éagsúla leis an aerloinnir: go bunúsach fágann solas na Gréine an t-atmaisféar luchtaithe le leictreachas, agus nuair a dhíluchtófar an fuinneamh leictreach sin, aithneofar mar sholas é. Go tipiciúil scoilteann gathanna na Gréine móilíní nítrigine no ocsaigine de chuid an aeir thuas san atmaisféar, agus nuair a rachas na hadaimh aonair le chéile le móilíní nua a dhéanamh, scaoilfear fuinneamh mar sholas. Ní féidir an aerloinnir a aithint de ló, ó tá solas scaipthe na Gréine i bhfad níos gile ná í, ach is feiniméan í a chuireas isteach ar na réalteolaithe le dorchadas na hoíche féin agus iad ag déanamh a gcuid breathnuithe.

Aeróg: Gléas a úsáidtear le tonnta leictreamaighnéadacha a ghlacadh agus a chlaochlú go bíoganna leictreacha, nó a mhalairt, is é sin, le tonnta leictreamaighnéadacha a tharchur trí bhíoganna leictreacha a chlaochlú go radathonnta (mar shampla). Tá aeróg de shórt éigin ag teastáil le craolacháin raidió nó teilifíse a tharchur nó a ghlacadh. Cineál aeróige é an soitheach satailíte, mar shampla.

Aeróga móra millteanacha iad na radaiteileascóip freisin. Úsáidtear iad le foinsí radathonnta a aithint ar an spéir, rud ar a dtugtar radairéalteolaíocht. Bíonn radathonnta ag teacht as réaltaí, réaltraí, cuasáir agus pulsáir, mar shampla.

Aeróg dhépholach: Déanamh simplí aeróige is ea an aeróg dhépholach. Dhá shlat mhiotail atá ann agus iad ag aimpliú na radathonnta eatarthu trí athshondas.

Aeróg Yagi: Déanamh aeróige is casta ná an aeróg dhépholach – aeróg atá comhdhéanta as sraith d’aeróga dépholacha agus iad suite go comhthreomhar in aice a chéile. Déanamh coitianta é seo ar na haeróga teilifíse mar shampla. Fuair an cineál seo aeróige a ainm ón innealtóir Seapánach Hidetsugu Yagi cé gurbh é Shintaro Uda a rinne an chuid ba mhó den obair dhearthóireachta. Sa bhliain 1926 a bhain siad amach paitinn don dearadh seo.

Aga: I dtéarmaíocht na réalteolaíochta is ionann an t-aga agus am tagartha na gcomhordanáidí. Bíonn athruithe beaga ag teacht ar an spéir gan stad (de thoradh na dualghluaisne ach go háirithe) agus mar sin nuair a chromfas an réalteolaí ar réaltmhapa a úsáid caithfidh sé a bheith eolach ar aga an mhapa, is é sin, cathain go beacht a bhí an mapa agus comhordanáidí an mhapa bord ar bhord le cuma na spéire.

Aichill: Ba é Aichill an chéad astaróideach Traíoch ar cuireadh sonrú ann riamh. Grúpa astaróideach iad na Traígh atá ag timpeallú ceathrú pointe Lagrange ar fhithis Iúpatair – is é sin, an pointe roimh an bpláinéad. Tá Aichill timpeall ar 130 ciliméadar ar trastomhas, agus é ar an séú Traíoch is mó. Ba é an réalteolaí Gearmánach a d’aithin Aichill roimh aon duine eile, thiar sa bhliain 1906.

Aicme speictreach: Is gnách na réaltaí a aicmiú de réir an datha atá iontu, ós rud é gur tomhas é ar theas na réalta, chomh maith lena fadsaolacht: is iad na réalta teo is luaithe a spíonas a gcuid hidrigine. Is iad na príomhaicmí sa rangú seo ná:

Aicme	Dath na réalta	Teocht an dromchla (273 K = 0 ºC, 373 K = 100 ºC)	Sampla	Réaltbhuíon	Nótaí
O	Bánghorm (an chuid is mó den fhuinneamh á astú mar sholas ultravialait)	30,000-50,000 K	Meissa (Heka, Al Haka, Lambda Orionis)	An Bodach	Fathachréalta
			Mintaka (Delta Orionis)	An Bodach	Fathachréalra
			Alnitak (Zeta Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
B	Gorm, bánghorm	10,000-30,000 K	Alkaid (Benetnasch, Eta Ursae Majoris)	An Béar Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Rigel (Beta Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
			Alnilam (Epsilon Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
A	Bán, bánghorm	7,600-11,500 K	Vega (Alpha Lyrae)	An Lir	Réalta phríomhsheichimh
			Altair (Alpha Aquilae)	An tIolar	Réalta phríomhsheichimh
			Sirius (Réalta an Mhadra, Alpha Canis Majoris)	An Madra Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Phad (Phekda, Phecda, Gamma Ursae Majoris)	An Béar Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Deneb (Alpha Cygni)	An Eala	Ollfhathach
			Fomalhaut (Alpha Piscis Austrini)	Iasc an Deiscirt	Réalta phríomhsheichimh
F	Bánbhuí	6,000-7,600 K	Procyon (Alpha Canis Minoris)	An Madra Beag	Réalta phríomhsheichimh
			Porrima (Gamma Virginis, Arich)	An Mhaighdean	Réalta phríomhsheichimh
G	Bánbhuí, buí	5,300-6,000	An Ghrian	–	Réalta phríomhsheichimh
			Vindemiatrix (Epsilon Virginis)	An Mhaighdean	Fathachréalta
			Sadalsuud (Beta Aquarii, Lucida Fortunae Fortunarum)	Iompróir an Uisce (An tUisceadóir)	Ollfhathach
			Mebsuta (Epsilon Geminorum)	An Cúpla	Ollfhathach
K	Flannbhuí	3,900-5,200	Epsilon Eridani	An Abhainn	Réalta phríomhsheichimh
			Pollux (Beta Geminorum)	An Cúpla	Fathachréalta
			Alsafi (Sigma Draconis)	An Dragan	Réalta phríomhsheichimh
			Gienah (Epsilon Cygni)	An Eala	Fathachréalta
			Eltanin (Gamma Draconis, Etamin)	An Dragan	Fathachréalta
M	Flannbhuí, dearg	4,000 nó níos fuaire	Antares (Alpha Scorpii)	An Scairp	Ollfhathach
			Betelgeuse (Alpha Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
			Aldebaran (Alpha Tauri)	An Tarbh	Fathach
			Arcturus (Alpha Bootis)	An tAoire	Fathach
			Gacrux (Gamma Crucis)	Cros an Deiscirt	Fathach
			Mirach (Merak, Beta Andromedae)	Andraiméide	Fathach
			Gliese 581	An Mheá	Abhac dearg
			Wolf 359	An Leon	Abhac dearg
			Lalande 21185 (Gliese 411)	An Béar Mór	Abhac dearg

Ba iad Annie Jump Cannon agus Edward C. Pickering a d’oibrigh amach an córas seo thuas i dtús na fichiú haoise, agus is minic a thugtar ”córas Harvard” air, ós rud é go raibh Pickering i gceannas ar Réadlann Harvard, agus Cannon ag obair dó. Cuireadh roinnt aicmí nua leis le freastal ar chineálacha neamhghnácha réaltaí nach féidir a aicmiú de réir an chórais ”chlasaicigh” seo, cosúil leis an aicme úd W nó WR (réaltaí Wolf-Rayet).

Aicmiú Trumpler: córas aicmithe na réaltbhraislí oscailte. Ba é an réalteolaí Robert Julius Trumpler (nó Trümpler – Eilvéiseach a bhí ann a chuir faoi sna Stáit Aontaithe) a cheap an córas seo sa bhliain 1930. In aicmiú Trumpler tá uimhir Rómhánach a thugas le fios cé acu atá an bhraisle scaipthe nó dlúth (I, II, III nó IV; seasann I don bhraisle dhlúth, agus is é IV an cineál is scaipthe); uimhir Arabach a sheasas do mheánghile na réaltaí sa bhraisle (1, 2 nó 3 – is é 3 an cineál is gile); agus litir a deir cé acu atá an bhraisle saibhir (r, ó rich an Bhéarla) i réaltaí, daibhir (p, ó poor) nó idir eatarthu (m, ón bhfocal medium). Ina dhiaidh sin cuirtear an litir n le tagairt a dhéanamh don néalmhaireacht (nebulosity), is é sin, le tabhairt le fios go bhfuil an bhraisle suite i néal gáis. Is é an t-aicmiú atá ag an bPléadach, mar sin, ná I3rn – réaltbhraisle dhlúth gheal, í saibhir i réaltaí agus néalmhaireacht ag roinnt léi.

Aigéan na Stoirmeacha nó Oceanus Procellarum atá ar an gceann is mó de na ”mara” (na machairí basailt) ar an nGealach. Is féidir an tAigéan seo a fheiceáil ón Domhan gan dul i muinín gléasra cianradhairc. Tá cráitéar Copernicus suite san Aigéan – ceann de na gnéithe is feiceálaí de dhromchla na Gealaí. An dara spásbhád a thug daoine go dtí an Ghealach, mar atá, Apollo a 12, thuirling sí san Aigéan, agus baisteadh Mare Cognitum nó ”An Mhuir Aitheanta” ar an gcuid sin den Aigéan ina dhiaidh sin.

Ailbéideacht: An codán den tsolas (nó de chineál eile radaíochta) a fhrithchaitheas rinn neimhe áirithe. Tá ailbéideacht an Domhain, mar shampla, timpeall ar 0.3, is é sin, frithchaitheann an Domhan tuairim is tríocha faoin gcéad den tsolas a bhuaileas é.

Is léir nach ionann ailbéideacht na rinne neimhe i ngach ball di. Mar shampla, má iompaíonn an Domhan taobh na farraige – taobh an Aigéin Chiúin – leat, beidh an ailbéideacht, mar a fheictear duitse í, níos mó ná meánailbéideacht ár bpláinéid.

Aimhrialtacht: Sa réalteolaíocht tagraíonn an focal aimhrialtacht dá lán coincheapanna éagsúla, mar atá:

• Aimhrialtacht an Atlantaigh Theas

• Aimhrialtacht éalárnach
• Aimhrialtacht fhíor
• Aimhrialtacht Pioneer
• Aimhrialtacht tareitilte
• Meán-aimhrialtacht

Is éard atá i gceist le haimhrialtacht an Atlantaigh Theas ná an aimhrialtacht a aithnítear ar an gceann inmheánach den dá chrios radaíochta timpeall an Domhain a fuair a n-ainm ón spáseolaí Meiriceánach James Van Allen. De ghnáth, ní shroicheann an crios inmheánach níos ísle síos ná sé chéad ciliméadar, ach is eisceacht (nó aimhrialtacht!) é Deisceart an Atlantaigh, áit nach mbíonn an crios radaíochta sin ach dhá chéad ciliméadar os cionn dhroim ár bpláinéid. Is é is cúis leis an aimhrialtacht seo ná nach bhfuil réimse maighnéadach an Domhain chomh siméadrach le réimse an bharra-mhaighnéid.

Is éard atá i gceist leis an aimhrialtacht éalárnach, an aimhrialtacht fhíor, agus an mheán-aimhrialtacht ná na comhordanáidí a thugas cur síos ar an áit a bhfuil an rinn neimhe ar a fithis, de réir na ndlíthe matamaitice a d’oibrigh Johannes Kepler amach. Uillinneacha iad an aimhrialtacht éalárnach agus an aimhrialtacht fhíor. Ní uillinn í an mheán-aimhrialtacht, cé go dtomhaistear in aonaid stua í, cosúil le huillinn. Tá an mheán-aimhrialtacht ag brath ar an achar a scuab an líne ón réad go dtí an fócas den éilips ón uair dheireanach a chuaigh an réad thart le garphointe na fithise. Is iad íosmhéid agus uasmhéid na meán-aimhrialtachta ná 0 raidian agus 2π raidian. Aonad stua é an raidian. Is ionann an raidian agus timpeall ar 57.295 céim stua, nó an stua a fhreagraíos do gha an chiorcail.

Maidir le haimhrialtacht Pioneer, is éard atá i gceist léi ná an géarú a tháinig ar luas an dá spástaiscéalaí úd Pioneer 10 agus Pioneer 11 nuair a shroich siad fad áirithe ón nGrian (timpeall ar fhiche aonad réalteolaíoch). Ní raibh súil ag na réalteolaithe leis an luasghéarú san am, ná míniú sásúil acu air, agus mar sin bhí sé ina chúis spéise acu ar feadh tamaill. Ba é an brú radaíochta ba chúis leis an aimhrialtacht – bhí na taiscéalaithe ag cailleadh teasa, ach níorbh ionann an cailleadh seo ar gach taobh den ghléas, agus mar sin bhí an brú radaíochta ag cur le luas an ghléis.

Is éard atá i gceist leis an aimhrialtacht tareitilte ná ardú fuinnimh a aithnítear agus spásbhád ag eitilt thart leis an Domhan. Má eitlíonn an spásbhád thart le rinn neimhe sách cóngarach, cuirfidh imtharraingt na rinne neimhe sin cor i mbealach an spásbháid, agus sa teagmháil chéanna géarófar ar a luas. Cuid bheag den luasghéarú sin áfach ní féidir leis na fisiceoirí é a mhíniú i láthair na huaire, agus tugtar aimhrialtacht tareitilte ar an gcuid sin.

Aimplitiúid a thugtar, go bunúsach, ar ”airde” na dtonnta, más é an ”tonnfhad” fad na dtonnta céanna.

Ainmníocht Bayer a thugtar ar an gcóras ainmníochta a cheap an réalteolaí Gearmánach Johann Bayer thiar i dtús na seachtú haoise déag. Sa chóras seo is éard atá in ainm na réalta ná litir Ghréagach (nó ainm ar litir Ghréagach), agus ainm Laidine na réaltbhuíne ag teacht i ndiaidh na litreach sin i dtuiseal gineadach. Mar shampla, Alpha Centauri, Beta Ursae Majoris, Gamma Andromedae.

Is minic a chreidtear go seasann Alpha sa chóras seo don réalta is gile sa réaltbhuíon, agus gurb é Beta an dara ceann is gile, agus araile: Gamma, Delta, Epsilon… Le fírinne ní raibh Bayer féin ag iarraidh ordú gile na réaltaí i réaltbhuíon áirithe a thabhairt go mionchruinn, nó ní raibh ar chumas réalteolaithe a linne an ghile sin a thomhas go róbheacht. Ní dhearna sé ach na réaltaí i réaltbhuíon áirithe a aicmiú de réir a ngile. Má bhí, cuir i gcás, cúig réalta sa réaltbhuíon san aicme ba ghile, bhaist sé Alpha, Beta, Gamma, Delta agus Epsilon ar na cinn seo, agus ansin thug sé Zeta ar an gcéad réalta sa dara haicme, ach ní hionann sin is a rá go dtabharfadh sé Alpha ar an réalta ba ghile acu go léir. Ba mhinic a bhí a aird ar chúiseanna eile freisin: mar shampla, má bhí réalta áirithe ar an gcéad cheann sa réaltbhuíon a thagadh ó scáth na léaslíne, bhí de chlaonadh in Bayer alpha (nó an chéad litir Gréigise san aicme bhainteach gile) a bhronnadh ar an réalta sin thar aon cheann eile.

Thairis sin, rinne na réalteolaithe athruithe ar theorainneacha na réaltbhuíonta ina ndiaidh sin: thar aon rud eile, roinneadh an Long nó Argo Navis go réaltbhuíonta éagsúla, mar atá, an Chíle (Carina), Deireadh na Loinge (Puppis), Compás an Mhairnéalaigh (Pyxis), agus na Seolta (Vela). Ansin, choinnigh gach réalta a litir Ghréagach, cé gur cuireadh ainm na réaltbhuíne nua léi.

Níor chuir Bayer an córas ainmníochta s’aige i bhfeidhm ach amháin ar na réaltbhuíonta a bhí le feiceáil ón nGearmáin. Thit sé ar chrann réalteolaithe eile an córas a fhairsingiú ar réaltaí an leathsféir theas.

Aipsis: Tugtar aipsisí ar chianphointe is ar gharphointe na satailíte, is é sin, an pointe is faide ón bpríomhúlach agus an pointe is cóngaraí don phríomhúlach ar fhithis na satailíte.

Ais leathbheag a thugtar ar an líne a ritheas ó lárphointe na héilipse go dtí ceann den dá phointe ar an éilips is cóngaraí don lárphointe. Is ionann an ais leathbheag agus leath an trastomhais is lú atá ag an éilips.

Ais leathmhór a thugtar ar an líne arb ionann í agus leath an trastomhais is mó atá ag an éilips, is é sin, ritheann sí ó lárphointe na héilipse go ceann den dá phointe ar an éilips is faide ón lárphointe.

Ais neamhaí a thugtar ar an ais a bhfuil an sféar neamhaí ag rothlú timpeall uirthi – go bunúsach, is ionann í agus ais rothlaithe an Domhain.

Ais optúil a thugtar ar an ais a ritheas trí chóras optaice agus a bhfuil an córas sin siméidreach ina timpeall. (Rud eile í an ais optach, a bhaineas leis an dóigh a n-athraontar an solas sna criostail.)

Aistiogmatacht atá i gceist nuair nach ionann an fócas (fócas an lionsa nó fócas an chórais optúil) do na línte ceartingearacha agus na línte cothrománacha.

Aistriú Doppler nó iarmhairt Doppler a thugtar ar athrú na minicíochta ó fhoinse tonnta atá ag gluaiseacht. Léiriú maith é bonnán an otharchairr: nuair atá an carr ag teacht inár dtreo, táimid ag cloisteáil bíoganna an bhonnáin níos tibhe i ndiaidh a chéile (rud a fhágas go bhfuil an mhinicíocht níos airde, agus fuaim an bhonnáin níos géire), agus nuair atá sí ag imeacht uainn, is dóigh linn go bhfuil na bíoganna le cloisteáil níos scaipthe (agus ansin tá an mhinicíocht níos ísle, ionas go bhfuil an fhuaim níos doimhne). De réir an phrionsabail chéanna, nuair atá foinse aon chineál tonnta ag druidim chugainn, is dóigh linn go bhfuil an tonnfhad níos lú agus an mhinicíocht níos airde ná mar a shílfeadh an breathnóir atá ag gluaiseacht in éineacht leis an bhfoinse – agus a mhalairt más ag druidim uainne atá an fhoinse sin.

Ba é an réalteolaí Ostarach Christian Andreas Doppler a mhínigh an iarmhairt seo in alt faoi dhath na ndéréaltaí thiar sa bhliain 1842. D’aithin sé prionsabal uilechuimsitheach a bhfuil baint aige leis na fuaimthonnta, na radathonnta agus na tonnta leictrimhaighnéadacha de gach cineál, an gnáthsholas san áireamh. Tugtar deargaistriú ar an dóigh a dtéann aistriú Doppler i bhfeidhm ar sholas na réaltaí agus na réada réalteolaíocha eile agus iad ag druidim uainn, agus gormaistriú an téarma a thagraíos d’aistriú Doppler ag réaltaí atá ag gluaiseacht chugainn.

Aladáid nó géag shnáthaide a thugtar ar chlár is féidir a iompú ionas go bhfuil sé ag pointeáil ar réad ar leith, agus é ag cur ar ár gcumas líne a tharraingt atá ag dul i dtreo an réada sin. Comhpháirt í an aladáid den teodailít (gléas an gheodasaí), mar shampla. Cineál rialóir réalteolaíoch í an aladáid, agus tá an téarma féin bunaithe ar fhocal Araibise a chiallaíos ”rialóir”.

Albireo: Is é Albireo nó Beta Cygni an cúigiú réalta is gile i réaltbhuíon na hEala. Le fírinne is déréalta é – nó tríréalta fiú. Is iad na comhréaltaí is fusa a aithnítear ó chéile ná Albireo A agus Albireo B, ach is déréalta ann féin é Albireo A – tugtar Albireo Aa agus Albireo Ac ar an dá réalta sin inniu.

Fathachréalta fhlannbhuí den K-aicme é Albireo Aa. Réaltaí príomhsheichimh iad an dá cheann eile, Albireo Ac agus Albireo B, agus is B-réaltaí iad – is é sin, réaltaí teo gorma.

Alcor: Is é Alcor nó 80 Ursae Majoris nó Arundhati leathbhádóir na réalta úd Mizar nó Zeta Ursae Majoris. Le fírinne is déréalta ann féin é Alcor agus é suite faoi dhá sholasbhliain is ceithre scór dínn. Is réalta phríomhsheichimh den chineál A í príomhréalta Alcor – níl sa leathbhádóir ach abhac fann.

Alcyone: Is í Alcyone nó Eta Tauri an ceann is gile de réaltaí na Pléadaí i réaltbhuíon an Tairbh. Déanta na fírinne is córas ceithre réalta í Alcyone, agus is fathachréalta bhánghorm B-aicme í an phríomhréalta. An trí cinn eile is abhacréaltaí iad agus iad ag dul timpeall na príomhréalta.

Aldebaran: Is é Aldebaran nó Alpha Tauri an réalta is gile i réaltbhuíon an Tairbh, agus é ar réaltaí geala cuidsúlacha na spéire go léir. Fathach flannbhuí K-aicme é. Níl sé mórán níos troime ná an Ghrian s’againn cé go bhfuil sé i bhfad níos mó, i bhfad níos lonrúla – go bunúsach is réalta é a d’fhorbair ó abhac príomhsheichimh go fathach mar is dual don Ghrian féin a dhéanamh i gceann na mílte milliún bliain.

Alderamin: Is é Alderamin nó Alpha Cephei an réalta is gile i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir, agus é le feiceáil gan dul i dtuilleamaí uirlisí cianradhairc. Tá sé suite faoi naoi solasbhliana is dhá scór dinn. Réalta bhán A-aicme atá ann. Lonrúil is mar atá sé, ní fathachréalta é ach réalta phríomhsheichimh.

Alfa-cháithnín a thugtar ar an núicléas héiliam a bhfuil dhá phrótón agus dhá neodrón ann, nuair a bhítear ag tagairt do na mílte acu agus iad ag gluaiseacht leo go tapa in aon treo, ionas gur féidir a rá gur cineál radaíocht atá i gceist, mar atá, alfa-radaíocht.

Nuair a thiocfas moill ar an alfa-cháithnín sa damhna, bainfidh sé dhá leictreon óna thimpeallacht agus iompóidh sé ina adamh héiliam. Dá thoradh sin bíonn boilgeoga beaga héiliam le fáil sna mianta úráiniam.

Alfa-mheath is cúis leis an alfa-radaíocht a bhíos ag teacht as dúile áirithe radaighníomhacha. Nuair a thiocfas alfa-mheath ar an núicléas, astóidh sé alfa-cháithnín, is é sin cáithnín a bhfuil dhá phrótón agus dhá neodrón ann. Ansin bainfear dhá aonad d’uimhir adamhach an núicléis, ós ar líon na bprótón a aithnítear an uimhir adamhach. Mar sin, má thagann alfa-mheath ar núicléas úráiniam (is é 92 uimhir adamhach an úráiniam), déanfar núicléas tóiriam de (is é 90 uimhir adamhach an tóiriam).

Ar dhúile troma radaighníomhacha, cosúil leis an úráiniam, is tipiciúla a thagas an t-alfa-mheath. Ní bhíonn iseatóip chobhsaí ar bith ag na dúile is troime amuigh, agus mar sin caithfidh núicléis na ndúl sin an mhaisuimhir agus an uimhir adamhach araon a laghdú leis an gcobhsaíocht a bhaint amach. Dealraíonn sé gurb é an teallúiriam (uimhir adamhach: 52) an dúil is éadroime a bhfuil iseatóip alfa-ghníomhacha aige.

Alfa-radaíocht an cineál radaíocht atá comhdhéanta as alfa-cháithníní. An alfa-radaíocht a bhíos ag teacht as na núiclídí radaighníomhacha ní bhíonn sí saibhir i bhfuinneamh agus is leor duilleog páipéir le maolú uirthi go substaintiúil.

Na halfa-cháithníní a bhíos ag bualadh an Domhain ón spás, mar chuid den radaíocht chosmach, tá siad i bhfad níos fuinniúla agus dainséar iontu do na neachanna beo dá réir.

Algenib an t-ainm a thugtar go traidisiúnta ar dhá réalta:

• Gamma Pegasi. Tá an réalta seo le feiceáil i réaltbhuíon Pheigeasais. Glactar leis go bhfuil sí suite faoi thrí chéad is nócha solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Réalta réasúnta mór atá i nGamma Pegasi, ach is deacair a rá an féidir fathachréalta a thabhairt uirthi dáiríribh: tá sí naoi n-oiread chomh trom leis an nGrian, agus cúig oiread ar trastomhas. Réalta an-lonrúil í áfach – breis is cúig oiread chomh lonrúil leis an nGrian – agus ní shamhlófá a mhalairt le réalta B-aicme. Dealraíonn sé go bhfuil sí le hiompú ina fathach ceart nuair a bheas a cuid hidrigine spíonta aici.
• Malairt ainm ar Alpha Persei nó Mirfak. Féach Mirfak.

Algol nó an Deamhanréalta a thugtar ar an réalta úd Beta Persei; ainm eile as Béarla é Winking Demon, is é sin, ”an Deamhan Súilbhobálach”. ”An Deamhan” is brí leis an ainm Araibise úd Al-Ghul, agus is ionann sin mar fhocal agus ghoul an Bhéarla – ”gúl” an leagan Gaeilge a thugas foclóir mór Néill Uí Dhónaill. Ba nós leis na hastralaithe anallód a shíleadh gur tuar tubaiste agus foréigin a bhí ann. Is léir mar sin gur spreag an réalta seo fantaisíocht na ndaoine le fada, agus is é is cúis leis sin ná gur déréalta uraitheach í: an dóigh a mbíonn sí ag ”bobáil súile” shíleadh na daoine gur neach beo a bhí i gceist.

Is é is ciall le ”déréalta uraitheach” ná go dtagann ceann den dá chomhréalta idir sinn agus an ceann eile ó am go ham, rud a fhágas go bhfuil lonrachas agus speictream na réalta ag athrú go tráthrialta. Tá an dá chompánach suite chomh cóngarach dá chéile is nach raibh na sean-réalteolaithe in ann iad a aithint thar a chéile ach amháin ar an timthriall seo – le huirlisí forbartha an lae inniu is féidir an dá réalta a fheiceáil, áfach. Mar sin féin tugtar déréalta speictreach ar Algol, toisc gurb ar na hathruithe speictrim is lonrachais a d’aithin na réalteolaithe an chéad uair gur dhá réalta a bhí ann.

Le fírinne tá an tríú comhréalta ann freisin, ach ní uraíonn sí aon cheann den dá réalta eile.

Réaltaí príomhsheichimh iad comhréaltaí Algol, cé go bhfuil siad níos mó ná an Ghrian. An réalta is gile den triúr, nó Algol Aa1, is réalta den B-aicme í. Tá sí trí oiread chomh mór leis an nGrian de réir an trastomhais agus an téagair, agus beagnach dhá chéad oiread níos lonrúla. An compánach uraitheach atá ag Algol Aa1, tugtar Algol Aa2 air. Tá sé beagáinín níos éadroime ná an Ghrian, agus é trí oiread go leith chomh mór de réir an trastomhais. Réalta K-aicme é, agus é gan ach seacht n-oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Maidir leis an tríú comhréalta, baineann sí leis an A-aicme, agus níl sí mórán níos troime, ná níos mó, ná an Ghrian.

Bhí an-tábhacht leis an réalta seo i stair na réalteolaíochta, ó chuidigh sí leis na heolaithe tuiscint a fháil ar na déréaltaí mar rud. Is gnách aicme iomlán de dhéréaltaí a dhealramh le hAlgol.

Alioth nó Epsilon Ursae Majoris atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Bhéir Mhóir. Tá sí suite faoi dhá sholasbhliain is ceithre scór dínn, a bheag nó a mhór, agus í beagnach trí oiread chomh mór leis an nGrian s’againn. Tá Alioth ceithre oiread chomh mór leis an nGrian de réir an trastomhais, agus breis is céad oiread chomh lonrúil. Aicmítear mar A-réalta í. Tagann athruithe aisteacha ar a speictream go tráthrialta timthriallach, agus ceaptar gurb é réimse maighnéadach na réalta a mheascas na dúile breise – na truailleáin – i ”mbreosla” hidrigine na réalta ar dhóigh ar leith, ionas go dtéann siad i bhfeidhm ar an speictream mar sin.

Alkaid nó Benetnasch nó Eta Ursae Majoris atá ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Bhéir Mhóir. B-réalta atá ann de réir an speictrim, is é sin, réalta the bhánghorm. Tá sé sé oiread chomh trom leis an nGrian, trí oiread go leith chomh mór de réir an trastomhais, agus míle trí chéad is caoga oiread chomh lonrúil. An chuid is mó de na réaltaí sa Chamchéachta tá siad ag gluaiseacht leo tríd an spás in éineacht, in aon treo agus ar aon luas le chéile – tugtar ”grúpa gluaisteach an Bhéir Mhóir” orthu – ach is eisceacht é Alkaid, nó ní ball den ghrúpa sin é.

Almach nó Gamma Andromedae atá ar an ilréalta arb í an tríú réad is gile i réaltbhuíon Andraiméide í. D’aithin na réalteolaithe faoi dheireadh an ochtú céad déag gur déréalta a bhí ann. Ceann den dá réalta sin áfach, is dóigh le lucht na ceirde inniu gur córas trí réalta ann féin é. Mar sin, is córas ceithre réalta í Almach, agus é suite faoi trí chéad is caoga solasbhliain dínn. Is iad na ceithre réaltaí sin ná:

• γ Andromedae A. Fathachréalta í seo a áirítear ar an K-aicme: réalta fhlannbhuí í atá níos fuaire ná an Ghrian.
• γ Andromedae Ba agus Bb. Dhá réalta phríomhsheichimh den B-aicme iad, agus iad ag dul timpeall a chéile uair in aghaidh dhá lá is ocht n-uaire.
• γ Andromedae C. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme í.

Alnair (focal Araibise a chiallaíos ”an ceann geal”) a thugtar go traidisiúnta ar dhá réalta, mar atá:

• Alpha Gruis. Tá an réalta seo ar an gceann is gile i réaltbhuíon na Coirre. Réalta the ghorm de chuid na B-aicme í agus í trí nó ceithre oiread níos mó ná an Ghrian s’againn – mar sin, ní fathachréalta í ach réalta phríomhsheichimh a d’fhéadfá a dhealramh le Sirius. Tá sí i bhfad níos lonraí ná an Ghrian, is é sin, dhá chéad is trí scór oiread. Tá sí suite faoi chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór.
• Zeta Centauri. Tá an réalta seo le feiceáil i réaltbhuíon an Cheinteáir, agus í ocht n-oiread chomh trom leis an nGrian. Tá sí suite faoi thrí chéad agus ceithre scór solasbhliain dínn. Réalta the ghorm de chuid na B-aicme í seo chomh maith le hAlpha Gruis.

Alnilam nó Epsilon Orionis atá ar an réalta i lár na hastaireachta ar a dtugtar Crios Oiríon nó Slat an Bhodaigh, i réaltbhuíon an Bhodaigh. B-réalta atá ann, is é sin, réalta the ghorm é. Tá sé suite faoi thuairim is dhá mhíle solasbhliain dínn, agus é tríocha oiread chomh trom leis an nGrian, nó i bhfad níos troime fós. De réir na lonrúlachta, tá Alnilam beagnach leathmhilliún oiread níos gile ná ár réalta féin. Tríd is tríd níl sé as cosán ollfhathach a thabhairt ar an réalta seo, agus creidtear go bpléascfaidh sí ina hollnóva an lá is faide anonn.

Alnitak nó Zeta Orionis a thugtar ar an gceann is faide thoir de na réaltaí i Slat an Bhodaigh (Crios Oiríon). Tá sé suite faoi thuairim is ceithre chéad solasbhliain dínn, agus is tríréalta ann féin é.

Alpha Centauri nó Toliman nó Bungula a thugtar ar an réalta is cóngaraí dúinn, nó ar an gcóras réaltaí le bheith beacht. Tá trí réalta ann: Alpha Centauri A; Alpha Centauri B; agus Alpha Centauri C, nó Proxima Centauri. Tá an trí cinn suite faoi chorradh is ceithre solasbhliana dínn, agus mar is léir ón ainm Laidine – Proxima, ”An Ceann is Cóngaraí” – tá Alpha Centauri C níos gaire dúinn ná an dá cheann eile. Tá cuid de na réalteolaithe barúlach, fiú, nach bhfuil Proxima ach ag dul thar bráid, is é sin nach bhfuil sí ceangailte den bheirt eile ar aon dóigh.

Ba nós leis na réalteolaithe Muslamacha Rijl al Qanturis nó ”Cos an Cheinteáir” a thabhairt ar Alpha Centauri. Is é Rigil Kentaurus an leagan leath-Laidine den ainm chéanna a d’úsáidtí sa Domhan Thiar. Sa bhliain 2016, áfach, shocraigh Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta gan ”Rigil Kentaurus” a thabhairt ach ar Alpha Centauri A.

Tá Alpha Centauri A ábhairín níos mó ná an Ghrian, agus aon oiread go leith chomh lonrúil. Aicmítear mar G-réalta í, is é sin, is réalta bhuí phríomhsheichimh í cosúil leis an nGrian s’againn. Alpha Centauri B arís, tá sí beagáinín níos lú agus níos fuaire ná an Ghrian – is réalta fhlannbhuí K-aicme í. Maidir le Proxima, níl inti siúd ach abhacréalta bheag nach bhfuil de mhais inti ach 12.3 % de mhais na Gréine. Baineann sí leis an M-aicme, is é sin, is abhacréalta dhearg í agus í níos fuaire ná an dá réalta eile sa chóras.

Chomh gar is atá an dá phríomh-chomhbhall dá chéile, ní féidir iad a aithint thar a chéile gan dul i dtuilleamaí teileascóip. Dá mbeadh Proxima ní ba lonrúla d’fhéadfá í a aithint mar réalta ar leith le súile do chinn féin, ach ós rud é nach bhfuil inti ach léaró fann i gcomparáid leis an dá réalta eile tá teileascóp de dhíth le hí a fheiceáil ar aon nós.

Mar is léir ón ainm, tá Alpha Centauri ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Cheinteáir, agus í ar réaltaí geala na spéire go léir chomh cóngarach dúinn is atá sí. Níl ach Sirius agus Canopus níos gile ná í. Réalta phríomhsheichimh atá i Sirius agus í suite i gcóngar dúinn, díreach cosúil le hAlpha Centauri; fathachréalta atá i gCanopus agus í faoi thrí chéad solasbhliain dínn.

Alphekka nó Alphecca nó Gemma nó An tSeoid nó Alpha Coronae Borealis a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon Choróin an Tuaiscirt. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme í atá suite faoi chúig ciliméadair déag is trí scór dínn. Tá sí timpeall is trí oiread chomh trom leis an nGrian, ach ar ndóigh tá sí i bhfad níos lonrúla ná í – ceithre oiread déag is trí scór. Le fírinne is déréalta í, nó tá leathbhádóir, Alphekka B nó Alpha Coronae Borealis B (α CB B) ag an bpríomhréalta. Tá an leathbhádóir seo ar aon dath agus ar aon mhéid leis an nGrian, agus tá an Ghrian beagáinín níos lonrúla ná é.

Is gnách Alphecca Meridiana a thabhairt ar Alpha Coronae Australis, is é sin, an réalta is gile i gCoróin an Deiscirt. Tá an réalta seo dhá oiread agus trí dheichiú cuid chomh trom leis an nGrian, agus tríocha oiread níos lonrúla.

Alpheratz nó Sirah nó Alpha Andromedae a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon Andraiméide. Tá sí suite in aice le réaltbhuíon Pheigeasais, agus deirtear gurb iad Alpheratz agus trí réalta de chuid Pheigeasais (Markab, Scheat, agus Algenib) ”cearnóg mhór Pheigeasais”.

Tá Alpheratz suite faoi sheacht solasbhliana déag is ceithre scór dinn, agus is déréalta é. Tá an ceann is mó den dá chomhréalta ceithre oiread chomh trom leis an nGrian agus trí oiread chomh leathan (de réir an trastomhais, nó an gha); sáraíonn sí an Ghrian faoi 240 oiread ar lonrachas. Is B-réalta í, is é sin, is réalta gheal ghorm í. Tá an leathbhádóir níos lú ná an phríomhréalta, is é sin, dhá oiread chomh trom leis an nGrian. Réalta den aicme A é, is é sin, réalta bhánghorm atá ann, agus é beagáinín níos fuaire ná an phríomhréalta. Tá sé trí oiread déag chomh lonrúil leis an nGrian.

Tá roinnt dúl ceimiceach neamhghnách le fáil sa phríomhréalta, mearcair, mangainéis, agus xeanón go háirithe, agus a lorg le haithint ar a speictream.

Alphonsus – Cráitéar mór ar an nGealach é Alphonsus, agus é suite taobh thoir de Mhuir na Scamall, in aice le cráitéir Ptolemaeus agus Alpitragus. Tá Alphonsus céad is fiche ciliméadar ar trastomhas, agus é ainmnithe as Alfonso a Deich, rí na Caistíle, a mhair ón mbliain 1221 go 1284. Bhí suim ag Alfonso sna réaltaí agus sna heolaíochtaí, agus is iad na leasainmneacha a baisteadh air ná Sabio, nó an Fear Críonna, agus Astrólogo, nó an tAstralaí.

Altair nó Alpha Aquilae a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Iolair. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme is ea Altair agus í ar cheann de na réaltaí is gile ar an spéir, chomh cóngarach is atá sí dúinn – níl sí ach sé nó seacht solasbhliana déag uainn. Tá Altair ag dul timpeall ar a hais chomh sciobtha is go gcuireann an rothlú seo as a riocht í – níl sí sféarúil (níl sí ar dhéanamh na liathróide) ach sórt leibhéalta sna poil.

Altasamat is ea an cineál gléasadh nó feistiú a chuireas ar do chumas an teileascóp a rothlú ar an ais cheartingearach agus ar an ais chothrománach araon. Tagraíonn tús an fhocail don airde (altitude), agus is ionann an t-asamat agus an treoshuíomh compáis. Cineál altasamat é an túirín gunna chomh maith.

An Altóir atá ar an réaltbhuíon idir an Scairp, an Riail, an Teileascóp agus Triantán an Deiscirt. Tá cuid mhaith réaltbhraislí le feiceáil san Altóir, agus tá Réaltnéal Roc an Gha Nimhe suite sa réaltbhuíon seo freisin. Níl an Altóir le feiceáil ach ó leathsféar theas an Domhain, agus mar sin, níl d’ainmneacha againn ar a cuid réaltaí ach Alpha Arae, Beta Arae, Gamma Arae agus araile.

Ara an t-ainm Laidine ar an Altóir. Tabhair faoi deara go dtagraíonn an t-ainm Gaeilge ”An tAra” do réaltbhuíon eile ar fad, an ceann ar a dtugtar Auriga as Laidin.

Alúmanam a thugtar ar dhúil uimhir a trí déag i dtábla peiriadach na ndúl. Al an tsiombail cheimiceach, agus is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p⁶3s²3p¹. Mar sin, tá trí leictreon ar an sceall is faide amuigh, agus is dual don alúmanam an trí cinn sin a thabhairt ar iasacht uaidh. Mar sin, is é +3 an staid ocsaídiúcháin is dual don dúil seo, agus ní féidir +1 ná +2 a aithint ag an alúmanam ach amháin i gcomhdhúile díomuana. Tá an t-alúmanam 26.981 aonad ar mheáchan adamhach, agus ní díol iontais é mar sin gurb é alúmanam a 27, nó ²⁷Al, an t-aon iseatóp nádúrtha amháin atá aige. Tá an raidiseatóp is cobhsaí, ²⁶Al, seacht gcéad míle bliain ar leathré, agus is féidir iarsmaí de a aithint sa ghás idir-réaltach, ach más féidir féin, tá sé sábháilte a rá nach bhfuil a dhath fágtha de i ndúlra an Domhain. Na hiseatóip radaighníomhacha eile atá ann, ní mór iad a tháirgeadh sa tsaotharlann, agus ní bhíonn siad fadsaolach ar aon nós – bíonn siad cúpla nóiméad nó cúpla soicind ar leathré, nó níos éagobhsaí fós.

Miotal éadrom é an t-alúmanam. Seoltóir maith teasa agus leictreachais atá ann, agus níl nimh ná dochar ann don orgánach dhaonna. Táthar buartha faoin mbaint atá ag an alúmanam le galar Alzheimer, ach níl na saineolaithe ar aon fhocal faoin mbaint sin. Ocsaídítear an t-alúmanam go héasca, agus mar sin bíonn brat ocsaíde ar an miotal a fhágas liath é – ar an dath sin is fusa a aithnítear an t-alúmanam. Tá an ocsaíd alúmanaim, Al₂O₃, an-chrua, an-láidir mar shubstaint, agus díonann an brat sin an miotal ar thuilleadh ocsaídiú. Deirtear go n-éighníomhaíonn an brat ocsaíde an miotal.

Cé go bhfuil an t-alúmanam ar ceann de na dúile is coitianta i screamh an domhain, agus aithne ag na daoine ar mhianraí éagsúla alúmanaim (alúm, mar shampla) ó thús na staire, níor éirigh leis an gcine daonna alúmanam a aonrú mar dhúil ach sa naoú haois déag. Ba é an Danmhargach Hans Christian Ørsted a rinne an t-éacht. Ar feadh i bhfad, áfach, ní raibh sé furasta an miotal a tháirgeadh, agus bhíodh sé ní ba dhaoire ná an t-ór féin.

Ba iad an Meiriceánach Charles Martin Hall agus an Francach Paul Héroult a tháinig ar an modh oibre le halúmanam a tháirgeadh ar scála tionsclaíoch, i ndeireadh na naoú haoise déag. Is éard atá i gceist le próiseas Hall-Héroult – mar a thugtar air – ná leictrealú na hocsaíde alúmanaim go hocsaigin agus alúmanam. Níl sé praiticiúil an ocsaíd a leá lena leictrealú, áfach, toisc go dteastaíonn teocht breis is dhá mhíle céim Celsius chuige sin. Ba é an rud a rith le Hall agus Héroult, beag beann ar a chéile, ná an ocsaíd a thuaslagadh i gcrióilit leáite. Mianra alúmanaim í an chrióilit féin – is éard atá inti ná fluairíd potaisiam agus alúmanaim (K₃AlF₆), agus í i bhfad níos soleáite ná an ocsaíd alúmanaim.

An leagan den ocsaíd alúmanaim a úsáidtear le haghaidh táirgíochta is é an bháicsít é. Ocsaíd alúmanaim neamhghlan atá sa bháicsít. Tugtar corandam ar na glanchriostail ocsaíde alúmanaim, agus úsáidtear sa tseodóireacht iad. Níl dath ar bith sa ghlanchorandam, ach fágann truailleáin dathanna éagsúla ann. Tugtar rúibín ar an gcorandam dearg, agus is é an cróimiam is cúis leis an dath. Tagraíonn an focal saifír do na cineálacha daite eile den chorandam, go háirithe don chorandam ghorm.

Tá a lán mianraí alúmanaim eile sa dúlra chomh maith – na hiathchlocha, mar shampla, ar sileacáití alúmanaim iad. As an mbáicsít a bhaintear an chuid is mó den alúmanam, áfach.

Níl léamh ná scríobh ná insint bhéil ar chomh húsáideach is atá an t-alúmanam, ós miotal éadrom é agus an-teacht aniar ann. Go coitianta, measctar miotail eile tríd lena dhéanamh níos oiriúnaí d’úsáid ar leith. Baintear leas as an nglanalúmanam freisin, áfach – sa leictreonaic, ar a laghad. Go bunúsach, is é an glanalúmanam atá de dhíth más í an díontacht ar an gcreimeadh (ar an ocsaídiú) is mó atá ag teastáil, ach más í an chruacht agus an díontacht ar bhuaillí nó ar bhrú meicniúil atá de dhíth, is é an cómhiotal – an miotal measctha – a roghnaítear.

Amalthea (Amailtia an leagan Gaelaithe a bhí ag Matt Hussey sa leabhar úd Fréamh an Eolais) a thugtar ar shatailít bheag de chuid Iúpatair; Iúpatar a Cúig an t-ainm córasach. Ba é an Meiriceánach Edward Emerson Barnard a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1892 – an fear céanna a bhfuair Réalta Barnard a hainm uaidh. Tá sí ag timpeallú Iúpatair níos gaire ná gealacha aithnidiúla Galileo, agus í níos lú ná iad: tá déanamh neamhrialta uirthi, is é sin, níl sí ar déanamh liathróide. Shuigh an scríbhneoir ficsin eolaíochta Arthur C. Clarke a ghearrscéal Jupiter Five ar Amalthea, mar is léir ón teideal.

Amharcmhéid an téarma a thagraíos do mhéid na réalta mar a fheictear dúinn í, is é sin, de réir ghile a cuid solais.

Am Iarthar na hEorpa: an t-am a gcloítear leis in Éirinn, sa Phortaingéil agus sa Ríocht Aontaithe. Is ionann é go bunúsach agus an tAm Uilíoch, is é sin, Meán-Am Greenwich, ach amháin go n-aistrítear na cloig uair amháin ar aghaidh le teacht an Earraigh (am coigilte sholas an lae, is é sin, an t-am samhraidh) agus ar ais le teacht an Fhómhair.

Am Lár na hEorpa: an t-am a gcloítear leis sa chuid is mó den Eoraip. Tá sé ag dul uair amháin chun tosaigh ar Am Iarthar na hEorpa.

Amóinia a thugtar ar hidríd shimplí dhénártha na nítrigine, NH₃. Tá an amóinia ina gás le teocht an tseomra, nó is é an fiuchphointe atá aici ná -33°C. Chomh haraiciseach is atá sí chun imoibriúcháin is gás nimhe í a dhéanas dochar do chomhdhúile bithcheimiceacha an orgánaigh dhaonna, ach is furasta an dainséar a aithint ar dhrochbholadh an gháis. Oibríonn sí ar na scamhóga ar nós na ngás tachtach eile, is é sin tarraingíonn sí éidéime na scamhóg ar an othar – líontar na scamhóga le huisce a thachtas é.

Tá an amóinia sothuaslagtha san uisce, agus í ag imoibriú mar bhun scothláidir leis na haigéid sa tuaslagán. Mar is dual don bhun de réir theoiric Brønsted agus Lowry, glacann an amóinia le hian hidrigine ón aigéad, ionas go gcruthaítear ian deimhneach amóiniam, NH₄⁺. Ansin is féidir leis an ian seo dul i gcomhdhúil le hiain diúltacha – salainn amóiniam, mar a thugtar ar na comhdhúile seo. Samplaí de shalainn den chineál sin iad an chlóiríd amóiniam NH₄Cl agus an charbónáit amóiniam (NH₄)₂CO₃ (an salann fia-adhairce).

Maidir le hamóinia san ollchruinne, tá eolaithe áirithe barúlach go bhféadfadh an amóinia gnó an uisce a dhéanamh do bhithsféar ar phláinéad eile agus do chóras bithcheimiceach de chineál eile. Tá fadhbanna ag baint leis an hipitéis seo, áfach. Thar aon rud ba chóir don phláinéad sin bheith ní b’fhuaire ná an Domhan, ionas go bhfanfadh an amóinia ina leacht, agus ba chóir nach mbeadh ocsaigin le fáil in atmaisféar an phláinéid, toisc gur substaint sho-adhainte, sho-dhóite í an ghlanamóinia.

An tAm Uilíoch: is ionann é agus Meán-Am Greenwich, a bheag nó a mhór. Is í an difríocht is mó idir an dá rud ná go bhfuil an tAm Uilíoch níos cruinne ná rothlú an Domhain féin, toisc go bhfuil sé bunaithe ar chloig adamhacha. Le fírinne is gnách an tAm Uilíoch a cheartú le soicindí bisigh ó am go ham le féachaint chuige nach rachaidh an dá am sin ó chéile. Cloíonn an Íoslainn leis an Am Uilíoch ó thús go deireadh na bliana, is é sin, níl am samhraidh ar leith (is é sin, am coigilte sholas an lae) acu.

Anailís speictreach a thugtar ar na modhanna oibre a bhíos ag na réalteolaithe le hairíonna na réalta a aithint ar a speictream. Ó tá a cuid línte speictreacha ag gach dúil cheimiceach, is féidir a fheiceáil ar an speictream cé hiad na dúile atá ar fáil i réalta áirithe. Thairis sin, thig linn a aithint an bhfuil an réalta ag éalú uainn nó ag druidim linn. An réalta atá ag éalú uainn, is dealraitheach dúinn go bhfuil na línte speictreacha go léir aistrithe i dtreo na deirge (deargaistriú), agus an réalta atá ag druidim linn, feicimid go bhfuil na línte speictreacha aistrithe i dtreo na goirme (gormaistriú). Is í iarmhairt Doppler is cúis leis an dá aistriú seo.

Andraiméide is ainm don dá rud seo:

• Réaltra Andraiméide, nó M31, nó NCG 224, atá ar an réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, is é sin, i gcomharsanacht Bhealach na Bó Finne. Réaltra bíseach é. Tá sé suite dhá mhilliún go leith de sholasbhlianta ónár réaltra féin, agus é tuairim is dhá chéad míle solasbhliain ar trastomhas. Ba é an réalteolaí Meiriceánach Heber Curtis (1872-1942) a d’aithin roimh aon duine gur réaltra ar leith a bhí ann, seachas réaltnéal taobh istigh dár réaltra féin.
• Réaltbhuíon Andraiméide – is é Andromeda an leagan Laidine a úsáidtear sa Bhéarla chomh maith. Tá an réaltnéal le feiceáil sa réaltbhuíon áirithe seo. Tá Andraiméide suite idir Peirseas, Caiseoipé, an Laghairt, Peigeasas, na hÉisc, agus an Triantán. Réaltaí aithnidiúla sa bhuíon seo iad Alpheratz agus Almach. Bíonn dreigechith na nAndraiméidídí (nó na mBílídí) le feiceáil sa réaltbhuíon i Mí na Samhna.

Angstram an leagan Gaeilge de shloinne an fhisiceora Shualannaigh Anders Jonas Ångström (1814-1874) – nó den aonad faid a fuair a ainm ón bhfear seo. Is ionann deich n-angstram agus aon nanaiméadar amháin. Ar an solas agus ar an speictream ba mhó a dhírigh Ångström ina chuid taighde, agus dá réir sin is gnách tonnfhaid na gcineálacha éagsúla radaíochta a thomhas in angstraim. Ba é Ångström a mhapáil roimh aon duine eile na tonnfhaid a fhreagraíos do dhathanna éagsúla an tsolais infheicthe.

Anóid a thugtar ar leictreoid a bhfuil lucht leictreach deimhneach aici, agus í ag aomadh iain a bhfuil lucht leictreach diúltach acu – ainiain a thugtar orthu siúd.

Antamón a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 51, agus is é Sb an tsiombail cheimiceach (tá an giorrúchán seo bunaithe ar sheanainm an antamóin, stibiam). Miotalóideach é an t-antamón, agus allatróip éagsúla aige: is é an t-allatróp miotalach an ceann is cobhsaí acu. Tá an t-antamón 121.76 ar mheáchan adamhach, rud a thugas le tuiscint gurb é antamón a 122 an t-iseatóp is coitianta, ach ní mar sin atá: le fírinne is iad antamón a 121 agus antamón a 123 an dá iseatóp cobhsaí, agus is iseatóp radaighníomhach é antamón a 122 a dtagann béite-mheath air.

Is iad +III (na comhdhúile antamónúla) agus +V (na comhdhúile antamónacha) na staideanna ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an antamón ina chuid comhdhúl. Is é an tsuilfíd antamónúil, Sb₂S₃, nó an stibnít, an mhian is tábhachtaí. Cól (nó kohl) a thugtar ar an tsuilfíd chéanna nuair a úsáidtear mar smideadh í.

Úsáidtear seisce-ocsaíd an antamóin (trí-ocsaíd dé-antamóin, trí-ocsaíd antamóin, ocsaíd antamónúil Sb₂O₃) mar lasairdhíonadh. Maidir leis an dúil féin, úsáidtear i gcóimhiotalú í – is é sin measctar trí mhiotail éagsúla é le hiad a dhéanamh níos crua nó níos láidire.

Antares nó Alpha Scorpii atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon na Scairpe. Ollfhathach dearg atá ann agus é breis is leathchéad míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian s’againn. Is é is ciall don ainm úd Antares ná ”frith-Mhars”, rud a thugas le fios go bhfuil Antares cosúil le Mars chomh dearg is atá sé. Dá gcuirfí Antares in áit na Gréine, bheadh fithis Mharsa féin fágtha taobh istigh den réalta. Tá leathbhádóir beag aige, mar atá, Antares B – más féidir a rá go bhfuil sé beag, nó tá sé féin i bhfad níos mó ná an Ghrian. Réalta ghorm nó bhánghorm é Antares B, agus mar sin tá sé i bhfad níos teo ná an phríomhréalta. Tá Antares suite cúig chéad go leith de sholasbhlianta uainn, agus glactar leis go bhfuil i ndán dó pléasc ollnóva a dhéanamh. Réalta athraitheach atá ann.

Tá Antares le feiceáil ar bhratach na Brasaíle, agus é ag siombalú stát Piauí in oirthuaisceart na tíre.

An tAoire nó Boötes atá ar an réaltbhuíon atá suite idir Coróin an Tuaiscirt, Earcail, an Dragan, an Béar Mór, na Madraí Fiaigh, Folt Bheirnicé, an Mhaighdean, agus Ceann na Péiste. Arcturus atá ar an réalta is gile sa réaltbhuíon áirithe seo.

Aois na cruinne, aois na hollchruinne: is ionann aois na cruinne agus an t-am a d’imigh ón Ollphléasc. Creidtear faoi láthair go bhfuil an ollchruinne tuairim is 13.8 billiún bliain d’aois.

I dtús na fichiú haoise bhí cuid mhór de na fisiceoirí barúlach gur rud éigríochta neamhathraitheach a bhí san ollchruinne. Ba í an teirmidinimic a thug an chéad leid nárbh amhlaidh i ndiaidh an iomláin. Is é dara prionsabal na teirmidinimice ná gur dual d’eantrópacht na cruinne dul i méadaíocht i ngach próiseas nádúrtha, is é sin, dá mbeadh an chruinne ann riamh, gan tús gan deireadh, bheadh sí tar éis uasmhéid na heantrópachta a shroicheadh cheana féin – bheadh an fuinneamh go léir scaipthe go cothrom ar fud na cruinne, agus gach cearn den chruinne ar aon teocht le chéile. Mar sin, tuigeadh go bhfuil aois theoranta ag an gcruinne, agus go bhfuil an chruinne ag athrú – go bhfuil a stair féin aici.

Aomadh nó aomachán a thugtar ar fhórsa atá ag tarraingt cáithníní, reanna neimhe nó réadanna eile – imtharraingt, aomadh maighnéadach nó pé cineál eile. (Focal é ”aomadh” ar tháinig an Duinníneach air i nGaeilge Oirthear Uladh, agus mar sin, níl leithscéal ná siocair ag bunadh an Tuaiscirt gan úsáid a bhaint as.) Is féidir a rá go n-aomann an Domhan sinn go léir, toisc go bhfuil imtharraingt (domhantarraingt) ag an Domhan. Cosúil leis sin, aomann an lucht leictreach deimhneach agus an lucht leictreach diúltach a chéile. Aomann pol thuaidh agus pol theas an mhaighnéid a chéile freisin.

Aonad réalteolaíoch a thugtar ar mheánfhad an Domhain ón nGrian. Inniu, tá luach an aonaid réalteolaíoch socraithe go hoifigiúil ar 149,597,870.7 ciliméadar (céad agus naoi milliún déag is ceithre scór, cúig chéad agus seacht míle déag is ceithre scór, ocht gcéad agus deich gciliméadar is trí scór, agus seacht gcéad méadar) – is é sin, cé go mbítear ag mioncheartú an mheánfhaid de réir na mbreathnuithe is úire, ní athraítear sainmhíniú an aonaid réalteolaíoch dá réir a thuilleadh.

An tAonbheannach nó Monoceros atá ar an réaltbhuíon idir an Cúpla, an Madra Beag, an Phéist Uisce, Deireadh na Loinge, an Madra Mór, an Giorria, agus an Bodach. Ritheann an meánchiorcal neamhaí tríd an Aonbheannach. Níl an tAonbheannach ró-chuidsúlach ó thaobh na réaltaí de, ach tá roinnt réaltbhraislí agus réaltnéalta le feiceáil sa réaltbhuíon seo, ar nós Réaltnéal an Róiséid, Réaltbhraisle Chrann na Nollag, Réaltnéal na Coirceoige, agus Réaltnéal Athraitheach Hubble.

An tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta a thugaimid ar eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaithe proifisiúnta. Bunaíodh sa bhliain 1919 é, agus i bPáras atá ceanncheathrú an Aontais. Is é an tAontas, nó foireann ar leith taobh istigh den Aontas, a shocraíos na hainmneacha réalteolaíocha a bhaistear ar reanna neimhe agus ar réadanna spéire, nó a bhronnas stádas oifigiúil ar leagan áirithe de sheanainm.

Apafócas: malairt ainm ar an gcianphointe (apalár).

Apaigí an téarma a thagraíos do chianphointe na satailíte (na Gealaí, cuir i gcás) ar a fithis timpeall an Domhain.

Apaihéilean (nó aiféilean) a thugtar ar chianphointe an phláinéid, an chóiméid nó an astaróidigh ar a fhithis timpeall na Gréine.

Apairéaltracan is ea cianphointe na Gréine ar a fithis timpeall lárphointe Bhealach na Bó Finne.

Apalár a thugtar ar chianphointe na rinne neimhe ar a fithis – is é sin, an pointe is faide ón bpríomhúlach (ón rinn neimhe eile a bhfuil sí ag dul ina timpeall). Samplaí den apalár iad an t-apaigí, an t-apaihéilean, an t-apastrón agus an t-apairéaltracan.

Apalló an t-ainm Gaeilge ar astaróideach uimhir a 1862. Tá grúpa iomlán d’astaróidigh ainmnithe as Apalló: trasnaíonn siad fithis an Domhain ar a gcamchuairt timpeall na Gréine, agus dainséar i gcuid mhaith acu (Apalló féin san áireamh) don Domhan, mar is eagal leis na réalteolaithe.

Apastrón a thugtar ar chianphointe an phláinéid, an astaróidigh nó an chóiméid ar a fhithis timpeall na réalta.

An tAra nó Auriga atá ar an réaltbhuíon idir an Lincse, an Cúpla agus Peirséas. Is í Capella an réalta is gile sa réaltbhuíon seo, agus í ar na réaltaí is lonrúla amuigh. Le fírinne is córas ceithre réalta í, agus an dá cheann is gile acu is fathachréaltaí buí iad. Déréalta uraitheach í an dara réalta is gile san Ara, mar atá, Menkalinan; réalta athraitheach ar déanamh Algol í. Díol suime í Almaaz (Epsilon Aurigae) freisin mar ilréalta athraitheach. Tá roinnt réaltbhraislí oscailte san Ara fosta agus iad ina n-ábhar spéise ag na réalteolaithe amaitéaracha.

Tabhair faoi deara fosta gurb é Ara ainm Laidine na hAltóra freisin. Ainmneacha Laidine cosúil le Alpha Arae, Beta Arae agus araile, níl siad ag tagairt do réaltaí an Ara, ach don Altóir. Auriga an t-ainm Laidine ar an Ara.

Arcturus nó Alpha Boötis atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Aoire. Fathachréalta fhlannbhuí den aicme speictreach K é, agus é ar aon mhais leis an nGrian s’againn, cé go bhfuil sé i bhfad níos mó ná í – cúig oiread is fiche ar trastomhas – agus i bhfad bhfad níos lonrúla, is é sin, céad is seachtó oiread. Mar sin, cé gur fathachréalta é anois, is dócha go raibh sé ina réalta phríomhsheichimh tráth den tsaol. Tá Arcturus ar réaltaí geala na spéire, agus ba é an chéad réalta riamh ar a ndearnadh breathnuithe teileascóip de lá.

Argóint an pheirihéilin a thugtar ar an uillinn idir an nód éiritheach agus an peirihéilean.

Argón a thugtar ar dhúil uimhir a hocht déag, agus is é Ar an tsiombail cheimiceach. Is triathghás é, is é sin, tá ochtréad iomlán ar an leictreonsceall is faide amuigh aige – ocht leictreon ar fad. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶. Struchtúr an-chobhsaí é an t-ochtréad nach gceadaíonn don argón dul i gcomhdhúile le dúile ceimiceacha eile ach ar éigean. Le comhdhúile argóin a chruthú tá imthoscaí neamhghnácha agus ocsaídeoirí láidire (fluairín ach go háirithe) ag teastáil, agus ní bhíonn na comhdhúile argóin fadsaolach ná úsáideach – sórt éachtóireachta é ag na ceimiceoirí argón a nascadh de dhúile eile. Scéal eile é go bhfuil na réalteolaithe tar éis sonrú a chur i gcomhdhúile argóin sa spáis: d’aithin siad iain argóiniam ArH⁺ ar speictream an ábhair idir-réaltaigh thart ar Réaltnéal an Phortáin.

Tá trí iseatóp cobhsaí ag an argón, mar atá, ³⁶Ar, ³⁸Ar, agus ⁴⁰Ar. Is é ⁴⁰Ar an ceann is coitianta, mar is léir ó mheáchan adamhach an argóin, 39.948. Is é is cúis leis seo go bhfuil iseatóp radaighníomhach ag an bpotaisiam, ⁴⁰K, atá cuíosach flúirseach sa dúlra, agus nuair a thiocfas béite-mheath ar adamh den chineál seo, is é an t-argón úd ⁴⁰Ar a gheofar mar thoradh.

Is é an t-argón an triathghás is flúirsí in atmaisféar an Domhain, agus dá réir sin ba é an chéad triathghás a d’aithin na heolaithe. Ba iad John William Strutt (Tiarna Rayleigh) agus William Ramsay a d’aonraigh an chéad eiseamal argóin sa bhliain 1894, éacht a thabhaigh Duais Nobel dóibh. Nuair a bhítear ag dealú nítrigine ón aer go crióigineach (is é sin, nuair a bhítear ag reo an aeir leis na gáis éagsúla a aonrú de réir a bhfiuchphointe), faightear argón mar sheachthoradh nádúrtha. Mar sin bíonn argón ar fáil réasúnta saor (i bhfarradh is na triathgháis eile ar a laghad, nó níl siad leath chomh flúirseach céanna san atmaisféar), agus leas á bhaint as nuair a bhíos gás támh ag teastáil. Astaíonn an t-argón solas corcra nuair a leictrítear é, agus mar sin is féidir é a úsáid i soilse daite cosúil leis an neon.

Ariel atá ar an gceathrú satailít is mó atá ag Úránas. Ba é an réalteolaí Sasanach William Lassell a chuir an chéad sonrú in Ariel thiar sa naoú haois déag. Satailít sféarúil é – is é sin tá sé ar dhéanamh liathróide, a bheag nó a mhór – agus is é an tsatailít is lú den chineál seo sa Ghrianchóras. Tá fithis Ariel suite beagnach in aon leibhéal le meánchiorcal Úránais. Creidtear go bhfuil Ariel comhdhéanta as oighear agus as cloch araon: is dócha go bhfuil croí cloiche ann agus maintlín oighir ina thimpeall. Níl ach cuid de dhromchla Ariel léarscáilithe, ach is féidir a rá go bhfuil sé breac ar fad le cainneoin agus le cráitéir.

Aristarchus atá ar an gcráitéar is mó ailbéideacht ar an taobh den Ghealach atá iompaithe linn. Chomh geal is atá sé i gcomparáid leis an timpeallacht is féidir é a aithint le súile do chinn féin faoi imthoscaí fabhracha. Tá sé suite in Ardchlár Aristarchus, in Aigéan na Stoirmeacha, agus é daichead ciliméadar ar trastomhas. Ba é an réalteolaí Iodálach Giovanni Riccioli a d’ainmnigh sa bhliain 1651 é as an réalteolaí Aristarchus ó Samos a mhair sna blianta 310-230 roimh Chríost. Ceannródaí héilealárnachais a bhí ann mar Aristarchus – is é sin bhí sé ar na heolaithe is moiche a thuig gurb í an Ghrian lárphointe an ghrianchórais.

Arsanaic a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 33. As an tsiombail cheimiceach sna foirmlí. Tá sí in aon ghrúpa leis an nítrigin agus leis an bhfosfar i dtábla peiriadach na ndúl, agus cúig leictreon ar an sceall is faide amuigh aici. Miotalóideach í an arsanaic, is é sin tá sí idir eatarthu idir na miotail agus na dúile neamh-mhiotalacha ar a lán dóigheanna. Tá allatróip éagsúla ag an arsanaic, cosúil leis an bhfosfar – is é sin, an arsanaic liath mhiotalach, an arsanaic bhuí, agus an arsanaic dhubh. Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin aici, agus is é an t-aon iseatóp arsanaice atá le fáil sa dúlra.

Is iad na staideanna ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +3 agus +5, mar is léir ón dá ocsaíd, mar atá, an trí-ocsaíd dé-arsanaice As₂O₃ (”an arsanaic bhán”) agus an peantocsaid dé-arsanaice As₂O₅. Comhdhúile nádúrtha arsanaice iad an tríshuilfíd dé-arsanaice As₂S₃ (an óirpimint) agus an teitreashuilfíd teatrarsanaice As₄S₄ (an rialgar). Tá dath dearg sa rialgar, agus dath órbhuí san óirpimint, agus mar sin d’úsáidtí sa dathadóireacht iad ar feadh i bhfad, go dtí gur chuir ábhair dhatha eile – cinn nach bhfuil arsanaic iontu – an ruaig orthu.

Nimh í an arsanaic, an dúil féin chomh maith leis na comhdhúile. Go bunúsach, is é is cúis le nimhiúlacht na harsanaice ná go bhfuil sí chomh cosúil leis an bhfosfar is gur féidir léi dul in áit an fhosfair i mbeothach an duine, ach san am chéanna chomh difriúil is nach féidir léi gnó an fhosfair a dhéanamh sna próisis bhithcheimeacha. Thar aon rud eile cuireann sí táirgíocht na trífhosfáite adanaisín ó mhaith. Is éard atá i gceist leis an trífhosfáit adanaisín ná comhdhúil a iompraíos fuinneamh sa cholainn – cineál ”airgeadra fuinnimh” sna teagmhálacha idir na cealla – agus mar is léir ón ainm tá trí adamh fosfair de dhíth le móilín trífhosfáite adanaisín a chur i dtoll le chéile.

Sna scéalta bleachtaireachta is minic a mharaítear daoine le harsanaic, ach déanta na fírinne ní bheadh sé praiticiúil ag aon dúnmharfóir arsanaic a úsáid ar na saolta seo, ós dúil cheimiceach ar leith í agus í so-aitheanta ag na saineolaithe.

Fadhb thromchúiseach é an truailliú arsanaice sa screamhuisce. Truailliú nádúrtha ón úir é go coitianta, is é sin, ní hí tionsclaíocht an duine is cúis leis. Tá an truailliú seo as pabhar dona in Iarthar na Stát Aontaithe, sa Bhanglaidéis, san Airgintín agus sa Mhongóil, mar shampla.

Asamat an uillinn a thugas treoshuíomh na réalta ar an gcompás. Céim stua (céim uillinne) an t-aonad a úsáidtear leis an asamat a thomhas, agus is é an tuaisceart an nialas.

Astaireacht nó réaltlach a thugtar ar ghrúpa suntasach réaltaí a gcoinnítear cuimhne ar leith air cé nach réaltbhuíon é. Astaireachtaí aithnidiúla iad an Camchéachta (Merak, Dubhe, Phecda/Phad, Megrez, Alioth, Mizar-Alcor, agus Alkaid), Triantán an tSamhraidh (Altair, Deneb, agus Vega), Triantán an Gheimhridh (Betelgeuse, Sirius, agus Procyon), an Muileata Mór (Croí Shéarlais, Spica, Denebola, agus Arcturus), Heicseagán an Gheimhridh (Pollux, Procyon, Capella, Aldebaran, Sirius, agus Rigel), agus Slat an Bhodaigh nó Crios Oiríon (Alnitak, Mintaka, agus Alnilam).

Is féidir a rá gur astaireacht agus réaltbhuíon araon í Cros an Deiscirt, nó fuair an réaltbhuíon a hainm ó astaireacht na gceithre réaltaí is gile inti.

Astaitín a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 85. At an tsiombail cheimiceach. Mar is léir ó ainm na dúile, a chiallaíos ”éagobhsaí”, is dúil an-radaighníomhach é a dtagann meath uirthi chomh sciobtha is nach féidir mórán a fháil amach faoina hairíonna ceimiceacha – tá an t-astaitín suite faoin iaidín i dtábla peiriadach na ndúl, rud a thugas le fios gur dócha go bhfuil sé cosúil leis an iaidín. Is í an chumraíocht leictreonach atá aici ná 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶3d¹⁰4s²4p⁶4d¹⁰5s²5p⁶4f¹⁴5d¹⁰6s²6p⁵. Mar sin, tá seacht leictreon (dhá s-leictreon agus cúig p-leictreon) ar an sceall is faide amuigh, mar is dual do na halaiginí go léir. Is é an t-iseatóp is cobhsaí atá ag an astaitín ná astaitín a 210 (nó ²¹⁰At), atá tuairim is ocht n-uaire ar leathré. Is idirchéim nádúrtha é an t-astaitín i meathshlabhra radaighníomhach an úráiniam, ach is dócha nach bhfuil ach cúpla dosaen gram de ar fáil i screamh an Domhain ar fad – an-chorr–adamh anseo agus ansiúd go bunúsach.

Astaróidigh (uatha: astaróideach) a thugtar ar reanna neimhe atá ag fithisiú na Gréine, agus iad níos lú ná na pláinéid. Ní astaróidigh iad na cóiméid, áfach. Sa chiall is cúinge, is astaróidigh iad na cinn atá suite idir Mars agus Iúpatar, san áit a bhfuil crios na n-astaróideach, ach tá grúpaí eile astaróideach ann, cosúil leis na Traígh agus na Gréagaigh (na hastaróidigh a leanas Iúpatar nó a ghabhas roimhe), nó na hastaróidigh neas-Domhain (na cinn a thagas i gcóngar dár bpláinéad féin).

Athshondas a thugtar (i gcoimhthéacs na réalteolaíochta) ar an tionchar tráthrialta a imríos reanna neimhe ar a chéile lena n-imtharraingt, go háirithe más é is toradh don idirghníomhú seo ná go bhfuil a dtréimhsí imrothluithe i gcoibhneas simplí a chéile. Sampla den athshondas é go gcríochnaíonn Neiptiún trí imrothlú timpeall na Gréine san am chéanna a thógas sé ar Phlútón dhá imrothlú a chur de.

Taobh amuigh den réalteolaíocht, tugann lucht na fisice athshondas ar an dóigh a bhfuil dhá thonnchrith ag dul i bhfeidhm ar a chéile, agus tonnchrith nua á chruthú mar chomhthoradh.

Aurora borealis agus aurora australis a thugtar ar na gealáin a fheictear timpeall an dá phol agus an ghrianghaoth ag bualadh faoi mhaighnéadsféar an Domhain. Is cuid súl iad na gealáin seo go minic, agus iad ag cur na n-ildathanna díobh. Seasann aurora borealis do na gealáin a bhíos le feiceáil timpeall an phoil thuaidh – an chaor aduaidh – agus is ionann aurora australis agus an chaor aneas. Bíonn gealáin chosúla le feiceáil ar na pláinéid eile freisin. Saighneáin a thugtar ar na gealáin freisin.

Bairiam a thugtar ar dhúil cheimiceach a 56. Ba an tsiombail cheimiceach. Ceann de na miotail chré-alcaileacha é an bairiam, cosúil leis an maignéisiam, an cailciam, agus an strointiam: tá dhá leictreon ar an sceall is faide amuigh aige, agus ochtréad ar an dara ceann, agus mar sin is dual dó an dá leictreon sin a thabhairt ar iasacht uaidh, ionas go gcruthófar ian bairiam Ba²⁺. Is í an t-aon staid ocsaídiúcháin a bhíos ag an mbairiam ina chuid comhdhúl ná +2. Miotal airgeadgheal é an bairiam, ach nuair a oibreos an t-aer air, ní bheidh an loinnir sin i bhfad ag imeacht: chomh haraiciseach is atá an bairiam chun imoibriúcháin, is dual dó dul i gcomhdhúil le hocsaigin an aeir agus brat liath ocsaíde a tharraingt. Is féidir an bairiam a aithint ar an dath uaine a chuireas sé leis an tine, agus úsáidtear comhdhúile bairiam sna roicéid tine ealaíne ar an gcúis seo. Nimh é an bairiam, nó oibríonn na hiain bhairiam ar na néaróga.

An Balla Díreach a thugtar ar an ngág nó an scairp is suntasaí ar an nGealach. Rupes Recta an t-ainm Laidine. Tá an Balla Díreach suite in aice le Muir na Scamall, agus é tuairim is céad ciliméadar ar fad.

An Balla Mór – Sa réalteolaíocht, tugtar ”An Balla Mór” ar struchtúir áirithe mhórscála a aithnítear ar an ollchruinne, mar atá:

• Balla Mór an Tuaiscirt. Is é seo an rud is réidhe a bhíos i gceist ag na réalteolaithe agus iad ag trácht ar ”an mBalla Mór”. Sreang nó ”filiméad” de réaltraí atá ann agus í leathmhíle milliún solasbhliain ar fad, nó níos faide fós. Cuireadh an chéad sonrú sa Bhalla Mhór seo thiar sa bhliain 1989.

• Balla Mór Sloan. hAithníodh an filiméad seo an chéad uair sa bhliain 2003, agus fuair sé a ainm ón scéim suirbhéireachta spéire ar a dtugtar Suirbhé Digiteach Spéire Sloan, ó ba iad torthaí na scéime sin a chuidigh leis na saineolaithe fionnachtain an Bhalla seo a dhéanamh. Fuair an suirbhé maoiniú ó Fhondúireacht Alfred P. Sloan, agus as an bhfondúireacht sin a hainmníodh an tionscadal. Innealtóir agus fear gnó a bhí in Alfred P. Sloan a bhí i gceannas ar an ngnólacht úd General Motors ar feadh i bhfad, agus bhunaigh sé an Fhondúireacht sa bhliain 1934 le taighde agus teicneolaíocht a mhaoiniú. Tá Balla Mór Sloan i bhfad níos faide fós ná Balla Mór an Tuaiscirt.

Bá na mBoghanna Báistí nó Sinus Iridum a thugtar ar an ”mbá” in iarthuaisceart Mhuir na Báistí ar an nGealach.

Bandaí cianaigine: is iad seo na bandaí i speictream na réalta ar a n-aithnítear go bhfuil cianaigin ar fáil sa réalta. Comhdhúil charbóin agus nítrigine í an chianaigin, C₂N₂. Is iad an dá thonnfhad úd 389 agus 422 nanaiméadar na bandaí cianaigine is tábhachtaí. Tugtar CN-réaltaí ar na réaltaí le bandaí cianaigine.

Bandaí ocsaíde tíotáiniam: is iad seo na bandaí i speictream na réalta ar a n-aithnítear go bhfuil (aon)ocsaíd tíotáiniam, TiO, ar fáil sa réalta. I speictream na bhfathachréaltaí ”fuara” (K-aicme agus M-aicme) is tipiciúla a fheictear na bandaí ocsaíde tíotáiniam.

Bandaspeictream a thugtar ar speictream ina bhfeictear grúpaí tiubha (bandaí) de línte speictreacha.

Banda stoidiacach an banda solais ar an spéir a cheanglaíos an solas stoidiacach den fhrithloinnir. Ní bhíonn an banda stoidiacach le feiceáil ach faoi imthoscaí eisceachtúla, nuair a bhíos oíche an-dorcha agus spéir gheal ann.

An Bhanlámh – ceann de na hainmneacha atá ag na Gaeil ar Chrios Oiríon nó Slat an Bhodaigh, is é sin an trí réalta úd Alnitak, Alnilam, agus Mintaka i réaltbhuíon an Bhodaigh.

Baralár a thugtar ar mheáchanlár nó lárphointe maise an chórais imtharraingthe (tagraíonn an réimír sin bara- don fhocal Gréigise a chiallaíos ”trom”). Nuair a deir muid go bhfuil satailít áirithe ag fithisiú pláinéad áirithe, mar shampla, is ráiteas cineál míchruinn é – b’fhearr a rá go bhfuil an pláinéad agus an tsatailít araon ag dul timpeall ar bharalár an chórais imtharraingthe arbh é an pláinéad an rinn is mó ann. Mar shampla, tá an Domhan agus an Ghealach ag fithisiú a gcomh-bharaláir, ach ar ndóigh tá an pointe sin suite taobh istigh den Domhan cé nach ionann é agus lárphointe an Domhain. Scéal eile é scéal Phlútóin agus a chuid satailítí, nó tá baralár an chórais sin suite taobh amuigh de Phlútón.

Barón an téarma a thagraíos do bhuncháithníní troma, go háirithe don phrótón agus don neodrón. Glactar leis go bhfuil gach barón comhdhéanta as trí chuarc éagsúla.

Bealach na Bó Finne nó an Láir Bhán nó Claí Mór na Réaltaí a thugtar ar an réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin – sa chiall chúng is é Bealach na Bó Finne an crioslach bán a ritheas trasna na spéire áit a bhfuil na réaltaí chomh tiubh le chéile is nach dtig le súil an duine iad a aithint thar a chéile. Is ionann an crioslach sin go bunúsach agus diosca an réaltra mar a fheictear dúinn inár dtimpeall é, ó tá muid féin suite sa diosca sin. Is é Bealach na Bó Finne an dara réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, nó is é réaltra Andraiméide an ceann is mó.

Réaltra bíseach barrach é Bealach na Bó Finne. Is iad géaga ár réaltra – nó na cinn is tábhachtaí acu – ná Géag Pheirséis, Géag Chóngarach an Trí Chileaparsoic, Géag Chianmhar an Trí Chileaparsoic, Géag na Rialach, an Ghéag Lasmuigh, an Nua-Ghéag Lasmuigh, Géag na Scéithe is an Cheinteáir, Géag na Cíle is an tSaighdeora, agus Géag an Bhodaigh is na hEala. Is féidir gur codanna d’aon ghéag amháin iad Géag Pheirséis agus an dá Ghéag Trí Chileaparsoic; ar an dóigh chéanna, is dócha nach bhfuil sa dá Ghéag Lasmuigh ach fairsingiú ar Ghéag na Rialach. Is í Géag an Bhodaigh is na hEala ár ngéag dhúchais féin.

An Béar Beag nó Ursa Minor a thugtar ar an réaltbhuíon arb í an Réalta Pholach an réalta is gile inti. Níl sí róchosúil le haon bhéar, ach tá sí cosúil leis an gCamchéachta, ós rud é go bhfuil ”bosca” ceithre réalta ann chomh maith le ”cos” trí réalta. Tá an Réalta Pholach, nó Alpha Ursae Minoris, suite i ndeireadh na ”coise”. Tá an dara réalta is gile sa réaltbhuíon, Kochab nó Beta Ursae Minoris, ar cheann de réaltaí an ”bhosca”. Déréalta is ea an Réalta Pholach, agus is ollfhathachréalta bhuí í an phríomhréalta. Fathach é Kochab chomh maith, agus é ag dul in aois cheana: K-réalta atá ann, is é sin, réalta atá níos fuaire agus níos deirge ná an Ghrian s’againn.

An Béar Mór nó Ursa Major a thugtar ar an réaltbhuíon a bhfuil an Camchéachta (an tSeisreach) suite taobh istigh di. Is iad na réaltbhuíonta timpeall an Bhéir Mhóir ná na Madraí Fiaigh, Folt Bheirnicé, an Leon, an Leon Beag, an Portán, an Lincse, an Sioráf, an Dragan, agus an tAoire. Is iad réaltaí an Chamchéachta na cinn is gile agus is feiceálaí sa Bhéar Mhór: Alkaid (Benetnasch, Eta Ursae Majoris), Mizar (Zeta Ursae Majoris), Alioth (Epsilon Ursae Majoris), Megrez (Kaffa, Delta Ursae Majoris), Phekda (Phecda, Phad, Gamma Ursae Majoris), Merak (Beta Ursae Majoris), agus Dubhe (Ak, Alpha Ursae Majoris). Tá roinnt réaltraí le feiceáil sa réaltbhuíon seo chomh maith.

Bearna Cassini a thugtar ar an mbearna idir A-fháinne agus B-fháinne Shatarn. Fuair sí a hainm ón réalteolaí Francach-Iodálach Giovanni Domenico (nó Jean Dominique) Cassini, a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1675.

Bearna Encke – is bearna í taobh istigh d’A-fháinne Shatarn. Fuair an bhearna seo a hainm ón réalteolaí Gearmánach Johann Encke. Tá Pan, ceann de ghealaí beaga Shatarn, ag fithisiú an phláinéid sa bhearna seo.

Bearna Hertzsprung – is éard atá i gceist léi ná réigiún i léaráid Hertzsprung-Russell nach bhfuil ach dornán beag réaltaí le fáil ann. Tá an bhearna seo suite os cionn an phríomhsheichimh, ón A-aicme go dtí an F-aicme. Fuair an bhearna a hainm ón réalteolaí Danmhargach Ejnar Hertzsprung, duine acu siúd a bhfuil an léaráid féin ainmnithe astu. Ní fhanann ach beagán réaltaí sa bhearna seo ar feadh i bhfad, agus is dual do na cinn eile í a fhágáil ina ndiaidh i rith a bhforbartha. Faoi láthair, tá Capella Aa – an comhbhall is mó d’ilréalta Capella – suite i mbearna Hertzsprung.

Bearnaí Kirkwood – Sa bhliain 1866 d’aithin an réalteolaí Meiriceánach Daniel Kirkwood bearnaí áirithe i scaipeachán na n-astaróideach sa Ghrianchóras. Go bunúsach ní cheadaítear do na hastaróidigh bheith in athshondas le hIúpatar, is é sin cúrsa amháin timpeall na Gréine a thabhairt in am a bheadh i gcoibhneas simplí an ama a thógas sé ar Iúpatar imrothlú amháin a chur de, agus is iad bearnaí Kirkwood is toradh don chosc seo.

Beirilliam – Is é an beirilliam dúil cheimiceach uimhir a ceathair, agus é ar an gceann is éadroime de na miotail chré-alcaileacha. Is í an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ná Be, agus is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s².

Tá an beirilliam 9.012 aonad ar mheáchan adamhach, agus is é beirilliam a naoi, nó ⁹Be, an t-aon iseatóp cobhsaí amháin. Tá beirilliam a deich, nó ¹⁰Be, réasúnta fadsaolach, agus é breis is milliún bliain ar leathré. Cruthaítear beirilliam a deich san atmaisféar de thoradh an phróisis ar a dtugtar spallúchán nó spallú: is iad na gathanna cosmacha is cúis leis an bpróiseas seo. An beirilliam radaighníomhach a ghintear ar an dóigh seo carntar in uachtar na hithreach é, agus is féidir leis na geolaithe tátail a bhaint i dtaobh ghníomhaíocht na Gréine as athruithe an chineál áirithe seo radaighníomhaíochta i gcisil na hithreach: go bunúsach, nuair a bhíos an ghrianghaoth láidir, bíonn an radaíocht chosmach lag, agus nuair a bhíos an radaíocht chosmach lag, ní tháirgtear mórán den iseatóp seo san atmaisféar.

Miotal liath sobhriste é an beirilliam le teocht an tseomra. Má thagann sé i dteagmháil leis an aer, fágfar brat ocsaigine air. Is féidir beirilliam a chur trí thine fosta, agus ar ndóigh is í an ocsaíd chéanna, BeO, is toradh don imoibriú seo.

Siúd is gur miotal atá ann, mar bheirilliam, ní bhíonn sé chomh haraiciseach chun iain a dhéanamh agus a shamhlófá le miotal cré-alcaileach – le fírinne tá sé níos cosúla leis an alúmanam ó thaobh na ceimice de, agus é ag ceangal naisc chomhfhiúsacha lena lán dúl. Is í an bheiril – sileacáit an bheirilliam agus an alúmanaim Be₃Al₂(SiO₃)₆ – an mianra is tábhachtaí beirilliam, agus aithne ag an gcine daonna uirthi ó thús na staire. Is féidir beirilliam a dhéanamh as beiril, ach baintear úsáid na seoide aisti chomh maith. Níl dath ar bith sa ghlanbheiril, ach is minic a fhágas truailleáin éagsúla dath éigin ann. Tugtar smaragaid ar an mbeiril uaine, agus is éard atá i gceist leis an gcloch mhuirghorm ná beiril ghorm. Tá an bheiril órga buí, agus is é an héileadór an leagan buí-uaine.

Is mór an t-éacht miotalóireachta é beirilliam a aonrú mar dhúil, agus níor éirigh an t-éacht sin le haon duine roimh an naoú haois déag. Bhí an ceimiceoir clúiteach Gearmánach Friedrich Wöhler ar an gcéad duine, thiar sa bhliain 1827, a d’aonraigh beirilliam. Eisean a bhaist an dúil fosta, ach ina dhiaidh sin thug ceimiceoirí eile taitneamh don ainm glúiciniam, atá bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíos ”milis”, ó tá blas milis sna salainn bheirilliam. Níl sé ciallmhar bheith ag baint an iomarca suilt as an mblas sin áfach, ós rud é gur nimh atá sa bheirilliam. Tá an beirilliam cosúil leis an maignéisiam ó thaobh na ceimice de, ach ar ndóigh níl sé in ann gnó an mhaignéisiam a dhéanamh in orgánach an duine. Mar sin, tá dochar sna comhdhúile beirilliam; thairis sin tá an miotal glan féin dainséarach go leor má análaítear isteach mar dhusta é, nó spreagann sé ailléirge agus ailse scamhóg.

Is iomaí úsáid a bhaintear as beirilliam sa teicneolaíocht. Ligeann an miotal seo an chuid is mó de na x-ghathanna tríd, agus mar sin, úsáidtear é i bhfuinneoga radaíochta na bhfeadán x-ghathach. Ní athraíonn toirt an bheirilliam mórán leis an teocht – ní fhorbraíonn an beirilliam mórán, mar a déarfá – agus mar sin is minic a úsáidtear páirteanna beaga beirilliam sa spásteicneolaíocht, mar shampla.

Bellatrix nó Gamma Orionis a thugtar ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh. B-réalta í, is é sin réalta the bhánghorm, agus í suite dhá chéad go leith de sholasbhlianta uainn. Tá sí ocht n-oiread chomh téagartha (ó thaobh na maise de) leis an nGrian, agus naoi míle is dhá chéad oiread níos lonrúla. Bhaintí úsáid aisti mar thomhas caighdeánach ar ghile agus ar speictream na réaltaí eile tráth, ach d’éirigh lucht na ceirde as sin le fada, ós rud é gur réalta réasúnta athraitheach í.

Betelgeuse nó Alpha Orionis an dara réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh (is ea, an dara ceann is gile acu, cé gurb é Alpha Orionis ainm na réalta de réir ainmníocht Bayer). Tá Betelgeuse ar réaltaí móra na spéire: ollfhathach dearg den M-aicme atá ann, agus é suite faoi shé chéad go leith de sholasbhlianta dínn, ach bíonn na réalteolaithe an-easaontach faoi chomh fada ar shiúl is atá an réalta seo dáiríre, agus na meastacháin an-difriúil le chéile. Tá sé timpeall ar dhá oiread déag chomh trom leis an nGrian, agus céad míle oiread níos lonrúla – is gá cuimhne a choinneáil air, áfach, go bhfuil sé athraitheach go leor ó thaobh an lonrachais de. Táthar ag déanamh go bhfuil sé i ndán do Bhetelgeuse pléasc ollnóva a dhéanamh sa deireadh.

Na Bílidí – malairt ainm ar an dreigechith ar a dtugtar na hAndraiméididí. Is éard atá i gceist leis an dreigechith seo ná iarsmaí an chóiméid úd Biela, ar stróic imtharraingt Iúpatair as a chéile é thiar sa bhliain 1842. Fuair an cóiméad a ainm ón réalteolaí Gearmánach Wilhelm von Biela a d’aithin gur cóiméad tréimhseach a bhí ann. Cuid súl a bhí sna Bílídí faoi dheireadh na naoú haoise déag, ach is ar éigean a d’aithneofá inniu iad gan dul i dtuilleamaí teileascóip nó gléasra cianradhairc eile.

Biosmat a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a trí is ceithre scór sa Tábla Peiriadach. Bi an giorrúchán a úsáidtear sna foirmlí ceimiceacha. Miotal geal sobhriste é an biosmat ach éireoidh sé pinc má oibríonn ocsaigin an aeir air. Níl ach aon iseatóp amháin ar fáil i mbiosmat nádúrtha, mar atá, biosmat a 209. Iseatóp radaighníomhach é an ceann sin féin, nó tagann alfa-mheath air, ach tá leathré an iseatóip sin chomh fada (níos faide ná aois mheasúnaithe na hollchruinne) is nach bhfuil cúis imní sa radaighníomhaíocht sin. Le fírinne níl an biosmat leath chomh dainséarach ná díobhálach leis na trom-mhiotail eile, an luaidhe ach go háirithe.

Tá biosmat ar fáil mar mhiotal sa dúlra, ach is iad an bhiosmaitinít agus an bhismít na mianta is tábhachtaí. Suilfíd bhiosmait (Bi₂S₃) í an bhiosmaitinít, agus ocsaíd (Bi₂O₃) í an bhismít.

Baintear úsáid as biosmat agus as comhdhúile biosmait sa tionsclaíocht, ach ní féidir a rá go mbeadh an-ráchairt air. Dealraíonn sé áfach go bhfuil biosmat le dul in áit na luaidhe ina lán feidhmeanna, ó táthar ag iarraidh éirí as an luaidhe scun scan chomh nimhiúil is atá sí. Ní féidir a rá nach mbeadh nimhiúlacht éigin ag baint leis an mbiosmat féin ach níl sé in aon chóngar do bheith chomh dainséarach leis an luaidhe.

Bís a thugtar ar réaltraí agus réaltnéalta ar déanamh bíse. Réaltra bíseach é Bealach na Bó Finne féin, ach mar a fuair na réalteolaithe amach le déanaí is bís bharrach é dháiríre. Réaltraí bíseacha eile iad Réaltra Andraiméide agus Réaltra an Triantáin.

Bís bharrach a thugtar ar réaltra a bhfuil barra thart ar a lárphointe, agus géaga bíseacha an réaltra ag teacht as an mbarra.

Bladhm a thugtar ar bhrúchtadh tobann a aithnítear mar laom láidir gile in aice le dromchla na réalta. Tugtar bladhmréaltaí ar réaltaí ar féidir bladhmanna tobanna a aithint orthu gan choinne. Abhaic dhearga iad an chuid is mó de na bladhmréaltaí.

Bíonn bladhmanna le haithint ar an nGrian s’againn freisin, ó am go ham – grianbhladhmanna mar a thugtar orthu. Bíonn siad an-éagsúil ó thaobh an fhuinnimh de, agus is minic a scaoiltear saor damhna as coróin na Gréine de thoradh bladhma (rud ar a dtugtar mais-eisteilgean corónach).

Bliain a thugtar ar imrothlú an Domhain timpeall na Gréine. Is féidir an coincheap a thuiscint is a shainmhíniú ar go leor bealaí éagsúla, áfach.

Nuair a bhímid ag trácht ar an mbliain sa ghnáthchaint, is í an bhliain ghréine, nó an bhliain thrópaiceach, a bhíos i gceist againn. Is ionann sin agus timthriall na Gréine ar an éiclipteach, mar a fheictear dúinn. Tá cineálacha eile bliana ann, áfach.

Is í an réaltbhliain an tomhas is fearr ar imrothlú an Domhain. Ar ghluaiseacht bhliantúil na réaltaí a aithnítear í (is ionann anseo ”na réaltaí” agus an sféar neamhaí, is é sin cúlra dobhogtha na réaltaí cianmhara a bhfuil a ndualghluaisne chomh beag is gur féidir neamhshuim a dhéanamh di). Tá an réaltbhliain tuairim is fiche nóiméad níos faide ná an bhliain thrópaiceach. Is é an feiniméan ar a dtugtar luainíocht na haise is cúis leis an difríocht seo.

Bliain aimhrialta a thugtar ar an am a chaitheas an Domhan ag dul ó pheirihéilean go peirihéilean (is é an peirihéilean garphointe an Domhain don Ghrian, is é sin an pointe is cóngaraí don Ghrian ar fhithis an Domhain).

Bliain Iúlach a thugtar ar mheánfhad na bliana de réir fhéilire Iúil. San fhéilire sin tá an ghnáthbhliain 365 lá ar fad, agus an bhliain bhisigh lá amháin níos faide, agus bliain amháin as gach ceithre cinn is bliain bhisigh í. Mar sin, tá an bhliain 365.25 lá ar fad, go beacht, de réir an fhéilire seo. Úsáidtear an bhliain Iúlach seo sa réalteolaíocht i gcónaí. Mar shampla is í is bunús leis an tsolasbhliain – an fad a chuireas an solas de in aghaidh na bliana Iúlaí. Seanghnás is mó is cúis leis seo.

Is í an bhliain Ghréagórach meánfhad na bliana de réir fhéilire Ghréagóra, arb é an féilire a úsáidimid i láthair na huaire. Blianta bisigh iad 97 mbliana as gach 400 ceann san fhéilire sin, agus mar sin is ionann an bhliain Ghréagórach agus 365.2425 lá.

Is ionann aon bhliain ghealaí amháin agus dhá mhí déag den chineál shionadach – is é sin míonna de réir chéimeanna na Gealaí. Tá an bhliain ghealaí tuairim is aon lá déag níos giorra ná an bhliain Ghréagórach. Tá an féilire Ioslamach agus an féilire Giúdach bunaithe ar an mbliain ghealaí.

Bliain bhisigh a thugtar ar bhliain féilire atá 366 lá ar fad. I bhféilire Iúil, is bliain bhisigh í gach bliain atá inroinnte ar a ceathair. I bhféilire Ghréagóra, má tá an bhliain inroinnte ar chéad, ní bliain bhisigh í mura bhfuil sí inroinnte ar cheithre chéad freisin. Mar sin, ní blianta bisigh iad na blianta úd 1900 ná 2100, ach is bliain bhisigh í an bhliain úd 2000, de réir fhéilire Ghréagóra.

An Bodach an t-ainm Gaeilge ar Oiríon nó Orion, ar ceann de na réaltbhuíonta is aithnidiúla amuigh é. Tá an Bodach le feiceáil go soiléir ó Éirinn, agus is cinnte go n-aithníonn gach duine de mhuintir an oileáin é, iad siúd san áireamh nach bhfuil a fhios acu a ainm. Le fírinne tá an Bodach suite in aice le meánchiorcal an sféir neamhaí, rud a chiallaíos go bhfuil aithne ag an gcuid is mó de mhuintir ár bpláinéid air, agus chomh feiceálach is atá sé, bíonn páirt éigin aige i miotaseolaíochtaí ar fud an uile Dhomhain. Tá an Bodach dingthe idir an Madra Mór, an Abhainn, an tAonbheannach, an Cúpla, an tAra, an Tarbh agus an Giorria, agus is iomaí réalta gheal atá suite sa réaltbhuíon áirithe seo: Betelgeuse, Bellatrix, Rigel, Saiph agus an triúr ar a dtugtar Crios Oiríon, Slat an Bhodaigh, Slat an Cheannaí, Slat an Rí, an Bhanlámh, nó an Fhearsaid, mar atá, Alnilam, Alnitak agus Mintaka.

Ollfhathach dearg atá in Betelgeuse; fathachréaltaí gorma nó bánghorma iad Rigel, Saiph, Bellatrix agus réaltaí Shlat an Bhodaigh.

Bóilíd a thugtar ar chaor thine thuas sa spéir, go háirithe ar dhreige mhór agus í ag pléascadh san atmaisféar.

Boilsciú a thugtar, i gcúrsaí réalteolaíochta nó cosmeolaíochta, ar an dóigh a ndeachaigh an Ollchruinne i bhfairsinge go gairid i ndiaidh na hOllphléisce, i rith na tréimhse boilscithe (10^-36 go 10^-32 soicind i ndiaidh na hOllphléisce).

Bólaiméadar a thugtar ar ghléas ar féidir leat gach cineál radaíocht leictreamhaighnéadach a thomhas leis, idir sholas, radaíocht ultravialait, radaíocht infridhearg, radaíocht ianaitheach, x-ghathanna agus eile. Ón taobh eile de ní féidir leis an mbólaiméadar go bunúsach ach iomlán an fhuinnimh i bhfoirm radaíochta a aithint – is é sin, ní aithníonn sé na cineálacha éagsúla radaíochta thar a chéile. Go bunúsach is brathadóir teirmeach (teasbhunaithe) é an bólaiméadar – is é sin tá eilimint ann agus í ag dul i dteocht le gach candam radaíochta a bhuaileas í, agus is ar an téamh seo (nó ar an sruth leictreach is toradh don téamh) a aithnítear fuinneamh na radaíochta.

Tagraíonn na focail bólaiméadracht agus bólaiméadrach do bhreathnuithe réalteolaíocha atá bunaithe ar gach cineál radaíochta in éineacht – le hiad a dhealú, abair, ó amharcbhreathnuithe (nach gcuireann san áireamh ach an solas infheicthe). Mar shampla, aithnítear méid bhólaiméadrach na réalta thar a hamharcmhéid: is ionann an mhéid bhólaiméadrach agus méid (nó gile) na réalta mar a fheictear dúinn í de réir na gcineálacha éagsúla radaíochta in éineacht, agus is ionann an amharcmhéid agus chomh mór nó geal a fhaighimid an réalta de réir is mar atá sí ag tabhairt solais infheicthe uaithi.

Bolcán a thugadh na réalteolaithe fadó ar an bpláinéad a cheap siad a bheith ag fithisiú na Gréine níos gaire ná Mearcair. Ba é an réalteolaí Francach Urbain Le Verrier a bhaist Bolcán, thiar sna 1840idí. Ba é ba chúis leis an hipitéis faoi Bholcán ná go bhfuil peirihéilean Mhearcair (is é sin, garphointe Mhearcair don Ghrian, an pointe is cóngaraí don Ghrian ar fhithis an phláinéid) ag bogadh traidhfilín níos gasta ná mar ba chóir, de réir na fisice clasaicí, agus ba é tuairim Le Verrier agus lucht a chomhaimsire go míneodh imtharraingt Bholcáin an difríocht seo. Ba í teoiric coibhneasaíochta Albert Einstein a chuir deireadh leis an tuairimíocht faoi Bholcán, nó tá an aimhrialtacht sin i luainíocht pheirihéilean Mhearcair inmhínithe ar fad de réir na teoirice sin.

Bonner Durchmusterung (tabhair faoi deara nach bhfuil …Dürchmusterung ceart ar aon nós, nó níl umlabht ar bith sa réimír úd durch-) nó BD a thugtar ar an tsuirbhéireacht chórasach a rinne Réadlann Ollscoil Bhonn in Iarthar na Gearmáine ar an spéir i rith an dara leath den naoú haois déag. Inniu féin tá tábhacht nach beag ag roinnt leis an réaltchatalóg ba thoradh don obair fhadaraíonach seo, nó luaitear breis is trí chéad míle de réaltaí ansin. Ba é an réalteolaí Gearmánach de phór na Fionlainne Friedrich Wilhelm Argelander (1799-1875) a chuir tús leis an Durchmusterung agus a bhí i gceannas ar an obair go lá a bháis.

Bórón a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a cúig, agus is é B an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p¹, is é sin, tá trí leictreon ar an dara leibhéal fuinnimh. Mar sin, ní féidir leis an mbórón an t-ochtréad iomlán a bhaint amach ar an leictreonsceall is faide amuigh. Ina dhiaidh sin féin, is miotalóideach é.

Tá dhá iseatóp cobhsaí nádúrtha ag an mbórón, mar atá, ¹⁰B agus ¹¹B (bórón a deich agus bórón a haon déag). Go bunúsach, tá an dara ceann acu ceithre oiread chomh coitianta sa dúlra leis an gcéad cheann, ach bíonn an coibhneas seo ag luainiú go mór, agus mar sin is deacair meáchan adamhach an bhóróin a áireamh go cruinn. Tá an meáchan sin socraithe go hoifigiúil ar 10.81. Na raidiseatóip atá ag an mbórón, tiocfaidh meath radaighníomhach orthu go tapa: níl an ceann is fadsaolaí féin acu oiread is aon soicind amháin ar leathré.

Tá allatróip éagsúla ag an mbórón: bórón dímhorfach agus cineálacha éagsúla de bhórón chriostalda (dhá chineál de bhórón rombaihéidreach chomh maith le bórón ortarombach agus bórón teitreagánach). Tá na hallatróip go léir timpeall ar 2.3 go 2.5 g/cm³ ar tiús; is é an bórón rombaihéidreach den alpha-chineál an t-allatróp is troime.

Is í an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an mbórón sna dúile ceimiceacha ná +3. Comhdhúile coitianta de chuid an bhóróin iad an t-aigéad bórach, an ocsaíd bhóróin (an trí-ocsaíd débhóróin), an nítríd bhóróin, agus an bórás.

Is í an fhoirmle atá ag an aigéad bórach ná H₃BO₃. Tá trí hiodrocsalghrúpa (OH) timpeall ar an adamh bóróin sa mhóilín, agus dá réir sin thig linn an fhoirmle a scríobh mar B(OH)₃ chomh maith. Substaint sholadach é an t-airgéad bórach, ach tá sé sothuaslagtha san uisce, agus ar ndóigh, is aigéad sách lag é. Tá sé ar fáil sa dúlra mar mhianra: sasóilít a thugtar ar an aigéad bórach nádúrtha.

Is iomaí sainúsáid a bhaintear as an aigéad bórach sa tionsclaíocht. Maraíonn sé baictéir chomh maith, agus is féidir an fhluairíd hidrigine a thabhairt chun neodrachta leis an aigéad bórach, nó ceapfar na hiain fhluairíde i gcomhdhúile casta san imoibriú.

Maidir leis an ocsaíd bhóróin, substaint dhímhorfach í de ghnáth, ach is féidir í a iompú ina criostail leis an modh oibre ar a dtugtar ainéaladh. Úsáidtear an ocsaíd i ndéantús cineálacha áirithe gloine, mar shampla.

Comhdhúil shuimiúil í an nítríd bhóróin. Tá adamh amháin bóróin sa nítríd bhóróin in aghaidh gach adamh nítrigíne, agus mar sin is í an fhoirmle cheimiceach atá aici ná BN. Is eol do chách, beagnach, go bhfuil dhá allatróp ag an gcarbón: an diamant agus an ghraifít. Thairis sin tá allatróp is annaimhe ná iad siúd ann, cosúil leis an lonsdaeilít, nó an ”diamant heicseagánach”. Anois, tá sé tábhachtach a thuiscint go bhfuil cúig leictreon ar an leictreonsceall is fada amuigh ag an nítrigín, agus trí leictreon ag an mbórón – agus ceithre cinn ag an gcarbón. Mar sin, má tá na hadaimh bóróin agus charbóin scaipthe go cothrom ar fud an chriostail, is ionann a struchtúr agus struchtúr an charbóin – d’fhéadfá a rá go bhfuil siad ag déanamh aithrise ar an gcarbón. Dá réir sin, tá fáil ar fhoirmeacha éagsúla den nítríd bhóróin: ceann a bhfuil struchtúr criostalda an diamaint aige, ceann a bhfuil struchtúr criostalda na graifíte aige, agus ceann a bhfuil struchtúr criostalda na lonsdaeilíte aige.

An bórás arís, is éard atá ann ná teitreabóráit déshóidiam. Bóráití a thugtar ar shalainn an aigéid bhóraigh, ach má pholaiméirítear ceithre mhóilín den aigéad seo, gheofar aigéad teitreabórach nó aigéad pireabórach H₂B₄O₇. Is é an bórás salann sóidiam an aigéid seo, Na₂B₄O₇. De ghnáth bíonn deich móilín uisce i struchtúr criostalda an bhóráis in aon aonad foirmle amháin, agus mar sin, is féidir deiceahiodráit na teitreabóráite (pireabóráite) sóidiam a thabhairt ar an mbórás. Tá an bórás ar fáil go nádúrtha sa dúlra agus is iomaí úsáid a bhaintear as. Amhábhar is ea an bórás do na comhdhúile bóróin a bhíos ag teastáil sa tionsclaíocht.

Grúpa suimiúil comhdhúl iad na bóráin, is é sin, hidrídí an bhóróin, nó comhdhúile an bhóróin agus na hidrigine. Shílfeá nach mbeadh ach aon chomhdhúil amháin den chineál seo ann, is é sin an tríhidríd bhóróin nó BH₃. Ní mar a shíltear a bhítear áfach, nó tá an bórán simplí seo éagobhsaí, agus is dual dó démhéiriú a dhéanamh, is é sin rachaidh dhá mhóilín tríhidríde le chéile le séhidríd débhóróin B₂H₆ a dhéanamh. De réir na tuisceana traidisiúnta ar na naisc cheimiceacha idir na hadaimh, ní raibh an bórón in ann ach trí nasc a cheangal, agus ní raibh ach aon nasc amháin ag an hidrigin. Mar sin, fuair na ceimiceoirí an-deacair struchtúr na séhidríde sin a mhíniú, agus b’éigean dóibh teoiricí nua a cheapadh dá réir. Tá a lán hidrídí bóróin eile ann a bhfuil struchtúr neamhghnách acu ó thaobh na nasc de.

Tá na bóráin araiciseach chun imoibriúcháin, agus nimh iontu don duine dá réir. Bhí suim ag na hinnealtóirí aer- agus spástaistil iontu tráth den tsaol mar bhreosla, ach ní dhearnadh forbairt cheart ar na scéimeanna sin riamh.

An Bosca Seod a thugtar ar NCG 4755 nó réaltbhraisle Kappa Crucis, is é sin an réaltbhraisle oscailte atá le feiceáil i réaltbhuíon Chros an Deiscirt, timpeall ar an réalta úd Kappa Crucis, agus í ar na réaltaí is gile sa bhraisle. Ollfhathachréalta ghorm B-aicme í Kappa Crucis. Ba é an réalteolaí Francach Nicolas-Louis de Lacaille a chuir an chéad sonrú sa bhraisle seo thiar i dtús na 1750idí, ach ba é John Herschel a d’ainmnigh í.

Bósón a thugtar ar bhuncháithnín nach fearmón é. Bósóin iad na fótóin, mar shampla. Is féidir leis na bósóin an áit chéanna sa spás a ghlacadh, agus mar sin, is dual dóibh fuinneamh a iompar. Dá réir sin is leis an radaíocht is mó a shamhlaítear na bósóin, agus is leis an damhna a shamhlaítear na fearmóin.

Is iad na bósóin is tábhachtaí ná:

• an fótón
• na glúóin éagsúla a choinníos na cuarcanna le chéile
• na bósóin laga (W⁺, W^–, Z)
• bósón Higgs

Níor éirigh leis na heolaithe an graibheatón – an buncháithnín arb é iompóir na himtharraingthe é – a aithint go fóill, is é sin níl ann ach coincheap teoiriciúil, ach is éard a thugas a lán teoiricí candambhunaithe faoi nádúr na himtharraingthe le fios gur bósón é an graibheatón chomh maith.

Tá bósóin ilchodacha ann chomh maith, is é sin, cáithníní atá comhdhéanta as cáithníní eile agus a bhfuil saintréithe na mbósón acu. Samplaí de seo is ea na measóin, núicléas an ghnáth-héiliam (héiliam a ceathair), núicléas an ghnáth-charbóin (carbón a dó déag), agus an deoitéarón (núicléas na tromhidrigine).

Fuair na bósóin a n-ainm ón bhfisiceoir Indiach Satyendra Nath Bose.

Braisle is féidir a thabhairt ar bhraisle réaltaí (réaltbhraisle) nó ar bhraisle réaltraí.

• Is éard atá i gceist le braisle réaltaí nó réaltbhraisle ná grúpa réaltaí taobh istigh den réaltra agus iad ceangailte dá chéile ag an gcomh-imtharraingt. Aithnítear dhá phríomhchineál réaltbhraislí: an bhraisle oscailte agus an bhraisle chruinneogach. Réaltaí óga iad na cinn sa bhraisle oscailte, agus ní bhíonn ach cúpla céad réalta i mbraisle thipiciúil den chineál seo; na braislí cruinneogacha áfach bíonn siad i bhfad níos sine, agus i bhfad níos saibhre i réaltaí. Grúpa gluaisteach nó réaltghaolmhaireacht a thugtar ar réaltbhraisle scaoilte nach féidir a aithint ach ar ghluaiseacht na réaltaí: ní fheictear mar bhraisle dhlúth iad, ach ós rud é go bhfuil siad ag gluaiseacht in aon treo agus ar aon luas, is léir gur réaltbhraisle a bhí iontu ó thús. D’fhéadfá a rá go bhfuil siad ”gaolmhar” le chéile ar dhóigh ar leith, agus sin é an tuige go dtugtar ”réaltghaolmhaireacht” orthu, nó ar an mbaint atá acu le chéile.

• Braisle réaltraí a thugtar ar ghrúpa réaltraí agus iad ceangailte dá chéile ag an gcomh-imtharraingt. Samplaí iad Braisle Virgo, atá le feiceáil i réaltbhuíon na Maighdine, agus Braisle Bheirnicé i réaltbhuíon Fholt Bheirnicé.

An Bhrasaíl – An tír is mó i Meiriceá Theas, an tír is mó ina labhraítear Portaingéilis mar phríomhtheanga, agus an tír is mó a gcuirfeadh réalteolaí amaitéarach suim ina bratach náisiúnta. Taispeánann bratach na Brasaíle an spéir os cionn Rio de Janeiro ag a leathuair tar éis a hocht ar maidin ar an cúigiú lá déag de Mhí na Samhna sa bhliain 1889, nuair a gaireadh poblacht den tír. Seasann na réaltaí éagsúla do stáit éagsúla an stáit fheidearálaigh, mar seo:

Is í Spica, nó Alpha Virginis, an t-aon réalta amháin a fheictear os cionn an chreasa bháin a ritheas trasna an sféir neamhaí i lár na brataí. (Is iad na focail Phortaingéilise Orden e progresso, is é sin, ”Ordú agus forás”, nó b’fhéidir ”Síocháin sa tsochaí agus dul chun cinn”, atá le léamh ar an gcrios sin.) Tá na réaltaí eile go léir suite taobh thíos den chrios. Siombalaíonn Spica stát Pará i dtuaisceart na tíre. Is í Belém príomhchathair an stáit.

Ar chlé taobh thíos den chrios a fheictear Procyon, nó Alpha Canis Minoris. Seasann an réalta seo do stát Amazonas atá suite in iarthuaisceart na tíre, agus é ar an stát is mó sa Bhrasaíl. Manaus an phríomhchathair.

Síos ar dheis ó Procyon a fheictear cúig réalta an Mhadra Mhóir, mar atá, Sirius (Alpha Canis Majoris), Mirzam (Beta Canis Majoris), Muliphen (Gamma Canis Majoris), Wezen (Delta Canis Majoris), agus Adhara (Epsilon Canis Majoris).

• Seasann Sirius do Mato Grosso, an tríú stát is mó sa tír, agus é suite in Iarthar na Brasaíle.
• Seasann Mirzam d’Amapá, stát beag i dtuaisceart na tíre. Ní dhearnadh stát d’Amapá ach i ndeireadh na n-ochtóidí, nó ní raibh ann roimhe sin ach ”críoch”, agus ní bhfuair sé a réalta i mbratach na tíre ach i dtús na nóchaidí.
• Seasann Muliphen do Rondônia in iarthar na tíre, in aice leis an mBolaiv.
• Seasann Wezen do Roraima i dtuaisceart na tíre.
• Seasann Adhara do Tocantins, stát beag nár dealaíodh ó stát Goiás ach sa bhliain 1988.

In aice le réaltaí an Mhadra Mhóir a fheictear Canopus (Alpha Carinae), mar shiombal do Goiás in Iarthar Lár na Brasaíle.

Ar dheis ón Madra Mór atá Cros an Deiscirt, cúig réalta ar fad.

• Seasann Alpha Crucis (nó Acrux, réalta ar a dtugann lucht labhartha na Portaingéilise Estrela de Magalhães nó Réalta Magellan freisin) do São Paulo i ndeisceart na tíre.
• Seasann Beta Crucis (Becrux nó Mimosa) do Rio de Janeiro.
• Seasann Gamma Crucis (Gacrux, nó Rubídea – an réalta ar dhath an rúibín – mar a thugas lucht labhartha na Portaingéilise uirthi) do Bahia in oirthear na tíre.
• Seasann Delta Crucis (Pálida a thugtar ar an réalta seo as Portaingéilis) do Minas Gerais, stát atá suite in oirthear na tíre, agus é scartha ó chósta an Atlantaigh ag stiall chúng talún – is éard atá sa stiall sin ná an dá stát úd Rio de Janeiro agus Espírito Santo.
• Seasann Epsilon Crucis do stát Espírito Santo. Giota beag cósta atá ann mar stát, agus é suite idir Rio de Janeiro, Bahia, agus Minas Gerais. Is í Vitória an phríomhchathair, ach tá Vila Velha (”an tseanchathair” is ciall don ainm Portaingéilise seo) níos mó ná Vitória ar na saolta seo.

Tá réalta pholach an Deiscirt, Sigma Octantis, nó Polaris Australis, le feiceáil thíos ina haonar. Ar ndóigh seasann an réalta seo do Distrito Federal – ceantar a gearradh ó stát Rio de Janeiro le haghaidh phríomhchathair nua na Brasaíle, Brasília, sa bhliain 1960.

Ar dheis ó Sigma Octantis a fheictear Triantán an Deiscirt, trí réalta ar fad.

• Seasann Alpha Trianguli Australis do Rio Grande do Sul i ndeisceart na tíre, in aice le hUragua. (”Abhainn Mhór an Deiscirt” is ciall d’ainm an stáit.)
• Seasann Beta Trianguli Australis do Santa Catarina, stát beag i ndeisceart na tíre in aice le Rio Grande do Sul. Is í Florianópolis príomhchathair an stáit, ach is í Joinville an chathair is mó. D’fhág an lucht inimirce ón nGearmáin agus ón Ostair blas láidir a ndúchais ar chultúr an stáit.
• Seasann Gamma Trianguli Australis do Paraná, stát eile i ndeisceart na tíre. Curitiba atá ar phríomhchathair an stáit seo.

Is í an Scairp an réaltbhuíon is faide ar dheis ar bhratach na Brasaíle, ocht réalta ar fad.

• Seasann Alpha Scorpii, nó Antares, do Piauí in Oirthuaisceart na Brasaíle. Is í Teresina an phríomhchathair. Tá a lán iarsmaí tábhachtacha seandálaíochta ó ré na sibhialtachtaí bundúchasacha le feiceáil i stát Piauí, go háirithe i bPáirc Náisiúnta Serra da Capivara.
• Seasann Beta Scorpii (Graffias, Acrab) do Maranhão in Oirthuaisceart na Brasaíle. São Luis atá ar an bpríomhchathair.
• An chéad réalta eile de chuid na Scairpe a fheictear ar an mbratach, is í Epsilon Scorpii í, agus í ag seasamh do stát Ceará. Tá an stát seo suite san Oirthuaisceart chomh maith, agus is í Fortaleza an phríomhchathair.
• Seasann Theta Scorpii (nó Sargas) d’Alagoas, stát beag in oirthear na tíre. Is í Maceio príomhchathair an stáit.
• Siombalaíonn Iota Scorpii stát Sergipe, stát beag eile in oirthear na tíre – le fírinne is é an stát is lú sa Bhrasaíl ar fad. Aracaju an phríomhchathair.
• Is í Kappa Scorpii, nó Girtab, is siombail do stát Paraíba. Is í João Pessoa an phríomhchathair. Stát beag eile in oirthear na tíre atá ann, ach tá Paraíba ar na stáit is tibhe daonra sa Bhrasaíl.
• Aisteach go leor tá Lambda Scorpii ar réaltaí geala na Scairpe, ar an dara réalta is gile b’fhéidir, cé gurb é ”lambda” an litir Ghréagach a thagraíos di i gcóras ainmníochta Bayer. Ainm eile ar an réalta é Shaula. Seasann sí do Rio Grande do Norte (”Abhainn Mhór an Tuaiscirt”), agus is í Natal príomhchathair an stáit. Deirtear go bhfuil Rio Grande do Norte ar na réigiúin is glaine aer i Meiriceá Theas ar fad. Stát beag eile in oirthear na tíre cois farraige é Rio Grande do Norte.
• Mu Scorpii an ceann deireanach de réaltaí na Scairpe a shiombalaíos stát i mbratach na Brasaíle. Is é Pernambuco an stát sin, agus is í Recife an phríomhchathair. Ba iad na hOllannaigh ba thúisce a tháinig i seilbh an cheantair, rud a chuaigh i bhfeidhm ar an gcultúr agus ar an tithíocht i bPernambuco.

Feictear dhá réalta de chuid na Péiste Uisce taobh thíos den chrios a ritheas trasna na liathróide, mar atá, Alphard (Alpha Hydrae) agus Gamma Hydrae.

• Seasann Alphard do Mato Grosso do Sul, stát beag i ndeisceart na tíre a dealaíodh ó Mato Grosso sna seachtóidí. Campo Grande an phríomhchathair.
• Seasann Gamma Hydrae d’Acre, stát beag in iarthar na tíre in aice le Peiriú agus an Bholaiv. Rio Branco atá ar an bpríomhchathair. Bhí an ceantar ina chnámh spairne idir an Bholaiv agus an Bhrasaíl timpeall ar an mbliain 1900, agus ghair muintir an cheantair poblacht neamhspleách d’Acre faoin am sin, chomh maith. Cúpla uair d’ionsaigh na Bolavaigh an phoblacht le seilbh a ghlacadh uirthi arís, ach sa bhliain 1903 ba iad na Brasaíligh a rinne a gcuid di.

Maidir le stair na réalteolaíochta sa Bhrasaíl, is deacair a rá cathain a thosaigh sí. Ba iad na hOllannaigh a thóg an chéad réadlann i Recife nuair a bhí siad i seilbh na háite, thiar sa bhliain 1639, ach ansin, cúig bliana déag ina dhiaidh sin, d’athghabh na Portaingéalaigh an ceantar, agus chuaigh an réadlann de dhroim an domhain sa teagmháil. Sa bhliain 1845, cuireadh an Réadlann Impiriúil ar bun i Morro do Castelo, Rio de Janeiro, agus sa bhliain 1906, fuair an réadlann ainm nua, an Réadlann Náisiúnta. hAistríodh go dtí São Cristóvão i gcathair Rio de Janeiro í sa bhliain 1922. Ba é Henrique Morize a bhí i gceannas ar an Réadlann go dtí an bhliain 1930, agus sa bhliain 1919 chuidigh sé le réalteolaithe Sasanacha turas a eagrú go Sobral i stát Ceará le breathnuithe a dhéanamh ar urú iomlán na Gréine – breathnuithe a theastaigh le teoiric na coibhneasachta (an teoiric chéanna a thuill a chlú d’Einstein) a chruthú.

Ní mór scéilín áirithe magaidh a insint anseo a bhfuil baint aige leis an mBrasaíl agus leis an réalteolaíocht araon: an scéal faoi ”phróiseas Urca”. Is éard atá i gceist le próiseas Urca ná an dóigh a gcailleann neodrónréaltaí agus abhacréaltaí bána fuinneamh agus iad ag fuarú – ina neoidríonónna a imíos an fuinneamh sa phróiseas seo. Bhí George Gamow (nó Georgii Gamov), réalteolaí Meiriceánach de phór na Rúise, i Rio de Janeiro ar cuairt ag Mário Schönberg, a bhí ar an réaltfhisiceoir is mó le rá sa Bhrasaíl san fhichiú haois, agus an bheirt acu ag forbairt a dteoirice ar an bhfuarú seo. Ba nós leis an mbeirt seo scíth a fháil ó obair throm na teoiriceoireachta i dteach cearrbhachais – Urca a bhí ar an gceantar den chathair ina raibh an áit aeraíochta sin suite. Dúirt fear acu leis an bhfear eile go raibh an fuinneamh ag imeacht leis na neoidríonónna chomh tiubh is a bhíodh a gcuid airgid ag imeacht sa teach cearrbhachais in Urca. Mar sin a baisteadh an próiseas.

Breacsholas a thugtar ar an tréimhse idir solas an lae agus dorchadas na hoíche. Aithnítear cineálacha éagsúla breacsholais: an breacsholas oifigiúil, an muir-bhreacsholas agus an breacsholas réalteolaíoch.

Nuair atá lárphointe na gréine sé chéim stua nó níos lú faoin léaslíne, deirtear go bhfuil breacsholas oifigiúil ann. Ina lán teangacha tugtar ”breacsholas buirgéiseach” ar an mbreacsholas oifigiúil, toisc go bhfuil sé chomh geal amuigh, le linn an chineál seo breacsholais, is gur féidir ”ceirdeanna buirgéiseacha” a chleachtadh i gcónaí.

Nuair atá lárphointe na gréine níos mó ná sé chéim stua, níos lú ná dhá chéim stua déag faoin léaslíne, tá muir-bhreacsholas ann. Le linn an mhuir-bhreacsholais, tá an léaslíne sách sofheicthe, sách inaitheanta is gur féidir leis an mairnéalach áit na loinge a oibriú amach agus é i muinín an tseicheamháin.

Nuair atá lárphointe na gréine níos mó ná dhá chéim stua déag, níos lú ná ocht gcéim stua déag faoin léaslíne, tá breacsholas réalteolaíoch ann. Ansin is féidir leis na réalteolaithe breathnuithe a dhéanamh, cé go bhfuil loinnir ón nGrian le haithint ar an spéir go fóill.

Bremsstrahlung a thugtar ar an radaíocht a ghinfear má chailleann cáithnín luchtaithe amháin (leictreon, cuir i gcás) fuinneamh gluaiseachta agus réimse leictreach timpeall ar cháithnín eile (núicléas adaimh, mar shampla) ag dul i bhfeidhm air. Deir dlí imchoimeádta an fhuinnimh nach féidir fuinneamh a chur ar neamhní, agus mar sin, an fuinneamh gluaiseachta a chaillfeas an cáithnín, claochlófar go radaíocht é. ”Radaíocht choscáin” is ciall leis an bhfocal Gearmáinise Bremsstrahlung.

Bróimín a thugtar ar dhúil uimhir a 35, arb é Br an tsiombail a sheasas di sna foirmlí ceimiceacha. Le teocht an tseomra is leacht dearg é, ach is dual dó galú go réidh. Ceann de na halaiginí é an bróimín, cosúil leis an gclóirín, agus mar sin, tá seacht leictreon ar an sceall is faide amuigh aige – níl ach aon leictreon amháin de dhíth le hochtréad iomlán a fháil. Cosúil leis an gclóirín, tá an bróimín araiciseach chun imoibriúcháin leis an leictreon deireanach sin a fháil ar iasacht ó dhúile eile. Mar sin, is nimh láidir é an bróimín agus é aonraithe ina dhúil.

An t-ian bróimín áfach, Br^–, a bhfuil ochtréad aige, tá sé sách cobhsaí, agus dealraíonn sé gur riandúil é an bróimín san fhoirm ianach seo – is é sin, go dteastaíonn rianta beaga bróimín ó orgánach an duine le hoibriú go maith. Baintear úsáid áirithe as bróimídí (comhdhúile bróimín a bhfuil an t-ian seo iontu) mar chógaisí in aghaidh an titimis.

Tá na bróimídí cosúil leis na clóirídí ó thaobh na ceimice de: is comhdhúil chobhsaí ianach í bróimíd an tsóidiam, NaBr, a chuirfeadh clóiríd an tsóidiam (an gnáthshalann, NaCl) i gcuimhne duit. Sa chiall cheimiceach, is salainn iad na bróimídí miotail – salainn de chuid an aigéid hiodrabrómaigh. Is éard atá san aigéad hiodrabrómach ná tuaslagán uisce na bróimíde hidrigine, HBr. Aigéad láidir é an t-aigéad hiodrabrómach, díreach cosúil leis an aigéad hiodraclórach, HCl. Gás í an bhróimíd hidrigine.

Tá ocsaigéid ag an mbróimín chomh maith: an t-aigéad hipeabrómúil (HBrO, nó HOBr, de réir an fhíorstruchtúir), an t-aigéad brómúil (HBrO₂, nó HOBrO), an t-aigéad brómach (HBrO₃, nó HOBrO₂) agus an t-aigéad sárbhrómach (HBrO₄ nó HOBrO₃). Ní féidir aon cheann de na hocsaigéid seo a aonrú ón uisce gan na móilíní a bhriseadh, ach is féidir taighde a dhéanamh ar a n-airíonna san uisce. Chreidtí ar feadh i bhfad nach raibh san aigéad sárbhrómach ach comhdhúil theoiriciúil nárbh fhéidir a tháirgeadh ar aon nós; sa bhliain 1968, d’éirigh leis na heolaithe an chéad eiseamal d’iain sárbhrómáite BrO₄^– a chruthú, ach ina dhiaidh sin féin dealraíonn sé nach féidir úsáid ar bith a bhaint as an aigéad sárbhrómach ná as na sárbhrómáití sa tionsclaíocht, chomh deacair is atá sé comhdhúile sárbhrómacha a tháirgeadh. (Na comhdhúile sárchlóracha, cosúil leis an aigéad sárchlórach HClO₄, is scéal eile ar fad iad.)

Níl na hipeabróimítí ná na bróimítí (salainn an aigéid hipeabrómúil agus an aigéid bhrómúil) cobhsaí ar aon nós, agus ní thig mórán leas a bhaint astu. Tá an t-ian brómáite BrO₃^– cobhsaí go maith, áfach, agus tá tábhacht éigin ag baint le brómáit an tsóidiam NaBrO₃ mar ocsaídeoir i ruaimniú na dteicstílí. Truailleáin iad na brómáití freisin: is dual do na hiain bhróimíde ocsaídiú go brómáití le solas na gréine agus an t-uisce óil a chur ó mhaith. Tá dochar sa bhróimín don ózónaisféar chomh maith, cosúil leis na halaiginí eile.

Tá bróimín ar fáil san áit a mbíonn clóirín ar fáil chomh cosúil is atá an dá dhúil le chéile ó thaobh na ceimice de, agus is gnách bróimín a bhaint as salann na farraige, ó tá iain bhróimíde measctha tríd na hiain chlóiríde.

Bruthcharraig a thugtar ar charraig a foirmíodh nuair a chuaigh magma (laibhe, cloch leáite) i bhfuacht. Is é an basalt an cineál bruthcharraige is coitianta ar an Domhan.

Buaile an Bhodaigh an t-ainm Gaeilge ar réaltnéal Oiríon (M42 i gCatalóg Messier, NCG 1976 sa Nua-Chatalog Ghinearálta).

Bun-fhadlíne a thugtar ar an bhfadlíne a shainmhínítear mar nialas do chóras na bhfadlínte. Mar is eol do chách is í fadlíne Greenwich bun-fhadlíne an Domhain. Ritheann bun-fhadlíne na Gealaí trasna an leathsféir den Ghealach atá le feiceáil ón Domhan. Is é cráitéar Airy (ainmnithe as an réalteolaí Sasanach George Biddell Airy) a dhéanas gnó Greenwich ar Mhars – sin é an tuige go dtugtar ”Airy-0” air freisin. Ritheann bun-fhadlíne Mhearcair fiche céim stua soir ó chráitéar Hun Kal – is é sin, tá sainmhíniú na bun-fhadlíne bunaithe ar an gcráitéar sin, ach ní hé an cráitéar an nialas. Maidir le Véineas, is í an bhun-fhadlíne ansin an ceann a ritheas trí lárphointe chráitéar Ariadne.

Bunghluaisne: Ba é tuiscint na seanársaíochta ar struchtúr na hOllchruinne go raibh na réaltaí feistithe de sféar criostail a bhí ag iompú ar a ais aon uair amháin in aghaidh an lae. Bunghluaisne a thugtar ar an iompú seo agus ar an tsamhail seo den ollchruinne araon.

Buningear a thugtar ar an gciorcal samhlaíoch a ritheas tríd an bhforar, trí phointe an oirthir, trí phointe an iarthair, agus tríd an nadair.

Caidhpeanna polacha a thugtar ar an leac oighir timpeall ar na poil ar phláinéid áirithe. Tá caidhpeanna polacha ar an Domhan agus ar Mhars. Oighear sa chiall chúng, is é sin uisce reoite, atá i gcaidhpeanna polacha an Domhain, ach bhí sé ina chúis amhrais ar feadh i bhfad, cé acu gnáthoighear (uisce reoite) nó oighear tirim (dé-ocsaíd charbóin) a bhí timpeall ar phoil Mharsa. Mar a thuigtear inniu, tá an dá rud fíor: uisce reoite atá sa chuid is mó de chaidhpeanna an phláinéid sin, ach is dual do na caidhpeanna dul i bhfairsinge sa gheimhreadh, agus dé-ocsaíd charbóin ag sioc sa mhullach ar an oighear uisce.

Cailciam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir fiche, agus is é Ca an tsiombail cheimiceach. Miotal cré-alcaileach é an cailciam, agus is dual dó dhá leictreon a thabhairt uaidh le caitian défhiúsach, Ca²⁺, a dhéanamh. Tá an cailciam 40.078 ar mheáchan adamhach, agus mar sin, is é an t-iseatóp is tábhachtaí ná ⁴⁰Ca, cé go bhfuil roinnt iseatóp cobhsaí eile ann. Tá raidiseatóp nádúrtha ann freisin, mar atá, ⁴⁸Ca. Tá sé chomh fadsaolach is gur féidir dearmad a dhéanamh den radaighníomhaíocht a bhaineas leis, áfach – ní féidir a rá gur truailleán dainséarach a bheadh ann.

Ceann de na miotail cré-alcaileacha é an cailciam, is é sin, tá sé in aon ghrúpa leis an maignéisiam, an strointiam, an beirilliam agus an bairiam. Cosúil leis na dúile eile sa ghrúpa tá dhá leictreon ar an sceall is faide amuigh ag an adamh cailciam, agus ochtréad iomlán taobh istigh den sceall sin. Mar sin is dual dó an dá leictreon a thabhairt ar iasacht agus ian cailciam, Ca²⁺, a dhéanamh.

Miotal bog é an cailciam agus é araiciseach chun imoibriúcháin leis an uisce agus le hocsaigin an aeir, rud a fhágas nach furasta é a choinneáil i dtaisce mar dhúil ghlan aonraithe. Seoltóir maith leictreachais é, ach ní féidir úsáid a bhaint as sa leictreoireacht chomh himoibríoch is atá sé. Scéal eile é scéal an spáis áfach, ós rud é nach bhfuil ocsaigin amuigh ansin – mar is dóigh le hinnealtóirí áirithe. Dá réir sin is féidir go bhfeicfidh muid gléasra leictreachais fós atá ceaptha don úsáid sa spás, agus é bunaithe ar an gcailciam mar ábhar seoltóireachta.

Is iad na mianta cailciam is tábhachtaí ná an chailcít (carbónáit an chailciam, CaCO₃), an dolaimít (carbónáit mheasctha an mhaignéisiam agus an chailciam, CaMg(CO₃)₂), an gipseam (déhiodráit shulfáit an chailciam, CaSO₄ + 2H₂O), an ainhidrít (an tsulfáit thirim nó CaSO₄), an fhluairít (fluairíd an chailciam, CaF₂) agus an apaitít nó Ca₅(PO₄)₃X, inarb ionann X agus ceann den triúr seo a leanas: Cl (clórapaitít), OH (hiodracsalapaitít) nó F (fluarapaitít). Is iad an tSín, an Rúis agus na Stáit Aontaithe na tíortha is mó a tháirgeas cailciam.

Teastaíonn iain chailciam ón duine le haghaidh a chuid cnámh, agus mar sin is minic a chuirtear salainn chailciam le bia mar fhorlíonadh cothaitheach. Is iomaí úsáid a bhaintear as na comhdhúile éagsúla cailciam sa teicneolaíocht freisin. Maidir leis an miotal féin, úsáidtear mar chómhiotal é.

An Caimileon nó Chamaeleon a thugtar ar an réaltbhuíon atá dingthe idir an Chuileog, an Chíle, an tIasc Eitilte, an Tábla, an tOchtamhán agus Éan Parthais. Níl d’ainmneacha ar na réaltaí is gile sa Chaimileon ach litreacha Bayer: Alpha Chamaeleontis, Beta Chamaeleontis, Gamma Chamaeleontis agus Delta Chamaeleontis.

Ba é an réalteolaí Pléimeannach Petrus Plancius (nó Pieter Platevoet, mar ab ainm dó ina theanga dhúchais féin) a shainigh agus a d’ainmnigh an Caimileon i ndeireadh na séú haoise déag. Ní raibh Plancius ina réalteolaí go díreach: ba í an tíreolaíocht an chloch ba mhó ar a phaidrín, agus é ag tarraingt mapaí do lucht na loingseoireachta, ach ar ndóigh bhí na réaltaí thar a bheith tábhachtach ag na mairnéalaigh san am sin leis an mbealach ceart a aimsiú amuigh ar an teiscinn mhór i bhfad ón talamh slán, rud a thuig Plancius go maith. Mar sin bhí suim aige i mapáil na spéire chomh maith le mapáil an Domhain.

Bhí Plancius i dtuilleamaí na mbreathnuithe a rinne an loingseoir Pieter Dirkszoon Keyser sna farraigí theas – taiscéalaí a bhí in Keyser agus aithne ag Plancius air. Fuair Keyser bás in oileán Iáva sa bhliain 1596, ach má fuair, seachadadh torthaí a chuid breathnuithe chuig Plancius de réir mar a bhí socraithe acu roimhe sin.

Réalta phríomhsheichimh F-aicme í Alpha Chamaeleontis, agus í beagáinín níos troime ná an Ghrian. Tá sí ocht n-oiread chomh lonrúil, áfach. Tá sí suite réasúnta cóngarach dúinn – is é sin níl sí ach trí solasbhliana is trí scór uainn.

Maidir le Beta Chamaeleontis, tá an ceann sin trí chéad solasbhliain uainn. Aicmítear mar B-réalta í, agus í cúig oiread chomh trom leis an nGrian, breis is dhá chéad oiread níos lonrúla ná í. Réalta phríomhsheichimh í.

Gamma Chamaeleontis arís, tá sí suite faoi cheithre chéad is fiche solasbhliain dínn. An cineál fathachréalta atá inti ná an cineál fathachréalta a bheas sa Ghrian féin i ndeireadh ama, agus mar sin is dócha nach bhfuil sí mórán níos troime ná an Ghrian. Tá sí seacht n-oiread is trí scór chomh fairsing leis an nGrian, agus ocht gcéad is trí scór oiread chomh lonrúil. Réalta K-aicme í, is é sin, is réalta fhlannbhuí í, agus í traidhfilín níos fuaire ná an Ghrian.

Maidir le Delta Chamaeleontis, seasann an t-ainm sin do dhá réaltchóras, Delta a hAon agus Delta a Dó. Déréalta atá in Delta a hAon, agus an dá chomhréalta suite chomh cóngarach dá chéile is gur deacair iad a aithint thar a chéile. Fathachréaltaí K-aicme iad. Réalta aonair atá in Delta a Dó, agus speictream B-aicme aici. Réalta phríomhsheichimh í, agus í ceithre oiread chomh téagartha leis an nGrian; san am chéanna tá sí i bhfad níos lonrúla. An triúr acu tá siad suite faoi thrí chéad deich solasbhlian is dhá scór dínn, a bheag nó a mhór, ach má tá, níl Delta a Dó sách gar do Delta a hAon le haon chóras imtharraingthe amháin a dhéanamh.

Cairt Franklin-Adams a thugtar ar an mbailiúchán de phlátaí réalteolaíocha (grianghrafanna spéire) a rinne an réalteolaí amaitéarach Sasanach John Franklin-Adams (1843-1912). Chumhdaigh Franklin-Adams an spéir go léir, thuaidh agus theas – chaith sé seal i réadlann Johannesburg san Afraic Theas leis an spéir theas a ghrianghrafadh. Tháinig an chairt i gcló cúpla bliain i ndiaidh bhás an fhir féin. Dhá chéad agus sé phláta atá ann.

Cairteacha Wolf-Palisa a thugtar ar thorthaí an tsuirbhé réalteolaíoch a rinne ollscoil Vín agus ollscoil Heidelberg in éineacht sna blianta 1900-1916. Ba é an réalteolaí Gearmánach Maximilian Wolf (1863-1932) a rinne an chuid is mó den ghrianghrafadóireacht i Heidelberg (an áit ar rugadh is ar cailleadh é), ach ansin chuidigh Johann Palisa le Wolf na plátaí a réiteach don chló. Ostarach a bhí i bPalisa a rugadh sa bhliain 1848 in Troppau (inniu, Opava i bPoblacht na Seice) agus a fuair bás sa bhliain 1925 i Vín. Bhí suim ag Wolf agus Palisa sna hastaróidigh chomh maith, agus d’aithin is a d’ainmnigh siad cuid mhór acu.

Caiseoipé a thugtar ar an réaltbhuíon ar dhéanamh na litreach úd ”W” atá dingthe idir an Sioráf, Ceiféas, an Laghairt, Andraiméide, agus Peirséas. Is iad réaltaí móra na réaltbhuíne seo ná Schedar (Alpha Cassiopeiae), Caph (Beta Cassiopeiae), Gamma Cassiopeiae (nach bhfuil ainm traidisiúnta Araibise ná Laidine uirthi), Ruchbah (Ksora, Delta Cassiopeiae), agus Segin (Epsilon Cassiopeiae).

Tríd is tríd is í Schedar an réalta is gile i gCaiseoipé, cé go sáraíonn Gamma Cassiopeiae uaireanta í. Is ilréalta í Schedar, ach is fathachréalta fhlannbhuí é an ceann is suntasaí de chomhbhaill na hilréalta. Tá an réalta seo suite faoi 230 solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór, agus í beagnach seacht gcéad oiread chomh geal leis an nGrian, ceithre nó cúig oiread chomh trom, agus dhá oiread is dhá scór chomh fairsing.

Réalta athraitheach ar aon chineál le Delta Scuti í Caph. Tá ainm na réalta bunaithe ar an bhfocal Araibise a chiallaíos ”lámh” nó ”bos”: tá cúig réalta i gCaiseoipé, díreach cosúil le cúig mhéar na láimhe, agus mar sin is léir go raibh an t-ainm seo ag tagairt don réaltbhuíon go léir i dtús báire. Tá sí dhá oiread chomh trom leis an nGrian, trí oiread go leith chomh fairsing, agus seacht n-oiread is fiche chomh lonrúil. Réalta F-aicme í Caph, is é sin is réalta bhánbhuí í atá traidhfilín níos teo ná an Ghrian. Tá an chuma ar an scéal go bhfuil sí díreach ag forbairt go fathachréalta. Réalta aonair í, is é sin níl leathbhádóir ar bith aici. Tá sí ag dul timpeall ar a hais go sciobtha, rud a fhágas oblátacht áirithe uirthi – is é sin tá a trastomhas níos mó ag an meánchiorcal ná idir na poil.

Réalta athraitheach eile í Gamma Cassiopeiae, agus cineál iomlán réaltaí athraitheacha ainmnithe aisti. Tá sí suite faoi chúig chéad go leith de sholasbhlianta dínn, agus is B-réalta í – is é sin, is réalta ghorm nó bhánghorm í. Fathachréalta bheag, nó fo-fhathach, atá inti, agus cosúil le Caph, tá sí níos fairsinge ag an meánchiorcal ná ag na poil. Tá sí ag caitheamh ábhair uaithi, agus diosca foirmithe timpeall na réalta as an ábhar sin. Is é an diosca is cúis le hathruithe na gile, is dócha.

Bhí Gamma Cassiopeiae tábhachtach ag na spásairí Meiriceánacha fadó mar chabhair spásloingseoireachta, is é sin, leis an treoir cheart a aimsiú sa spás. Bhaist an spásaire Virgil ”Gus” Grissom Navi ar an réalta – giorrúchán ón bhfocal úd navigation (loingseoireacht) a bhí ann is dócha. Fuair Grissom agus beirt spásairí eile bás nuair a chuaigh an spásbhád úd Apollo a hAon trí thine ar an 27 Eanáir 1967 – níor imigh an spásbhád sin ón gceap lainseála riamh, mar sin, agus ní raibh ach druileáil i gceist acu i ndáiríre. Na daoine a thugas Navi ar Gamma Cassiopeiae inniu is éard atá i gceist acu ná urraim a thabhairt do mhairtíreach seo an spástaistil.

Maidir le Ruchbah, fuair sí a hainm ó na hArabaigh, agus ”glúin” is ciall dó ina dteanga siúd. (Leagan eile den fhocal chéanna é Rukbat, a thagraíos d’Alpha Sagittarii i réaltbhuíon an tSaigheadóra.) Tá sí suite faoi chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór, agus í comhdhéanta as dhá chomhbhall a uraíos a chéile go tráthrialta. Déréalta í mar sin. Tá an phríomhréalta den bheirt sin dhá oiread go leith chomh trom agus beagnach ceithre oiread chomh fairsing leis an nGrian. Réalta A-aicme í agus í ina fo-fhathach faoi láthair – is dóigh leis na réalteolaithe go bhfuil sí díreach ag claochlú go fathachréalta cheart.

Segin, arís, tá sí suite ceithre chéad solasbhliain uainn. Fathachréalta í, agus í dhá mhíle agus cúig chéad oiread chomh geal leis an nGrian. Is B-réalta í, is é sin, is réalta the ghorm í. Tá sí naoi n-oiread chomh trom leis an nGrian, agus sé oiread chomh fairsing.

Tá cuid mhór réaltaí móra millteanacha le feiceáil i gCaiseoipé nach bhfeictear dúinn chomh geal leis na príomhréaltaí seo, toisc go bhfuil siad suite i bhfad i gcéin uainn. Ollfhathachréalta dhochuimsitheach – nó hipearfhathachréalta – í Rho Cassiopeiae, mar shampla, agus í suite faoi bhreis is ocht míle solasbhliain dínn. Tá sí leathmhilliún oiread chomh geal leis an nGrian, agus is hipearfhathach buí í – ní minic a thiocfá ar a leithéid sin, ach iontas na n-iontas, tá ceann eile den chineál le feiceáil i gCaiseoipé, mar atá, V509 Cassiopeiae.

Callisto: Ceann de Ghealacha Galileo í Callisto – is é sinn, satailít de chuid Iúpatair í, agus ba é Galileo Galilei a tháinig uirthi sa bhliain 1610, chomh maith le trí ghealach eile (Io, Ganymede agus Europa). Ní raibh d’ainm ag Galileo ar an ngealach seo ach Iúpatar a Ceathair: an t-ainm atá againn uirthi inniu fuair sí ó Simon Marius é. Réalteolaí Gearmánach ab ea Simon Marius (Simon Mayr an leagan Gearmáinise dá ainm) a rinne fionnachtain na ngealach seo faoin am chéanna, beag beann ar Galileo.

Tá Callisto beagnach ar aon mhéid le Mearcair, ach tá sí i bhfad níos éadroime ná é.

An Camchéachta nó an Céachta nó an tSeisreach a thugtar ar astaireacht na seacht réaltaí is suntasaí sa Bhéar Mhór, mar atá, Dubhe, Merak, Phekda, Megrez, Alioth, Mizar, agus Alkaid.

RÉALTAÍ AN CHAMCHÉACHTA
Ainm	Litir Ghréagach in ainmníocht Bayer	Aicme speictreach	Méid dhealraitheach	Fad na réalta uainn (solasbhlianta)	Lonrachas/mais i gcomparáid leis an nGrian
Dubhe	Alpha Ursae Majoris	K	1.8	124	316/4.25
Merak	Beta Ursae Majoris	A	2.4	79	64/2.7
Phekda (Phecda, Phad)	Gamma Ursae Majoris	A	2.4	84	?*/3.0
Megrez	Delta Ursae Majoris	A	3.3	58	14/1.6
Alioth	Epsilon Ursae Majoris	A	1.8	81	4/2.9
Mizar	Zeta Ursae Majoris	A	2.1	78	(ilréalta)
Alkaid (Benetnasch)	Eta Ursae Majoris	B	1.9	101	1.4/6

*) Tá sé deacair lonrachas Phekda i gcomparáid leis an nGrian a mheasúnú. Deirtear go bhfuil sé idir 5 agus 25 oiread.

Candam a thugtar ar phacáiste beag fuinnimh, cosúil leis an bhfótón (an candam solais). Tá dlúthbhaint ag an gcandam le tuiscint na fisice comhaimseartha ar struchtúr an adaimh. San adamh tá na leictreoin timpeall an adaimh suite ar leibhéil éagsúla fhuinnimh (na leictreonscealla agus na foscealla leictreonacha), agus ní féidir leis an leictreon bheith idir eatarthu idir na leibhéil seo. Le dul ó leibhéal íseal go leibhéal ard, caithfidh an leictreon dáileog chruinn fhuinnimh – candam – a fháil a fhreagraíos don difríocht idir an dá leibhéal. Is éard is impleacht dó sin ná go bhfuil gach cineál radaíocht leictreamhaighnéadach – an solas infheicthe, an radaíocht infridhearg, an radaíocht ultraivialait, na radathonnta, na micreathonnta, an x-radaíocht, an gháma-radaíocht – candamaithe, is é sin roinnte ina candaim.

Canóin na nÉiclipsí nó Canon der Finsternisse (Gearmáinis) a thugtar ar an díolaim faoi uruithe (éiclipsí) na Gréine is na Gealaí a chuir an réalteolaí Theodor Ritter von Oppolzer i dtoll le chéile. D’fhoilsigh Acadamh Eolaíochtaí na hOstaire an saothar sa bhliain 1887, an bhliain i ndiaidh don eolaí féin bás a fháil. D’oibrigh Oppolzer amach na mionsonraí d’ocht míle urú gréine agus cúig mhíle urú gealaí, ón mbliain 1207 roimh Chríost go dtí an bhliain 2162 AD, de réir na matamaitice agus an eolais chomhaimseartha ar an meicnic neamhaí. Ábhar suntais é chomh cruinn, chomh saibhir is atá an saothar seo a rinneadh i bhfad roimh lá na ríomhairí.

Ostarach a bhí in Oppolzer, nó rugadh i bPrág é sa bhliain 1841, agus d’éag sé i Vín sa bhliain 1886. Bhí a mhac Egon von Oppolzer ina réalteolaí chomh maith, agus cosúil leis an athair fuair sé bás réasúnta óg.

Canopus nó Alpha Carinae nó Soheil atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon na Cíle. Réalta bhán A-aicme atá ann. Tá sé ar an dara réalta is gile ar an spéir, de réir is mar a fheictear dúinn – níl ach Sirius níos gile. Tá sé suite faoi thrí chéad solasbhliain dínn, agus é deich míle níos gile ná an Ghrian, cé nach bhfuil ach téagar seacht nGrian ann. Réalta úsáideach a bhíodh ann do na mairnéalaigh agus iad ag iarraidh treoir a fháil amuigh ar an teiscinn mhór. Fuair Canopus a ainm ó na sean-Ghréagaigh, ach is deacair a rá cad is bunús leis an ainm – tá míniúcháin éagsúla ann. Is é an ceann is inchreidte ná go dtagraíonn ainm na réalta do Kanobos, a bhí ina phíolóta ar long an rí Menelaos – bhí Menelaos ina rí ar na Spartaigh le linn chogadh na Traí, mar a deir seanchas na Sean-Ghréige.

Tá Canopus le feiceáil ar bhratach na Brasaíle, agus é ag seasamh do stát Goiás i lár na tíre – Goiânia an phríomhchathair.

Caor thine nó bóilíd a thugtar ar dhreige is gile ná gnáthréalta reatha.

An Capall Beag nó Equuleus a thugtar ar an réaltbhuíon atá dingthe idir Iompróir an Uisce, Peigeasas, agus an Deilf. Réaltbhuíon bheag é an Capall Beag, agus ní féidir a rá go mbeadh sé cuidsúlach ach an oiread. Alpha Equulei nó Kitalpha atá ar an réalta is gile sa Chapall Bheag, agus is déréalta í: is fathachréalta bhuí G-aicme í Alpha Equulei A, agus is réalta bhán phríomhsheichimh í Alpha Equulei B. Tá Kitalpha suite faoi 190 solasbhliain dínn.

Capella atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Ara, Alpha Aurigae. Le fírinne is córas ceithre réalta í: is fathachréaltaí iad Capella Aa (réalta fhlannbhuí K-aicme) agus Capella Ab (réalta bhuí G-aicme), agus is abhacréaltaí dearga iad Capella H agus Capella L. Tá réaltchóras Capella suite faoi thrí solasbhliana is dhá scór dínn. Foinse láidir x-radaíochta í Capella: creidtear go ngintear an radaíocht sin i gcoróin Capella Aa.

Carbón atá ar dhúil cheimiceach uimhir a sé, agus is é C an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha. Is iomaí foirmle cheimiceach ina bhfeictear an tsiombail seo, nó tá an carbón in ann naisc cheimiceacha a cheangal beagnach gan teorainn gan chuimse. Dá thoradh sin is é an carbón is bunús leis an mbeatha féin: na móilíní is na comhdhúile ríchasta a bhíos i mbun sainoibre sna cealla beo, ní fhéadfá a leithéidí a bhunú ar aon dúil cheimiceach eile.

Is í an chumraíocht leictreonach atá ag an gcarbón ná 1s²2s²2p². Ciallaíonn an méid sin go bhfuil ceithre leictreon ar sceall na bhfiúsleictreon ag an adamh carbóin, agus go bhfuil ceithre nasc ceimiceacha ag teastáil leis an ochtréad iomlán a bhaint amach. Go bunúsach, is dual don charbón naisc chomhfhiúsacha a cheangal de dhúile neamh-mhiotalacha eile – gan aon trácht a dhéanamh ar na hadaimh charbóin eile.

Tá dhá iseatóp cobhsaí ag an gcarbón, mar atá, ¹²C (carbón a dó dhéag) agus ¹³C (carbón a trí dhéag). Is é an chéad cheann acu an t-iseatóp is coitianta, mar is léir ón meáchan adamhach 12.011. Is é carbón a ceathair déag, nó ¹⁴C, an raidiseatóp nádúrtha, agus iarsmaí de ar fáil i gcarbón an dúlra – radacarbón a thugtar ar an iseatóp seo freisin.

Níl an radacarbón ach 5730 bliain ar leathré, agus mar sin, thiocfadh meath radaighníomhach ar gach adamh de i rith na n-aeón geolaíoch, ach go bé go bhfuil buansoláthar radacarbóin ann: nuair a bhuaileas neodróin ón radaíocht chosmach núicléis nítrigine in uachtar an atmaisféir, is é is toradh dó seo ná núicléis radacarbóin, agus na núicléis seo á meascadh tríd an gcarbón i ndúlra an Domhain. Mar sin bíonn leibhéal cobhsaí radaighníomhaíochta ag carbón nádúrtha na neachanna beo go léir: bíonn siad ag ithe bia (a bhfuil carbón nádúrtha ann) agus ag baint carbóin óna dtimpeallacht ar dhóigheanna eile, agus is é an cineál seo idirghníomhaíochta a sholáthraíos tuilleadh radacarbóin in éiric na núicléas ar tháinig meath radaighníomhach orthu. Nuair a gheobhas an neach beo bás, áfach, tiocfaidh deireadh leis an malartú carbóin seo, agus tosóidh leibhéal na radaighníomhaíochta ag dul síos sa charbón atá in iarsmaí an neacha sin. Air seo atá an dátú radacarbóin bunaithe, is é sin, dátú na seaniarsmaí trí thomhas na radaighníomhaíochta iontu.

Ní hé an radacarbón an t-aon iseatóp radaighníomhaíoch atá ag an gcarbón, ach is núiclídí saorga gearrshaolacha iad na cinn eile ar fad. Is é ¹¹C, carbón a haon déag, an ceann is fadsaolaí acu, agus níl sé féin ach fiche nóiméad ar leathré.

Tá dhá allatróp nádúrtha coitianta ag an gcarbón agus é aonraithe ina dhúil ghlan: an diamant agus an ghraifít. Tá struchtúr tríthoiseach ag criostail an diamaint, agus gach adamh timpeallaithe ag ceithre cinn eile go siméidriúil. Naisc chomhfhiúsacha iad na naisc idir na hadaimh sa chriostal diamaint, agus mar sin ní seoltóir maith leictreachais é an diamant, toisc nach bhfuil leictreoin dílogánaithe ann. Mar is eol do chách, tá an diamant an-chrua freisin. Scéal eile ar fad í an ghraifít. Tá criostal na graifíte comhdhéanta as cisil déthoiseacha agus na leictreoin dílogánaithe ag sní go saor eatarthu. Mar sin tá an ghraifít sobhriste, agus í i bhfad níos fearr ag iompar sruth leictreachais ná na neamh-mhiotail tipiciúla.

Allatróp neamhchoitianta de chuid an charbóin is ea an lonsdaeilít a fuair a hainm ó Kathleen Lonsdale, criostalagrafaí Éireannach. Is gnách ”diamant heicseagánach” a thabhairt ar an lonsdaeilít, toisc go bhfuil struchtúr heicseagánach ag an gcriostal lonsdaeilíte. Tá an lonsdaeilít an-chrua, cosúil leis an diamant. Níl lonsdaeilít ar fáil i ndúlra an Domhain, ach is féidir teacht uirthi ar dhreigítí ón spás ó am go ham.

Maidir le comhdhúile an charbóin, is féidir a rá gur eolaíocht ar leith é a dtaighde – eolaíocht ar a dtugtar ”an cheimic orgánach”, agus is í an cheimic neamhorgánach atá i gceist leis an taighde ar chomhdhúile na ndúl eile. Is iad na naisc idir na hadaimh charbóin, na slabhraí fada carbóin, is bunús leis an idirdhealú seo. Mar sin féin, is féidir a rá gur fearr comhdhúile áirithe carbóin a áireamh ar na substaintí ”neamhorgánacha”, cosúil leis an dé-ocsaíd charbóin CO₂ agus an aonocsaíd charbóin CO. Ní mór an cheimic orgánach a aithint thar an mbithcheimic: is í an bhithcheimic ná ceimic na n-orgánach beo. D’fhéadfá a rá gur brainse den cheimic orgánach í an bhithcheimic, ach ar ndóigh tá ról ag substaintí áirithe neamhorgánacha féin sa bhithcheimic (is substaint neamhorgánach í an ocsaigin ghlan, O₂, mar shampla).

Is féidir leis an adamh carbóin nasc dúbailte nó triarach a cheangal de cheann eile. Mar sin tá nasc dúbailte i móilín na heitéine C₂H₄, agus nasc triarach i móilín na haiceitiléine C₂H₂. Hiodracarbóin iad an dá chomhdhúil seo, chomh maith leis an meatán CH₄ agus an t-eatán CH₃CH₃, nach bhfuil ach naisc shimplí iontu.

Na feidhmeanna casta a bhíos ag na comhdhúile bithcheimiceacha sna cealla beo, tá siad bunaithe ar adamhghrúpaí a bhfuil saintréithe speisialta acu – feidhmghrúpaí, mar a thugtar orthu. Samplaí d’fheidhmghrúpaí iad an grúpa aildéadach -C(H)O (úsáidtear na lúibíní lena chur in iúl nach bhfuil nasc ar bith idir an adamh hidrigine H agus an t-adamh ocsaigine O), an grúpa hiodrocsaile -OH ar a n-aithnítear na halcóil is na feanóil (féach an t-eatanól, is é sin, an gnáthalcól C₂H₅OH), an grúpa carbocsaile -C(O)OH a bhíos ag na haigéid charbocsaile cosúil leis an aigéad formach HC(O)OH nó an t-aigéad aicéiteach CH₃C(O)OH, agus a lán eile. Is féidir leis na comhdhúile orgánacha dhá fheidhmghrúpa nó níos mó a bheith acu: sampla maith de seo is ea na haimínaigéad, a bhfuil idir aimínghrúpa -NH₂ agus carbocsailghrúpa -C(O)OH acu.

Catalóg Ghinearálta Boss an chatalóg réalteolaíoch a d’fhoilsigh an Meiriceánach Benjamin Boss sa bhliain 1936. Seasann an giorrúchán GC (General Catalogue an Bhéarla) do na réaltaí sa chatalóg seo. Tá trí mhíle dhéag is fiche, trí chéad, dhá réalta is dhá scór (33,342 réalta) ar fad sa chatalóg. Is fairsingiú í ar an gcatalóg a d’fhoilsigh athair Benjamin, Lewis Boss, roimh a mhac, agus nach raibh ach sé mhíle, céad, ocht réalta is ceithre scór inti. Bhí an mac i gceannas ar Réadlann Dudley i Schenectady, Stát Nua-Eabhrac, chomh maith lena athair roimhe.

Catalóg Messier a thugtar ar an gcatalóg réalteolaíoch a chuir an réalteolaí Francach Charles Messier i dtoll le chéile thiar sna 1770idí. Réaltraí agus réaltnéalta iad na réadanna sa chatalóg seo. Ní raibh suim ag Messier iontu ar a son féin – a mhalairt ar fad bhí sé ag iarraidh cóiméid a aithint, agus na réaltnéalta ag cur isteach air san obair seo. Mar sin, d’oibrigh sé amach catalóg de réadanna a d’fhéadfaí a thógáil in ainriocht cóiméid. Úsáidtear an chatalóg seo i gcónaí. Tá deich réad is cúig scór sa chatalóg, ó M1 go M110. Is é Réaltnéal an Phortáin an chéad réad, agus seasann M110 do réaltra beag in aice le Réaltra Andraiméide (NCG 205 de réir na Nua-Chatalóige Ginearálta).

Is í an Chatalóg Réaltghrafach an chatalóg réalteolaíoch a cuireadh i dtoll a chéile as na sonraí a bhailigh fiche réadlann i ngach cearn den domhan faoi cheannas Réadlann Pháras ón mbliain 1887 ar aghaidh. Le fírinne bhí dhá thionscadal ann: ar dtús thóg na réadlanna grianghrafanna dá raibh le feiceáil le réaltaí a bhí chomh fann le 11 ar mhéid (an Chatalóg Réaltghrafach), nó níos gile ná sin; agus ina dhiaidh sin bhí siad le sraith nua grianghrafanna a thógáil a thaispeáin réaltaí ab fhainne ná sin, síos go 14 ar mhéid (Carte du Ciel nó ”Mapa na Spéire”, as Fraincis, a bhí ar an dara leagan). Bhí an spéir go léir le grianghrafadh i rith an tionscadail dhúbailte seo.

Bhí an scéim thar a bheith uaillmhianach, ach má bhí féin, ní raibh sí chomh torthúil is a shílfeá. Mhair na réadlanna na scórtha bliain á tabhairt i gcrann, agus an teicneolaíocht a raibh sí bunaithe uirthi chuaigh sí as dáta i rith na mblianta sin. Thairis sin níor críochnaíodh an dara leath den tionscadal, Carte du Ciel, i gceart riamh – ní raibh ach cuid de na réadlanna sásta páirt a ghlacadh san obair a thuilleadh, nuair a bhí an chéad sraith istigh.

Ar feadh i bhfad is beag úsáid a bhaintí as an dá chatalóg mhóra mhillteanacha seo, agus ba é an tuairim a bhí ag cuid mhór de na réalteolaithe gur obair amú a bhí iontu. Bhí fócas na réalteolaíochta féin athraithe ón réaltghrafaíocht go dtí an réaltfhisic (ó bhreathnú is mapáil na réaltaí go tuiscint theoiriciúil a bhforbartha) le linn na mblianta a chaith na réalteolaithe ag tógáil na ngrianghrafanna seo. Mar sin féin, tháinig cuma nua ar an scéal arís le déanaí, agus inniu cuirtear seansonraí an tionscadail seo i gcomparáid leis na grianghrafanna nua ón tsatailít úd Hipparcos a bhí ag mapáil na spéire sna blianta 1989-1993.

Catóid a thugtar ar leictreoid a bhfuil lucht leictreach díoltach aici, agus í ag aomadh iain a bhfuil lucht leictreach deimhneach acu – caitiain, mar a thugtar orthu.

Ceann na Péiste a thugtar ar an gcuid de réaltbhuíon na Péiste atá suite idir Fear na bPéisteanna, Earcail, Coróin an Tuaiscirt, an tAoire, an Mhaighdean, agus an Mheá. Tá dhá leath na Péiste, is é sin Ceann na Péiste agus Eireaball na Péiste, scartha ó chéile ag Fear na bPéisteanna. Is í Alpha Serpentis, nó Unukalhai, an réalta is gile i gCeann na Péiste agus sa réaltbhuíon go léir. Tá Unukalhai suite faoi 74 solasbhliana dínn, agus is fathachréalta í. Aicmítear mar K-réalta í, is é sin is réalta fhlannbhuí í agus í beagáinín níos fuaire sa dromchla ná an Ghrian s’againn.

Ceantar na Gréine a thugtar ar an réigiún spáis timpeall na Gréine. Is féidir a rá go bhfuil Alpha Centauri, Sirius, Procyon, Réalta Kapteyn, Réalta Barnard, Réalta Teegarden, agus Epsilon Eridani suite sa cheantar sin de réir gach sainmhíniú.

Cearnóg Mhór Pheigeasais a thugtar ar an astaireacht a chuimsíos na réaltaí seo leanas:

• Alpha Pegasi, nó Markab;
• Beta Pegasi, nó Scheat;
• Gamma Pegasi, nó Algenib;
• agus Alpha Andromedae, nó Alpheratz. Tá Alpheratz suite ar theorainn Pheigeasais agus Andraiméide, agus ar feadh i bhfad bhíodh na réalteolaithe idir dhá chomhairle fúithi – in ainmníocht Bayer ba nós dhá ainm a thabhairt uirthi ar dtús, Delta Pegasi chomh maith le Alpha Andromedae. Inniu, áirítear ar réaltaí Andraiméide amháin í.

Ceartairde (dronairde, ceartéirí, dronéirí) a thugtar ar cheann den dá chomhordanáid i gcóras na gcomhordanáidí réalteolaíocha. Is í an cheartairde an chomhordanáid a fhreagraíos don fhadlíne, nó is ionann í agus an fad idir pointe áirithe ar an meánchiorcal neamhaí agus pointe chónocht an Earraigh (teagmháil an éicliptigh agus an mheánchiorcail neamhaí), ar a dtugtar ”túsphointe Aries” freisin. Gualainn nó stua í an cheartairde go bunúsach, ach is gnách í a thabhairt in aonaid ama (uaireanta, nóiméid agus soicindí) seachas aonaid stua (céimeanna, stuanóiméid agus stuashoicindí); is ionann, ansin, ceithre huaire is fiche agus ciorcal iomlán. Má úsáidtear aonaid stua seachas aonaid ama leis an gcomhordanáid seo a thabhairt le fios, ní ghlaofar ceartairde/dronairde uirthi ach uair-uillinn.

Is iad ”ceartairde” agus ”ceartéirí” na leaganacha is mó a d’fheicfeá sna foclóirí, ach dealraíonn sé gur fearr le réalteolaithe le Gaeilge, nó le Gaeilgeoirí maithe a bhfuil eolas éigin acu ar na réaltaí, na leaganacha ”dronéirí” agus ”dronairde” a úsáid. Ina lán teangacha tá ainm an choincheapa seo bunaithe ar ascensio recta (”éirí ceart”) na Laidine (right ascension as Béarla, Rektaszension as Gearmáinis, ascension droite as Fraincis, rektascensja as Polainnis, rektaskensio as Fionlainnis).

Ceathramhán: Bíonn sé praiticiúil go minic an spéir infheicthe a roinnt ina ceithre chuid, agus tugtar ceithreamháin ar na rannóga seo. Braitheann sainmhíniú an cheathramháin ar an gcóras comhordanáidí a úsáidtear.

Focal é ”ceathramhán” a chloistear go minic ar an Réalt-Aistear (Star Trek) freisin, mar chuid den teicneachabaireacht. Tá sé i gceist ag na scriptscríbhneoirí, de réir mar is dealraitheach, go bhfuil ár réaltra féin, Bealach na Bó Finne, roinnte ina cheathramháin, agus ár ngrianchóras féin suite san Alfa-Cheathramhán. Níl an nós seo ródhifriúil leis an dóigh a n-úsáidtear an focal san fhíor-réalteolaíocht.

An Ceathramhán, nó An Ceathramhán Múrach, a thugtaí ar an réaltbhuíon ar shainigh an réalteolaí Francach Jérôme Lalande sa bhliain 1795 í agus í suite idir an tAoire agus an Dragan. Ní thugann eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaithe aitheantas don Cheathramhán a thuilleadh, ach tá dreigechith na gCuadraintídí ainmnithe as. Quadrans nó Quadrans Muralis an t-ainm Laidine ar an réaltbhuíon.

Ceathrú an téarma a thagraíos ar an gcuma atá ar an ngealach nuair atá leath a diosca soilsithe mar a fheictear dúinn féin é. Is é sin, is ionann ”ceathrú” i gcaint na réalteolaithe agus ”leathghealach” i gcaint na ngnáthdhaoine. Tá an ghealach i mbéal ceathrún nuair atá cuma na leathghealaí uirthi agus í ag fás, is é sin roimh an ngealach lán. Is í an cheathrú dheireanach atá ann nuair atá cuma na leathghealaí uirthi agus í ag dul i laghad, is é sin roimh an nua-ré. D’fhéadfá an dara ceathrú a thabhairt ar an ngealach lán, ach ní gnáthúsáid a bheadh ann.

Ceiféas a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Eala, an Sioráf, Caiseoipé, an Laghairt, an Dragan, agus an Béar Beag. Is í Alderamin, nó Alpha Cephei, an réalta is gile sa réaltbhuíon, agus í suite faoi naoi solasbhliana agus dhá scór dínn. Tá Alderamin cúpla oiread chomh mór leis an nGrian, agus seacht n-oiread déag chomh lonrúil. Creidtear go bhfuil Alderamin díreach ag fágáil an phríomhsheichimh ina diaidh le hiompú ina fathachréalta nó ina fo-fhathachréalta. A-réalta (réalta bhán nó ghormbhán) atá in Aldebaran de réir aicmiú speictreach na réaltaí.

Errai, nó Gamma Cephei, an dara réalta is gile. Le fírinne is déréalta í: tugtar Gamma Cephei ar an gcóras go léir, agus Errai a thugtar ar phríomhréalta an chórais. K-réalta (réalta fhlannbhuí) agus fo-fhathachréalta í Errai, agus í beagáinín níos fuaire ná an Ghrian (ar G-réalta bhuí í). Abhacréalta dhearg atá i leathbhádóir Errai. Sa bhliain 1988 a cuireadh an chéad sonrú i bpláinéad mór (níos mó ná Iúpatar, de réir chosúlachta) atá ag fithisiú Errai. I ndeireadh na bliana 2015 socraíodh an t-ainm Tadmor a bhaisteadh ar an bpláinéad sin. Is éard atá in Tadmor ná ainm Araibise ar an tseanchathair stairiúil úd Palmyra sa tSiria, agus ba í eagraíocht réalteolaithe na Siria a mhol an t-ainm.

Alfirk, nó Beta Cephei, an tríú réalta is gile i gCeiféas. Réalta athraitheach atá inti, agus aicme nó cineál iomlán de réaltaí athraitheach ainmnithe aisti – réaltaí athraitheacha ar aon déanamh le Beta Cephei. Tríréalta í Beta Cephei, agus í comhdhéanta as déréalta speictreascópach (is é sin, déréalta nach féidir a aithint mar dhéréalta ach breathnuithe a dhéanamh ar a speictream) agus comhbhall amháin eile atá infheicthe mar réalta ar leith.

Réalta athraitheach de chineál ar leith í Delta Cephei. Bíonn lonrachas na réalta seo ag athrú go tráthrialta – d’fhéadfá a rá go bhfuil sí ag tabhairt bíoganna uathu. Bíonn lonrachas na réalta ag fás go tobann leis an uasmhéid a shroicheadh, agus maolú ag teacht uirthi de réir a chéile ina dhiaidh sin. Tógann sé 3.37 lá (trí lá agus beagnach naoi n-uaire) ar Delta Cephei timthriall amháin den tsórt seo a chur di. Athraíonn aicme speictreach na réalta féin i rith an timthrialla, ó F go G agus ar ais.

Tá aicme iomlán réaltaí athraitheacha ainmnithe as Delta Cephei, mar atá, na Ceifidí. Réaltaí bíogacha iad na Ceifidí a dtagann athruithe ar a n-aicme speictreach agus ar a dtrastomhas féin de réir timthriall tráthrialta. Is gnách leis na réalteolaithe úsáid a bhaint as an gcineál seo réaltaí mar chineál baoithe spáis le faid a thomhas.

Ceilt a bheas ann má thagann rinn neimhe amháin idir sinn agus rinn neimhe eile. Ansin beidh an dara ceann acu ceilte ag an gcéad cheann. Mar shampla, is féidir nach bhfeicimid réalta áirithe, toisc go bhfuil an Ghealach idir sinn agus í.

Más í an Ghrian atá ceilte ag an nGealach, ní gnách ceilt a thabhairt air sin, ach urú (gréine).

Céimeanna na Gealaí a thugtar ar na hathruithe a thagas ar chuma na Gealaí mar a fheictear dúinn féin í i rith na míosa. Is í céim na Gealaí an chuid – an céatadán, fiú – den Ghealach atá soilsithe, go bunúsach. Nuair nach bhfuil an Ghealach le feiceáil ar aon nós, toisc nach bhfuil sí soilsithe ag an nGrian, deirimid go bhfuil an nua-ré ann. I ndiaidh na nua-ré tagann cuma an chorráin ar an nGealach, agus í ag fás. Timpeall ar sheachtain i ndiaidh na nua-ré tá an Ghealach i mbéal ceathrún, agus leath di soilsithe. Ina dhiaidh sin tá an Ghealach scothlán. Nuair atá an Ghealach go léir soilsithe, timpeall ar dhá sheachtain i ndiaidh na nua-ré, deirtear go bhfuil lán-ré nó iomlán gealaí ann. I ndiaidh na lán-ré tagann cuma scothlán ar an nGealach arís, agus í ag dul i laghad anois. Timpeall ar thrí seachtaine i ndiaidh na nua-ré, níl ach leath an diosca soilsithe, agus is éard a thugtar air sin ná an cheathrú dheireanach. Ina dhiaidh sin, tá corrán Gealaí ann arís. Sa deireadh, níl an corrán féin fágtha, agus tá nua-ré ann in athuair.

Tugtar mí shionadach nó mí ghealaí ar an tréimhse idir dhá nua-ré, nó dhá lán-ré. Tá sí naoi lá is fiche, dhá uair déag, agus ceithre nóiméad is dhá scór ar meánfhad, ach le fírinne bíonn fad na míosa gealaí ag luainiú idir 29.8 lá agus 29.26 lá, de réir is mar a bhíos imtharraingt na Gréine ag dul i bhfeidhm ar fhithis na Gealaí.

Céim stua a thugtar ar an aonad stua arb ionann é agus 1/360 (aon trí chéad is seascadú cuid) den chiorcal iomlán.

An Ceinteár (Centaurus an leagan Laidine, Centauri an ginideach) an réaltbhuíon ina bhfuil an réalta is cóngaraí don Ghrian le feiceáil, agus í ag críochantaíocht leis an Aerchaidéal, an Chíle, an Compás, Cros an Deiscirt, an Phéist Uisce, an Mheá, an Faolchú, an Chuileog, agus na Seolta.

Is í an tríréalta úd Alpha Centauri, nó Toliman, an réalta (nó an réaltchóras) is feiceálaí sa Cheinteár. Tá trí chomhbhall ann: Rigil Kentaurus, nó Alpha Centauri A; Alpha Centauri B; agus Alpha Centauri C, nó Proxima Centauri (is é is ciall le proxima na Laidine ná ”an ceann is cóngaraí”). Ní réaltaí móra iad: is G-réalta phríomhsheichimh í Rigil Kentaurus, agus í ábhairín níos mó ná an Ghrian; is K-réalta phríomhsheichimh í Alpha Centauri B, agus í ábhairín níos mó agus níos fuaire ná an Ghrian; agus is abhacréalta dhearg (M-réalta) í Proxima, agus í i bhfad níos lú ná an Ghrian, nó an dá réalta eile sa chóras chéanna. Le fírinne tá sé ina chúis easaontais idir an lucht saineolais i gcónaí, cé acu atá baint cheart imtharraingthe ag Proxima leis an dá réalta eile, nó an ea nach bhfuil sí ach ag dul thar bráid. Tá an trí cinn acu suite faoi bhreis is ceithre solasbhliana dínn, ach tá Proxima níos gaire dúinn ná an dá cheann eile.

Tá Alpha Centauri chomh cóngarach dúinn is go bhfuil sí ar réaltaí geala na spéire: níl ach Canopus agus Sirius níos gile. Fathachréalta é Canopus; maidir le Sirius, is réalta phríomhsheichimh é atá suite i gcóngar dúinn, díreach cosúil le hAlpha Centauri.

Maidir le Beta Centauri, is tríréalta í. Ainmneacha eile ar Bheta Centauri iad Agena agus Hadar. Fathachréaltaí B-aicme iad an triúr acu, agus iad suite faoi cheithre chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Tá an tríréalta iomlán breis is dhá scór míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian s’againn. Maidir leis an mais, tá an dá chomhréalta is troime – Beta Centauri A1 agus Beta Centauri A2 – timpeall ar dheich n-oiread chomh téagartha leis an nGrian, agus an tríú ceann – Beta Centauri B – cúig oiread chomh téagartha léi. Mar is dual do na réaltaí B-aicme, tá siad go léir bánghorm, agus iad i bhfad níos teo ná an Ghrian agus i bhfad níos sciobtha ag spíonadh a gcuid hidrigine.

Gamma Centauri arís, is déréalta í. Muhlifain an t-ainm traidisiúnta. Fathaigh nó fo-fhathaigh iad an dá chomhbhall, agus is A-réaltaí iad – réaltaí bánghorma, cé nach bhfuil siad chomh te leis na B-réaltaí. Tá Gamma Centauri suite faoi chéad agus dhá scór solasbhliain dínn.

Ceinteáir a thugtar ar aicme ar leith d’astaróidigh freisin, mar atá, iad siúd a ritheann a bhfithis trasna ar fhithisí na bhfathachphláinéad (is é sin, Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún). Is féidir dearcadh orthu mar astaróidigh nó mar chóiméid, díreach mar a bhí tréithe an duine agus an chapaill araon ag ceinteáir na miotaseolaíochta. Níor aithin na réalteolaithe na ceinteáir mar ghrúpa ar leith de reanna neimhe sular chuir siad sonrú in Chiron sa bhliain 1977. Is í Chariklo, a haithníodh sa bhliain 1997, an ceinteár is mó, agus í dhá chéad go leith de chiliméadair ar trastomhas (nó trí chéad ciliméadar ar fad, más fearr leat – níl sí ar déanamh na liathróide).

Ba é Hidalgo an chéad cheinteár a d’aithin na réalteolaithe, thiar sa bhliain 1920, ach ní raibh ainm ar leith acu ar an gcineál seo réadanna go fóill – d’aicmigh siad mar ghnáthastaróideach é. Fuair Hidalgo a ainm ón Athair Miguel Hidalgo, laoch saoirse Mheicsiceo; inniu áfach is gnách na ceinteáir a ainmniú as ceinteáir na miotaseolaíochta, cosúil le Chiron, Chariklo, Nessus agus Amycus.

Ceres an ceann is mó de na reanna neimhe i gCrios na nAstaróideach – le fírinne ní dhearctar uirthi mar astaróideach i gciall cheart an fhocail, ach mar abhacphláinéad cosúil le Plútón. Tá Ceres ar déanamh na liathróide – is é sin tá sí sféarúil. Téann sí timpeall ar an nGrian uair amháin in aghaidh 4.6 bliain, agus í naoi gcéad go leith de chileaméadair ar trastomhas. Tá trian de mhais Chrios na nAstaróideach i Ceres. Creidtear go bhfuil leac oighir timpeall ar chroílár cloiche an abhacphláinéid seo. Ba é an spástaiscéalaí úd Dawn an chéad ghléas daondéanta a fuair radharc ceart ar dhromchla Ceres, nuair a chuaigh sé thart léi sa bhliain 2015. Thóg an gléas cuid mhaith grianghrafanna, agus is éard atá le haithint orthu ná go bhfuil Ceres breac le cráitéir. Uisce galaithe an t-aon atmaisféar atá ag Ceres, agus solas na Gréine ag baint móilíní uisce den dromchla oighir.

Chiron a thugtar ar mhionphláinéad (astaróideach) uimhir 2060, ar chuir an réalteolaí Charles Kowal an chéad sonrú ann sa bhliain 1977. Ní bhaineann Chiron le crios Kuiper ar imeall an ghrianchórais ná le crios na n-astaróideach idir Mars agus Iúpatar, agus mar sin fuair na réalteolaithe riachtanach aicme nua a bhunú dá leithéidí – na ”ceinteáir”. Dá réir sin d’ainmnigh siad as ceann de cheinteáir na miotaseolaíochta Gréagaí é. Tá garphointe a fhithise don Ghrian (an peirihéilean) suite taobh istigh d’fhithis Iúpatair, agus an cianphointe (an t-aiféilean) taobh amuigh d’fhithis Úránais.

Ciantréimhseach: Is é an t-athrú ciantréimhseach an t-athrú nach bhfuil tréimhsiúil nó peiriadach. (Athruithe tréimhsiúla nó peiriadacha iad na hathruithe a chuirtear ar ceal go tráthrialta agus an peiriad, an tréimhse nó an timthriall ag tosú arís.) Claonadh mall fadtéarmach atá i gceist leis an athrú ciantréimhseach, mar sin. Is gá a admháil, áfach, go bhfuil an duine daonna chomh gearrshaolach i gcomparáid le himeachtaí na spéire is gur féidir gur athrú peiriadach nó timthriallach atá i gceist lena lán forbairtí ciantréimhseacha, ach amháin go bhfuil siad chomh mall ag teacht i gcrann nach féidir leis an duine fad an timthrialla a thomhas.

Is é an focal Béarla ar ”ciantréimhseach” ná secular. Sa ghnáthchiall is mar ”saolta” a aistrítear é, agus tá sé tábhachtach aird a thabhairt air nach é sin an téarma réalteolaíochta sa Ghaeilge.

Cignídí: dreigechith iad na Cignídí a bhíos le feiceáil i réaltbhuíon na hEala (Cygnus) i Mí Lúnasa.

An Chíle (ainm Laidine: Carina, ginideach: Carinae) atá ar an réaltbhuíon idir Deireadh na Loinge, na Seolta, Compás an Mhairnéalaigh, an Péintéir, an tIasc Eitilte, an Caimileon, an Chuileog, agus an Ceinteár. Cosúil lena lán de na réaltbhuíonta ina timpeall, ba chuid den Long (Argo Navis) í ar dtús.

Is é Canopus, nó Alpha Carinae, an réalta is gile sa Chíle. Ollfhathachréalta bhán atá ann, agus é ar an dara réalta is gile ar an spéir (níl ach Sirius níos gile, agus ní fathach é Sirius, ach réalta phríomhsheichimh atá cóngarach dúinn).

Maidir le Beta Carinae nó Miaplacidus, tá sé ar réaltaí geala na spéire chomh maith. Ainm aisteach é Miaplacidus, ós rud é go bhfuil sé curtha i dtoll le chéile as focal Araibise a chiallaíos ”na huiscí” agus focal Laidine a chiallaíos ”mín, moiglí, séimh” (cf. placid an Bhéarla). Pé scéal é tá an réalta seo trí oiread go leith chomh trom leis an nGrian, beagnach seacht n-oiread chomh leathan, agus dhá chéad ocht n-oiread is ceithre scór chomh lonrúil. A-réalta is ea Miaplacidus, cosúil le Sirius.

Níl a leithéid de réalta ann agus ”Gamma Carinae”. Nuair a scoilteadh an Long ina réaltbhuíonta éagsúla, choinnigh gach réalta an litir Ghréagach a bhí mar ainm uirthi in ainmníocht Bayer, ionas nár hathraíodh ach ainm Laidine na réaltbhuíne i ndiaidh na litreach. Ba leis na Seolta a thit Gamma Argus Navis, agus baisteadh Gamma Velorum ar an réalta sin (Vela an t-ainm Laidine ar na Seolta).

Tá Eta Carinae ar réaltaí móra na spéire, agus í suite faoi sheacht míle go leith de sholasbhlianta dínn. Déréalta nó ilréalta í agus í na milliúin oiread níos gile ná an Ghrian s’againn. Tagann athruithe móra ar a méid dhealraitheach, agus an dá phríomhbhall den chóras ag dul i bhfeidhm ar a chéile. Bhí Eta Carinae ina réalta mhór fheiceálach sna 1830idí agus sna 1840idí (”an Brúchtadh Mór” a thugas na réalteolaithe ar an tréimhse inniu), agus í ní ba ghile ná Canopus féin tráth, ach ina dhiaidh sin mhaolaigh uirthi arís. Glactar leis anois go mbíonn gile na réalta seo ag athrú go timthriallach, agus an dá chomhbhall den déréalta ag timpeallú a chéile – tógann sé cúig bliana go leith ar an dá réalta timthriall amháin a chríochnú. Ní ar an timthriall amhán a bhraitheas na hathruithe a thagas ar ghile na réalta seo, áfach – mar shampla bíonn sé éagsúil go leor cé acu mar sholas infheicthe nó mar radaíocht de chineál eile a astaíos Eta Carinae a cuid fuinnimh.

Chomh mór millteanach is atá Eta Carinae, creideann na réalteolaithe go bhfuil ollnóva i ndán di, agus go n-iompóidh sí ina dúpholl ina dhiaidh sin. Le fírinne chuirfeadh na pléasca is na brúchta ar Eta Carinae ollnóvaí i gcuimhne duit, ach ní ollnóvaí iad i gciall cheart an fhocail, nó fanann an réalta ina réalta i ndiaidh na n-imeachtaí seo, is é sin ní dhéantar neodrónréalta ná dúpholl di. Nóvaí ateagmhasacha atá i gceist mar sin ach is ábhar iontais é an fás a thagas ar ghile na réalta le linn na mbrúchta seo. Is féidir ollnóvaí bréige a thabhairt orthu, nó ”ollnóvaí den chineál V”; nuair a bhíos brúchta cosúla le haithint ar réaltaí eile, is minic a dhealraítear le hEta Carinae iad (”imeachtaí i stíl Eta Carinae”).

Cill fhótaileictreach: is éard atá i gceist lena leithéid ná gléas a tháirgeas leictreachas nuair a bhuaileas an solas é, ionas go dtugann athruithe ar an leictreachas sin de réir athruithe an tsolais. Tá an chill fhótaileictreach bunaithe ar an bhfeiniméan fisice a dtugtar iarmhairt fhótaileictreach air.

Cineálacha lonrachais: Is éard atá i gceist leis na cineálacha lonrachais ná aicmiú na réaltaí de réir chomh lonrúil is atá siad. Sa chéad leagan den rangú seo ní raibh ach cúig aicme, is é sin, I, II, III, IV agus V – na huimhreacha Rómhánacha óna haon go dtí a cúig. Sa chóras seo, bhí I ag seasamh do na hollfhathachréaltaí, agus V ag tagairt do réaltaí an phríomhsheichimh, cosúil leis an nGrian s’againn. Ina dhiaidh sin, rinneadh athruithe agus fairsingiú ar an gcóras: mar sin, tá aicme na n-ollfhathach roinnte ina lán fochatagóirí (0, Ia, Iab, Ib) agus cúpla catagóir nua curtha leis an gcóras do na habhaic is lú freisin (sd = sub-dwarf an Bhéarla, nó fo-abhac, agus D = dwarf an Bhéarla, is é sin abhacréalta bhán).

Ba iad na réalteolaithe William Morgan, Philip Keenan agus Edith Kellman a d’oibrigh amach an córas aicmiúcháin seo i dtús na 1940idí, agus dá réir sin is gnách ”córas Morgan-Keenan” nó ”córas MKK” a thabhairt air. Bhí siad ag obair i Réadlann Yerkes – tá an réadlann seo suite i Wisconsin, ach is cuid d’Ollscoil Chicago í. An leagan den rangú atá in úsáid inniu téann sé siar go dtí na caogaidí.

Ciogal Mheatóin: Is ionann ”ciogal Mheatóin” agus 235 mhí gealaí. D’aithin an réalteolaí sean-Ghréagach Meatón gurb ionann, beagnach, naoi mbliana déag agus 235 mhí gealaí (níl de dhifríocht ach dhá uair an chloig, má ghlactar leis gurb ionann an ”bhliain” agus bliain na gréine (an bhliain thrópaiceach). Bhí tábhacht nár bheag ag baint le ciogal Mheatóin i bhféilireacht na seanársaíochta.

Ciogal na ngrianspotaí: peiriad na n-athruithe a thagas ar ghníomhaíocht mhaighdéanach na Gréine agus ar na grianspotaí, ar toradh don ghníomhaíocht sin iad. Tógann sé tuairim is aon bhliain amháin ar an nGrian ciogal den chineál seo a chur di.

Ciogal Sótach: Má chloítear leis gurb ionann bliain amháin agus trí chéad cúig lá is trí scór (365 lá), beidh an féilire chun deiridh ar shéasúir na bliana. Tógfaidh sé aon chiogal Sótach amháin go mbeidh an féilire cothrom leis an mbliain arís. Is ionann aon chiogal amháin agus míle ceithre chéad is trí scór bliain (1460 bliain) de réir fhéilire Iúil, nó bliain amháin thar an méid sin (1461 bhliain) de réir fhéilire na sean-Éigipteach (is ionann bliain sean-Éigipteach agus 365 lá go cothrom). Tá an aidiacht sin Sótach bunaithe ar Sotis, arbh é ainm na nÉigipteach ar an réalta úd Sirius (le fírinne, is leagan Gréigise é den ainm Éigiptise Sopdet), nó ba nós leis na hÉigiptigh a shíleadh gurb é éirí héiliacach na réalta sin tús na bliana. (An bhliain a shainmhínítear de réir éirí héiliacach na réalta seo, tugtar bliain Shótach uirthi, agus í tuairim is aon nóiméad amháin níos faide ná an bhliain thrópaiceach, is é sin, bliain na Gréine.)

Ciorcal an diallais: an ciorcal i ngléasadh meánchiorclach an teileascóip ar a socraítear an diallas, is é ciorcal an diallais é.

Ciorcal comhlárnach: Ciorcail chomhlárnacha iad na ciorcail arb ionann a lárphointe. Dhá chiorcal comhlárnacha nach ionann a nga, tugtar fáinne ar an réigiún eatarthu.

Ciorcal éalárnach: Ciorcail a bhfuil ceann acu go hiomlán taobh istigh den cheann eile, agus nach ionann a lárphointe, is ciorcail éalárnacha iad.

Ciorcal polach: Ciorcail pholacha iad an ciorcal Artach agus an ciorcal Antartach. Taobh istigh den chiorcal pholach caitheann an Ghrian tréimhse níos faide ná lá is oíche amháin os cionn na léaslíne uair amháin in aghaidh na bliana (grian an mheán oíche, mar a déarfá), agus tréimhse níos faide ná sin taobh thíos den léaslíne uair amháin in aghaidh na bliana chomh maith.

Ciseal cúlaithe: Is é an ciseal cúlaithe an ciseal i gcrómaisféar na Gréine, díreach os cionn an fhótaisféir. Is ansin a fhágtar na línte ionsúcháin ar speictream na Gréine.

Ciseal Kennelly-Heaviside: Cuid d’ianaisféar an Domhain é ciseal Kennelly-Heaviside, nó an tE-chiseal, nó an tE-réigiún. Gás ianaithe atá sa chiseal seo, agus é suite 90-150 ciliméadar os ár gcionn. Frithchaitheann ciseal Kennelly-Heaviside radathonnta meánmhinicíochta, rud a chiallaíos gur féidir leis iad a iompar thar an léaslíne.

Fuair an ciseal a ainm ó Arthur Edwin Kennelly, innealtóir leictreach Gael-Mheiriceánach, agus ón bhfisiceoir féinteagasctha Sasanach Oliver Heaviside.

Ciseal vialait: Is éard atá i gceist leis an gciseal vialait ná ciseal cáithníní sa chuid is airde thuas d’atmaisféar Mharsa, agus é ag stopadh an tsolais chorcra, an tsolais vialait agus an tsolais ultraivialait.

Cisghealaí: An réigiún den spás atá suite idir atmaisféar an Domhain agus fithis na Gealaí, deirtear gurb é an spás cisghealaí é, is é sin, an spás ar ár dtaobh féin den Ghealach. An spás taobh amuigh den spás cisghealaí, arís, is é an cianspás é. Gineadach baininscneach é an focal sin cisghealaí go foirmiúil, ach ní úsáidfeá an fhoirm cisghealach. D’fhéadfá ”an spás trasghealaí” a thabhairt ar an gcianspás chomh maith.

Claíomh Oiríon: Astaireacht, nó grúpa réaltaí, é Claíomh Oiríon atá le feiceáil i réaltbhuíon an Bhodaigh (Oiríon) taobh thíos de Shlat an Bhodaigh (Crios Oiríon, an Fhearsaid). Tá Claíomh Oiríon comhdhéanta as 42 Orionis, Theta Orionis, agus Iota Orionis chomh maith le Réaltnéal an Bhodaigh, nó Réaltnéal Oiríon, arb é réad uimhir a 42 i gcatalóg Messier agus réad uimhir a 1976 sa Nua-Chatalóg Ghinearálta é (M42, NCG1976).

Clann chóiméad: Bíonn na cóiméid ghearrthréimhseacha ag fithisiú na Gréine ar fhithisí fadaithe, agus go tipiciúil tá cianphointe (apaihéilean) an chineál sin cóiméid suite sa réigiún den ghrianchóras ina bhfuil na pláinéid mhóra le fáil. An pláinéad a bhfuil cianphointe an chóiméid suite in aice lena fhithis, deirtear gur de chlann an phláinéid sin an cóiméad. Clann chóiméad thábhachtach í clann Iúpatair, cuir i gcás.

Claonadh fithise: Is éard atá i gceist le claonadh na fithise ná an ghualainn idir fithis an phláinéid (nó a leithéide de réad) agus plána (leibhéal) tagartha éigin. Más ag trácht ar fhithisí na bpláinéad timpeall na Gréine atáimid, is iad na gnáthphlánaí tagartha ná an t-éiclipteach (an leibhéal a ritheann fithis an Domhain tríd), an plána a ritheann meánchiorcal na Gréine tríd, agus an plána do-athraitheach, nó plána Laplace (an leibhéal a bhfuil baralár, nó meáchanlár, an Ghrianchórais suite ann).

Clóirín: Is é an clóirín dúil cheimiceach uimhir a 17, agus is é Cl an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí. Ceann de na halaiginí é an clóirín, cosúil leis an bhfluairín, an bróimín, an t-iaidín agus an t-astaitín, agus mar sin, tá aon leictreon amháin de dhíth air leis an ochtréad iomlán a bhaint amach. Is gás uaine nó buí-uaine é an clóirín le teocht an tseomra, agus é comhdhéanta as móilíní dhá adamh, Cl₂. Fuair an clóirín a ainm ó dhath an gháis, nó is é is brí leis an bhfocal Gréigise úd khloros ná ”bánuaine”.

Tá an clóirín 35.45 aonad ar mheáchan adamhach. Is iad na hiseatóip chobhsaí ná ³⁵Cl (trí cheathrú cuid de chlóirín an dúlra) agus ³⁷Cl (aon cheathrú cuid amháin de chlóirín an dúlra). Tá a leithéid d’iseatóp ann agus ³⁶Cl freisin, ach is radanúiclíd é nach bhfuil ach rianta di le fáil sa dúlra.

Is í an chomhdhúil is simplí dá bhfuil ag an gclóirín ná an chlóiríd hidrigine, HCl. Má thuaslagtar san uisce é, gheofar aigéad hidreaclórach. Aigéad láidir é an t-aigéad hidreaclórach, agus mar sin, is gás nimhe í an chlóiríd hidrigine. Tagann an t-aigéad seo isteach úsáideach sa tionsclaíocht, áfach, agus mar sin is ceimiceán é a tháirgtear go forleathan ar fud an domhain.

Tugtar aqua regia nó ”uisce an rí” ar thuaslagán measctha an aigéid nítrigh agus an aigéid hidreaclóraigh. Creimeann an tuaslagán seo ”rí na miotal”, is é sin, an t-ór. Is í an tríchlóiríd óir, AuCl₃, is toradh don imoibriú sin.

Ocsaídeoir láidir é an clóirín agus é araiciseach chun imoibriúcháin. Mar sin is nimh dhainséarach é an gás clóirín, agus le fírinne ba é an chéad ghás nimhe ar baineadh triail as i machaire áir an Chéad Chogadh Domhanda mar arm ceimiceach ollscriosta. Aon duine a léigh, abair, an dán Dulce et Decorum Est le Wilfred Owen, tá a fhios aige nach ábhar magaidh é an t-ionsaí clóirín. D’éirigh an dá thaobh as an gclóirín go sciobtha, áfach, nuair a tháinig gáis ab fhearr ná é chun úsáide: an fhoisgéin (an chlóiríd charbóinile), ach go háirithe – tá dhá adamh clóirín i móilín na foisgéine chomh maith le hadamh amháin carbóin agus ceann amháin ocsaigine, is é sin, Cl₂CO an fhoirmle. Cosúil leis an gclóirín, oibríonn an fhoisgéin ar na scamhóga, ionas go líontar le leacht iad – mar a bheadh an duine á bhá ar talamh tirim. Níl boladh chomh láidir as an bhfoisgéin agus atá as an gclóirín, áfach – chuirfeadh boladh na foisgéine féar tirim i gcuimhne duit. Mar sin is féidir leis an bhfoisgéin dochar tromchúiseach a dhéanamh do na scamhóga i nganfhios don tsaighdiúir – scéal eile é an clóirín, nó d’aithneodh an saighdiúir a bholadh agus rachadh sé ar lorg a ghásphúicín in am.

Nuair a rachas an clóirín i gcomhdhúile le miotail, iompóidh sé ina ian clóiríde, Cl^–. Tá an t-ian clóiríde breá cobhsaí, agus níl sé nimhiúil ann féin. Clóirídí tábhachtacha iad an chlóiríd sóidiam NaCl, nó gnáthshalann, agus an chlóiríd amóiniam NH₄Cl, a úsáidtear le tuilleadh blas a chur le milseáin liocrais. Cineál salann é an chlóiríd chailciam freisin, CaCl₂. Is dual don chlóiríd chailciam uisce a ól chuici óna timpeallacht – is substaint thais-scópach í mar a deir an téarmaíocht – agus mar sin scaiptear ar na bóithre í le hiad a choinneáil tirim. An chuid is mó de na salainn chlóiríde tá siad so-thuaslagtha san uisce, ach is í an chlóiríd airgid AgCl an eisceacht mhór. Sin é an tuige go n-úsáidtear an níotráit airgid AgNO₃ mar imoibrí leis na hiain chlóiríde a aithint: má chuirtear níotráit airgid le tuaslagán a bhfuil iain chlóiríde ann, rachaidh na hiain airgid agus na hiain chlóiríde le chéile le criostail a dhéanamh, agus beidh deascadh clóiríde airgid ann ar an toirt.

Tá aithne ag an gcine daonna ar chomhdhúile clóirín cosúil leis an ngnáthshalann ón réamhstair anuas, ach ba é Carl Wilhelm Scheele an chéad cheimiceoir a d’aonraigh gás clóirín agus a rinne taighde ceart ar airíonna na substainte seo, sna 1770idí. Shíl sé, áfach, gur comhdhúil de shórt éigin a bhí ann. Ba é an ceimiceoir Humphry Davy ó Chorn na Breataine a d’aithin, sa bhliain 1810, gur dúil cheimiceach a bhí i gceist, agus ba eisean a bhaist an dúil sin.

Tá sraith iomlán ocsaigéad ag an gclóirín: an t-aigéad hipeaclórúil HClO (nó HOCl, de réir an fhíorstruchtúir), an t-aigéad clórúil HClO₂ (nó HOClO), an t-aigéad clórach HClO₃ (nó HOClO₂) agus an t-aigéad sárchlórach HClO₄ (HOClO₃). Ní féidir ach an ceann deireanach acu a aonrú ón uisce; an trí cinn eile is comhdhúile éagobhsaí iad nach maireann taobh amuigh den tuaslagán uisce. Is féidir leo salainn a dhéanamh le hiain mhiotail, áfach – hipeaclóirítí, clóirítí agus clóráití. Ocsaídeoirí láidire iad, agus is mar ocsaídeoirí a úsáidtear iad – bléitseálann an hipeaclóirít sóidiam NaOCl teicstilí, mar shampla.

Maidir leis an aigéad sárchlórach, tá sé i bhfad níos cobhsaí ná ocsaigéid eile an chlóirín. Aigéad thar a bheith láidir é, níos láidire ná an t-aigéad nítreach féin. Is féidir é a aonrú ón uisce, ach is ábhar sophléasctha é, chomh maith lena chuid salann – na sárchlóráití. Ocsaídeoir láidir é freisin, ar ndóigh. Is é an bhaint atá ag an aigéad sárchlórach le cúrsaí an spáis ná go n-úsáidtear an tsárchlóráit amóiniam mar bhreosla sna roicéid; thairis sin d’aithin gléasra an spástaiscéalaí úd Phoenix Mars Lander sa bhliain 2008 go raibh sárchlóráit mhaignéisiam agus sárchlóráit chailciam le fáil in úir Mharsa. Bíonn salainn an aigéid shárchlóraigh an-sothuaslagtha san uisce, de ghnáth. Tá an tsárchlóráit airgid féin sothuaslagtha san uisce agus ina lán tuaslagóirí eile. Scéal eile é áfach go bhfuil an tsárchlóráit photaisiam dothuaslagtha, agus mar sin úsáidtear an t-aigéad sa cheimic anailiseach leis na hiain photaisiam, K⁺, a aithint.

Tá a lán ocsaídí ag an gclóirín freisin: an aonocsaíd déchlóirín Cl₂O, an dé-ocsaíd chlóirín ClO₂, an heacsocsaíd déchlóirín Cl₂O₆, an trí-ocsaíd déchlóirín Cl₂O₃, an heaptocsaíd déchlóirín Cl₂O₇, agus roinnt eile. Maidir leis an heaptocsaíd déchlóirín, is ainhidríd í don aigéad sárchlórach – is é sin má thagann sí i dteagmháin le huisce imoibreoidh sí leis an uisce le haigead sárchlórach a dhéanamh.

Cóiméad nó réalta scuaibe, réalta eireabaill, réalta mhongach nó scuabréalta a thugtar ar réad beag a thagas ó imeall an Ghrianchórais i dtreo na Gréine, ionas go bhfeictear radaíocht na Gréine ag baint damhna den réad, agus an damhna sin ag lasadh suas mar a bheadh eireaball solais ag an réad.

Go bunúsach, ní bhíonn i gceist le cóiméad ach leac oighir den chineál atá flúirseach i scamall Oort agus i gcrios Kuiper, ar imeall an ghrianchórais. An dóigh a dtéann imtharraingt na réaltaí is gaire dúinn i bhfeidhm ar an scamall sin, bíonn corraíl ann, agus de thoradh na corraíola sin a fhágas na cóiméid an scamall le bealach a dhéanamh i dtreo na Gréine.

Tugtar núicléas ar an gcnap oighir féin. Timpeall an núicléis atá an cóma, is é sin, an t-atmaisféar tanaí agus é comhdhéanta as móilíní uisce agus pé cineál damhna eile atá sa núicléas féin. As an gcóma a dhéantar eireaball an chóiméid.

Is é an t-eireaball nó an scuab an ghné is feiceálaí den chóiméad. Is éard atá ann ná ábhar a bhaintear de dhromchla an chóiméid faoi bhrú na radaíochta ón nGrian agus na grianghaoithe. Le fírinne áfach is minic is féidir dhá eireaball éagsúla a aithint ag an gcóiméad – an t-eireaball dusta agus an t-eireaball gáis – ós rud é go bhfuil ábhar eile ann – dusta cloiche (sileacáití) – i mbreis ar an oighear. Tá an dá eireaball ag iompú ón nGrian, ach ní hionann luas a ngluaiseachta.

Bíonn na cóiméid ag dul timpeall na Gréine ar fhithisí fadaithe, agus is gnách iad a aicmiú ina dhá ngrúpa, mar atá, na cóiméid ghearrthréimhseacha agus na cóiméid fhadtréimhseacha. Is as scamall Oort taobh thiar de Neiptiún a thagas na cinn ghearrthréimhseacha, agus is as crios Kuiper, an t-imeallbhord is faide ón nGrian, do na cóiméid fhadtréimhseacha. Is iad na cóiméid ghearrthréimhseacha na cinn a chríochnaíos turas amháin timpeall na Gréine in aghaidh an dá chéad bliain, nó níos minice, agus is iad na cinn fhadtréimhseacha na cinn a dtógann sé níos mó ama orthu. Tá cóiméid neamhthréimhsiúla ann fosta, is é sin cóiméid nach bhfanann sa Ghrianchóras tar éis an chéad turas a thabhairt i dtreo na Gréine.

Téann imtharraingt na réad mór – imtharraingt na bpláinéad, cuir i gcás – i bhfeidhm ar na cóiméid ó am go ham, agus tarlaíonn sé go mbuaileann cóiméad faoi phláinéad. Sampla clúiteach de seo is ea cóiméad Shoemaker-Levy a bhuail Iúpatar sa bhliain 1994: ar dtús thit an cóiméad seo as a chéile, agus ansin bhuail na hiarsmaí an pláinéad. Ba mhillteanach an phléasc a bhí ann, agus ar ndóigh bhí an t-imbhualadh seo tábhachtach do na réalteolaithe. Threisigh sé leis an tuairim atá ag cuid mhór acu gur sciath chosanta é Iúpatar atá ag dul idir an Domhan agus dreigeoidigh nó cóiméid ó imeall an ghrianchórais.

Cóiméad Arend-Roland a thugtar ar an gcóiméad a d’aithin na réalteolaithe Sylvain Arend agus Georges Roland thiar sa bhliain 1956. Bhí sé geal as an ngnáth nuair a tháinig sé i ngar don Domhan, agus mar sin áirítear ar na cóiméid mhóra i stair na réalteolaíochta é. Cóiméad neamhthréimhsiúil a bhí ann, is é sin, d’imigh sé as an nGrianchóras tar éis dó a pheirihéilean (a gharphointe don Ghrian) a fhágáil ina dhiaidh.

Cóiméad Biela: Fuair an cóiméad seo a ainm ó Wilhelm von Biela, oifigeach Ostarach de phór na Gearmáine a raibh suim aige sa réalteolaíocht. Ba iad Jacques Montaigne agus Charles Messier (an fear céanna a chuir i dtoll le chéile catalóg na réaltnéalta!), roimh aon eolaí eile, a d’aithin an cóiméad seo beag beann ar a chéile sna 1770idí, ach ba é Biela a d’oibrigh amach, sa bhliain 1826, mionsonraí matamaitice na fithise agus a dheimhnigh tréimhse imrothlaithe an chóiméid – tuairim is 6.6 bliain.

Sa bhliain 1845, chonaic na réalteolaithe go raibh dhá leath déanta den chóiméad, agus ina dhiaidh sin, thit Cóiméad Biela as a chéile. Níor fágadh ach dreigechith de – na hAndraiméidídí nó na Bílídí – agus níl an dreigechith sin féin le feiceáil a thuilleadh inniu.

Cóiméad Donati: Ba é an réalteolaí Iodálach Giovanni Battista Donati a chuir an chéad sonrú sa chóiméad seo thiar sa bhliain 1858. Bhí cóiméad Donati ar an gcéad chóiméad ar tógadh grianghraf de riamh. Ceann de chóiméid mhóra na staire é chomh feiceálach is a bhí sé, agus deireadh lucht na comhaimsire gurbh é an cóiméad ab áille a chonacthas riamh – ar a laghad chuaigh sé go mór mór i bhfeidhm ar a lán ealaíontóirí mar inspioráid. Glactar leis gur cóiméad fadtréimhseach é nach bhfillfidh ach sa cheathrú mílaois.

Cóiméad Encke: Cóiméad gearrthréimhseach é Cóiméad Encke nach dtógann sé ach tuairim is trí bliana air turas a thabhairt timpeall na Gréine. Cuireadh sonrú sa chóiméad seo san ochtú haois déag, ach is é an t-ainm a fuair sé ná sloinne an réalteolaí a d’oibrigh amach mionsonraí a fhithise sa bhliain 1819, mar atá, Johann Franz Encke.

Cóiméad Halley: Ceann de chóiméid mhóra na staire é an cóiméad seo. Tógann sé cúig bliana déag is trí scór air imrothlú amháin timpeall na Gréine a chríochnú. Bíonn sé le feiceáil go soiléir ón Domhan nuair a thagas sé i ngar don Ghrian, agus na teoiricí atá ag na réalteolaithe i dtaobh na gcóiméad tá siad, cuid mhór, bunaithe ar na breathnuithe a rinneadh ar an gcóiméad áirithe seo. Cosúil le Cóiméad Encke, tá an cóiméad seo ainmnithe as an matamaiticeoir a d’oibrigh amach airíonna a fhithise, seachas as an duine a chuir an chéad sonrú ann. Edmund Halley a bhí ar an eolaí sin, agus rinne sé an t-éacht i dtús na hochtú haoise déag. Chonaic Halley an cóiméad le súile a chinn féin sa bhliain 1682, agus bhí sé in ann filleadh an chóiméid a thairngreacht sách cruinn, ach fuair sé féin bás breis is deich mbliana sula bhfacthas a chóiméad arís.

Cóiméad Holmes: Ba é an réalteolaí Sasanach Edwin Holmes a chuir an chéad sonrú sa chóiméad áirithe seo sa bhliain 1892. Tógann sé sé bliana agus deich mí, a bheag nó a mhór, ar chóiméad Holmes turas amháin timpeall na Gréine a chríochnú, ach de ghnáth ní bhíonn mórán cuid súl ann.

Cóiméad Ikeya-Seki: Cóiméad fadtréimhseach é an cóiméad seo ar chuir na réalteolaithe Seapánacha Kaoru Ikeya agus Tsutomu Seki sonrú ann sa bhliain 1965. Tháinig cóiméad Ikeya-Seki an-chóngarach don Ghrian agus rinneadh trí chuid de, ach má rinneadh, chloígh na codanna sin lena seanruthag ina dhiaidh sin féin. Nuair a d’imigh an cóiméad ó lár an ghrianchórais, ní fhacthas arís é.

Cóiméad Kohoutek: Ba é an réalteolaí Seiceach Luboš Kohoutek a chuir an chéad sonrú sa chóiméad áirithe seo. Chonacthas sa bhliain 1973 é, agus bhain sé amach a gharphointe don Ghrian faoi dheireadh na bliana. Cóiméad fadtréimhseach é nach bhfeicfear arís ach i gceann seachtó is cúig mhíle bliain. Ba é an chéad chóiméad riamh a ndearnadh breathnuithe air ó spásbháid – ba iad an spás-stáisiún Sóivéadach Soyuz a Trí Dhéag agus an ceann Meiriceánach Skylab a Ceathair a bhí i gceist.

Cóiméad Pons-Winnecke: Seo cóiméad ar chuir an réalteolaí Francach Jean-Louis Pons an chéad sonrú ann sa bhliain 1819. Chuaigh an cóiméad seo as radharc ar na réalteolaithe idir an dá linn, ach ansin rinne an Gearmánach Friedrich August Theodor Winnecke a athfhionnachtain sa bhliain 1858. Cóiméad gearrthréimhseach é nach dtógann sé ach corradh is sé bliana air turas a thabhairt timpeall na Gréine.

Coimhdire a thugtar ar an gcomhbhall is lú i ndéréalta – is coimhdire é Sirius B, mar shampla.

Cóimheas Pogson: Ar scála logartamach na gile, tá réalta na séú méide céad oiread níos gile ná réalta na chéad mhéide. Is é is impleacht dó sin ná, más ionann gile na réalta seo agus m, agus más í gile na réalta úd eile agus m + 1, de réir an scála, is é is brí leis sin ná go bhfuil an réalta úd eile timpeall is 2.512 oiread níos gile ná an réalta seo. Is í an uimhir sin cóimheas Pogson. Le bheith beacht, is ionann cóimheas Pogson agus an cúigiú fréamh as céad, is é sin, más ionann x⁵ (cúigiú cumhacht an x) agus 100, is ionann x agus cóimheas Pogson. Ba é an réalteolaí Sasanach Norman Robert Pogson a d’oibrigh amach an córas seo faoi lár na naoú haoise déag.

Coindrít a thugtar ar dhreigít atá fáiscthe as dusta agus mionábhar eile spáis, agus cáithníní an mhionábhair seo le haithint i gcónaí mar choindriúil sa chloch. Deoirín damhna é an coindriúl a ghreamaigh den dreigeoideach amuigh sa spás.

An Choirceog an t-ainm Gaeilge ar Praesepe nó réad uimhir a 44 i gcatalóg Messier (M44). Réaltbhraisle oscailte í atá le feiceáil i réaltbhuíon an Phortáin, agus í ar na braislí oscailte is cóngaraí dúinn. Tá réaltaí na Coirceoige suite faoi chúig nó sé chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór, agus is léir óna ndualghluaisne go bhfuil baint éigin ag an gCoirceog le braisle Hyades. Tá timpeall ar mhíle réalta sa Choirceog agus iad nasctha dá chéile ag an imtharraingt; an chuid is mó acu tá siad sách beag, ach d’aithin na réalteolaithe cúig fhathachréalta ansin chomh maith. Ba é Galileo Galilei, roimh aon duine eile, a rinne breathnuithe teileascóip ar an gCoirceog, agus é in ann dhá scór réalta a aithint thar a chéile ansin.

An Colgán nó Dorado an réaltbhuíon atá suite idir an Siséal, an Clog, an Líontán, an Phéist Bheag, an Tábla, an tIasc Eitilte, agus an Péintéir. Ba é an réalteolaí Ollannach Petrus Plancius a shainigh an réaltbhuíon seo sa tseachtú haois déag. Ar feadh i bhfad áfach ní raibh na réalteolaithe ar aon tuairim faoi ainm ceart na réaltbhuíne seo, nó is iomaí duine acu a thugadh Xiphias uirthi – ainm Laidine nó Gréigise ar an gcolgán. Ainm Portaingéilise é Dorado, áfach. Doradus an ginideach Laidine de Dorado a úsáidtear in éineacht le hainmneacha na litreach Gréagach i gcóras ainmníochta Bayer: Alpha Doradus, Beta Doradus, Gamma Doradus…

Is í an réalta is gile sa Cholgán ná Alpha Doradus, ar déréalta í: réaltaí teo bánghorma iad an dá chomhbhall, agus iad cúpla oiread níos troime, níos mó ná an Ghrian. Tá siad chomh lonrúil áfach is go n-aicmítear mar fhathachréaltaí iad. Le bheith beacht, fo-fhathach atá i gceann acu, agus fíorfhathach sa cheann eile. A-réalta é an fathach, agus is B-réalta é an fo-fhathach, de réir an speictrim.

Tá an chuid is mó de Scamall Mór Magellan le feiceáil sa Cholgán.

An Colm nó Columba a thugtar ar an réaltbhuíon idir an Madra Mór, an Giorria, an Siséal, an Péintéir, agus Deireadh na Loinge. Is gnách glacadh leis gurbh é an réalteolaí Ollannach Petrus Plancius a cheap an réaltbhuíon seo is a d’ainmnigh í i ndeireadh na séú haoise déag, cé go bhfuil leideanna ann gur réaltbhuíon thraidisiúnta a bhí ann i ndáiríribh. Is ar éigean is féidir a rá go mbeadh cuid súl sa Cholm. Phact, nó Alpha Columbae, an réalta is gile sa réaltbhuíon: fo-fhathach B-aicme atá i gceist, agus é suite faoi 260 solasbhliain dínn. Wazn an seanainm atá ar Beta Columbae, an dara réalta is gile. Réalta fhlannbhuí K-aicme í, agus í suite faoi 87 solasbhliana dínn.

Colúr a thugtar ar cheann de dhá phríomh-fhadlíne an sféir neamhaí. Is é colúr an ghrianstad an colúr a ritheas tríd an dá phol neamhaí agus an dá ghrianstad (is é sin, túsphointe Cancer agus túsphointe Capricornus). Is é an colúr cónochta an colúr a ritheas tríd an dá phol neamhaí agus an dá chónocht (is é sin, túsphointe Aries agus túsphointe Libra).

Cóma an focal is bunús le ”cóiméad”: is éard atá sa chóma ná ”atmaisféar” an chóiméid. Móilíní uisce agus dusta is mó a bhíos ann. Thairis sin aithnítear comhdhúile ceimiceacha simplí eile seachas uisce i gcóma na gcóiméad: dé-ocsaíd charbóin (CO₂), aonocsaíd charbóin (CO), suilfíd hidrigine (H₂S), ciainíd hidrigine (HCN) agus formaildéad (HCHO), mar shampla.

Comharthaí an Stoidiaca a thugtar ar na teascóga den éiclipteach a chomhionannaítear le réaltbhuíonta an Stoidiaca san astralaíocht. Sainmhínítear na comharthaí seo de réir réalteolaíocht na sean-Bhablóine, rud a chiallaíos nach bhfuil na réaltbhuíonta agus na comharthaí ag freagairt dá chéile a thuilleadh, nó tháinig athrú áirithe ar an spéir idir an dá linn, chomh sean is atá na réaltchatalóga Bablónacha – is í luainíocht na gcónocht is cúis leis an athrú seo. Thairis sin is ionann gach teascóg agus aon dóú cuid déag den éiclipteach, ach ar ndóigh tá réaltbhuíonta an Stoidiaca éagsúil maidir leis an gcuid den éiclipteach atá fúthu. Scéal eile fós go bhfuil réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna dingthe idir an Scairp agus an Saighdeoir, agus an t-éiclipteach ag rith tríthi, ach ina dhiaidh sin féin ní thugann lucht na hastralaíochta aitheantas dá leithéid de chomhartha stoidiaca.

Is iad comharthaí an Stoidiaca ná an Reithe, an Tarbh, an Cúpla, an Portán, an Leon, an Mhaighdean, an Mheá, an Scairp, an Saighdeoir, an Gabhar, an tUisceadóir, agus na hÉisc. ”An tUisceadóir” an t-ainm Gaeilge a bhíos ag lucht scríofa na dtuismeánna ar an gcomhartha úd Aquarius, ach is é ”Iompróir an Uisce” an t-ainm a mholas an Foclóir Réalteolaíochta don réaltbhuíon.

Comhathrú an domhanleithid nó guagadh Chandler a thugtar ar ghné áirithe de nútú an Domhain, is é sin, ar an athrú a thagas ar an mbaint atá ag ais rothlúcháin an Domhain lenár bpláinéad féin mar chorp soladach. Athrú tréimhsiúil é guagadh Chandler. Ba é an geolaí Meiriceánach Seth Chandler a d’aithin comhathrú an domhanleithid sa bhliain 1891.

Comhbhaill a thugtar ar na réaltaí a bhfuil córas déréaltach nó ilréaltach comhdhéanta astu.

Comhdhlúthuithe corónacha a thugtar ar limistéir áirithe i gcoróin na Gréine atá níos teo agus níos gile ná a bhfuil ina dtimpeall. Tá baint acu le gníomhaíocht mhaighnéadach na Gréine.

Comhéifeacht athraonta an uimhir a thugas coibhneas luas an tsolais san fholús agus luas an tsolais i meán áirithe. Mar shampla, tá an t-uisce 1.333 ar chomhéifeacht athraonta, rud a chiallaíos go bhfuil an solas aon tríú cuid níos sciobtha san fholús ná san uisce.

Ní mór aird a thabhairt air go bhfuil an chomhéifeacht athraonta bunaithe ar luas na dtonnta solais. Mar sin, is féidir di bheith beagáinín níos ísle ná a haon. Sa chás sin féin áfach ní bhristear an dlí nádúrtha a deir nach dtig luas an tsolais a shárú, nó ní iompraíonn na tonnta féin aon chineál eolais ná damhna. Má thagann athrú ar mhinicíocht an tsolais, áfach, ní sháróidh luas forleata an athraithe sin luas an tsolais, ós iompróir eolais, nó fiú giota eolais ann féin, atá san athrú sin.

Comhiompar an focal a thagraíos d’aistriú an teasa trí aistriú na móilíní nó na n-adamh – is é sin, nuair a bhíos na móilíní nó na hadaimh ag gluaiseacht, bíonn siad ag iompar an teasa agus an fhuinnimh leo. Is é an comhiompar is cúis le haistriú an teasa sa chuid eachtrach den Ghrian, a dtugtar crios an chomhiompair uirthi; taobh istigh de chrios an chomhiompair atá crios na radaíochta, áit a bhfuil an fuinneamh á iompar ag an radaíocht, seachas ag na móilíní nó na hadaimh.

Comhlínitheoir a thugtar ar ghléas a úsáidtear le solas nó radaíocht a chomhlíniú – is é sin, leis na gathanna a stopadh ó spré agus a choinneáil go tiubh in aice le chéile. Solas an-chomhlínithe atá i gceist leis an solas léasair, agus d’fhéadfá a rá go bhfuil an léasar ar an gcomhlínitheoir is láidire amuigh.

Comhlionsa atá i gceist le lionsa atá curtha i dtoll le chéile as lionsaí éagsúla agus iad déanta as cineálacha éagsúla gloine. Úsáidtear comhlionsaí leis na hiomraill optúla sna lionsaí a íosmhéidiú. Sampla tábhachtach de seo is ea an comhlionsa neamhchrómatach. Go bunúsach, ní hionann an fócas do na tonnfhaid éagsúla i lionsa aonair, rud a tharraingíos iomrall crómatach (iomrall datha), ionas go bhfeictear, abair, sórt ”bogha báistí” de dhathanna timpeall ar an réalta sa teileascóp. Comhlionsaí neamhchrómatacha iad na comhlionsaí atá ceaptha go speisialta le baint den iomrall chrómatach.

Comhordanáidí neamhaí a thugtar ar na comhordanáidí a úsáideas na réalteolaithe le háit na rinne neimhe ar an spéir a shocrú is a shainmhíniú. Bíonn córais éagsúla chomhordanáidí acu le haghaidh cuspóirí éagsúla:

• Córas na léaslíne. Tá an córas seo bunaithe ar an áit a bhfuil an breathnóir féin suite ar dhroim an Domhain. Is í an léaslíne a shocraíos bunphlána an chórais agus nialas an leithid (is é sin, nialas na hairde). Is iad poil an chórais seo ná an forar (an pointe os cionn an bhreathnóra) agus an nadair (an pointe taobh thíos den bhreathnóir). Tugtar airde (leithead) agus asamat (fad) ar na comhordanáidí. Is féidir tuaisceart nó deisceart na léaslíne a úsáid mar nialas don fhad (don asamat).
• Córas an mheánchiorcail. Is féidir an córas seo a bhunú ar lárphointe an Domhain (an leagan geolárnach den chóras, mar a déarfá) nó ar lárphointe na Gréine (an leagan héilealárnach den chóras). Is é an meánchiorcal neamhaí nialas an leithid, agus is é cónocht an Earraigh nialas an fhaid. Diallas a thugtar ar an leithead sa chóras seo, agus tá dhá fhad éagsúla ann: an cheartairde (an ceartéirí, an dronéirí, an dronairde) agus an uair-uillinn. Tá an cheartairde ag dul i méadaíocht soir, agus an uair-uillinn ag dul i méadaíocht siar. Cé gur uaillinn atá i gceist leis an gceartairde chomh maith leis an uair-uillinn, tugtar an dá rud in aonaid ama seachas in aonaid stua, ionas gurb ionann an ciorcal iomlán agus ceithre huaire is fiche ar an gclog.
• Córas an éicliptigh. Tá an leagan geolárnach agus an leagan héilealárnach ann. Is é an t-éiclipteach is nialas don leithead, agus is é cónocht an Earraigh is nialas don fhad. Tugtar fad éicliptigh agus leithead éicliptigh ar an bhfad agus ar an leithead sa chóras seo.
• Córas na gcomhordanáidí réaltracha. Is é lárphointe na Gréine bunphointe na gcomhordanáidí. Is é plána an réaltra is nialas don leithead, agus is é lárphointe an réaltra is nialas don fhad. Tá an pol thuaidh suite i bhFolt Bheirnicé, agus an pol theas sa Dealbhóir.

Compánach is féidir a thabhairt ar cheann de na réaltaí sa déréalta. Is gnách compánach nó coimhdire a thabhairt ar an gcomhbhall is laige: mar shampla, is ionann ”compánach Sirius” agus Sirius B.

Comparadóir caochaíola an gléas d’úsáidtí sna laethanta a bhí le dhá ghrianghraf réalteolaíocha den limistéar chéanna den spéir a chur i gcomparáid le chéile. D’fhéadfadh an réalteolaí dul ó ghrianghraf amháin go grianghraf eile go sciobtha agus é in ann na difríochtaí a aithint – sonrú a chur i gcóiméad, abair, nó i réad eile a bhí ag gluaiseacht go luath i gcomparáid le cúlra suaimhneach na réaltaí i gcéin. Le gléas den chineál seo a d’aithin Clyde Tombaugh Plútón sa bhliain 1930, mar shampla. Ba é an fisiceoir Gearmánach Carl Pulfrich a chéadcheap an comparadóir caochaíola sa bhliain 1904.

Inniu, is fearr leis na réalteolaithe ríomhairí a úsáid le haghaidh comparáidí mar seo, agus is gnách na grianghrafanna réalteolaíocha féin a choinneáil i dtaisce i bhfoirm leictreach ar dhioscaí ríomhaire.

An Compás a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Riail, an Faolchú, an Ceinteár, Cros an Deiscirt, an Chuileog, agus Triantán an Deiscirt. Ba é Nicolas Louis de Lacaille a shainigh is a d’ainmnigh an Compás (Circinus as Laidin) thiar san ochtú haois déag. Níl an Compás ar réaltbhuíonta feiceálacha na spéire; an réalta is gile atá ann, is é sin Alpha Circini, is réalta phríomhsheichimh í a dtagann athruithe (ascaluithe) ar a gile go tiubh – réalta mhearascalach a thugtar ar a leithéid. Níl Alpha Circini suite ach faoi leathchéad solasbhliain dínn.

Compás an Mhairnéalaigh nó Pyxis nó Pyxis Nautica a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir na Seolta, an Phéist Uisce, Deireadh na Loinge, agus an tAerchaidéal. Réaltbhuíon fhann é Compás an Mhairnéalaigh; is fathachréalta B-aicme í an réalta is gile i gCompás an Mhairnéalaigh (Alpha Pyxidis) agus í suite faoi naoi gcéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Ritheann plána Bhealach na Bó Finne trí Chompás an Mhairnéalaigh.

Compás diallais nó méadar diallais a thugtar ar an uirlis a úsáidtear leis an diallas maighnéadach (an difríocht idir tuaisceart an mhaighnéid agus an fíorthuaisceart) a thomhas.

Conair an lándorchadais: Má théann an Ghealach idir an Ghrian agus an Domhan, caithfidh sí a scáil ar an Domhan, rud ar a dtugtar urú gréine (nó éiclips gréine). Tá an Domhan agus an Ghrian araon níos mó ná an Ghealach, rud a chiallaíos nach féidir leis an nGealach iomlán an Domhain a fhágáil i ndorchadas. Ní bhíonn ach réigiún áirithe de dhroim ár bpláinéid faoi lánscáil na Gealaí, agus ar ndóigh tá an réigiún sin ag athrú de réir is mar atá an Domhan féin ag déanamh bulla báisín. Tugtar conair an lándorchadais ar an mbealach a leanas an lánscáil le linn an uraithe.

Cónasc atá i gceist má tá dhá rinn neimhe le feiceáil in aice a chéile – go bunúsach, más ionann an dronairde (an ceartéirí, an cheartairde) don dá réad, nó más ionann an diallas don dá réad. An pláinéad atá ag fithisiú na Gréine taobh istigh d’fhithis an Domhain, má tá sé i gcónasc agus é ar an taobh thall den Ghrian, deirimid gur cónasc uachtair atá i gceist. Más ar an taobh abhus den Ghrian atá sé, is éard atá i gceist ná cónasc íochtair.

Cónocht – Sa ghnáthchaint, is ionann an cónocht agus an lá atá ar aon fhad leis an oíche: cónocht an fhómhair agus cónocht an earraigh. Maidir leis na réalteolaithe, tugann siadsan cónocht ar phointe teagmhála an mheánchiorcail neamhaí agus an éicliptigh. Tá dhá phointe den chineál sin ann: cónocht an fhómhair (túsphointe Libra) agus cónocht an earraigh (túsphointe Aries). Ainmneacha stairiúla iad ”túsphointe Libra” agus ”túsphointe Aries”, nó, de thoradh luainíocht na gcónochtaí, tá na pointí sin suite i réaltbhuíonta eile ar fad inniu, seachas na cinn óna bhfuair siad a n-ainm. Réalteolaí sean-Ghréagach a bhaist mar sin iad, sé scór bliain roimh Chríost. Aries an t-ainm Laidine ar an Reithe, agus Libra a thugtar ar an Meá.

Copernicus an leagan Laidine de shloinne an réalteolaí Pholannaigh Mikołaj Kopernik, ach thar aon rud eile, is cráitéar millteanach ar an nGealach é Copernicus a fuair a ainm ón réalteolaí. Tá Copernicus timpeall ar dheich gciliméadar is ceithre scór ar trastomhas, agus é suite ar an taobh den Ghealach atá iompaithe inár dtreo. Is féidir é a fheiceáil gan dul ach i dtuilleamaí na ndéshúileach. Cráitéar réasúnta óg é Copernicus, agus le fírinne tugtar ”tréimhse Copernicus” ar an tréimhse is deireanaí i ngeolaíocht stairiúil na Gealaí.

Tá cráitéar ar Mhars freisin a bhfuil an t-ainm céanna air, agus é thart ar thrí chéad ciliméadar ar trastomhas – i bhfad níos mó ná an ceann ar an nGealach.

Córas Cassegrain – Is éard atá i gceist leis seo ná dearadh teileascóip a chuireas ar ár gcumas frithchaiteoir (teileascóp scáthánbhunaithe, teileascóp frithchaiteach) a thógáil a bhfuil a fhad fócasach níos mó ná fad an ghléis féin. Is é is bunsmaoineamh do chóras Cassegrain ná go bhfuil scáthán mór cuasach ann agus poll ina lár. Frithchaithfidh an scáthán seo an solas ar scáthán beag dronnach atá suite os comhair an phoill. Ansin rachaidh an solas isteach sa pholl a bhfuil an fócas taobh thiar de.

Is gnách glacadh leis gurbh é an sagart agus an t-optaiceoir féinteagasctha Laurent Cassegrain a chéadcheap an dearadh seo sna 1870idí, ach is féidir gur rith an smaoineamh le hoptaiceoirí eile faoin am chéanna.

Córas héilealárnach a thugtar ar an tuiscint go bhfuil na pláinéid agus réadanna beaga eile an Ghrianchórais ag fithisiú na Gréine – d’fhéadfá ”córas grianlárnach” a thabhairt uirthi chomh maith. Rith an smaoineamh seo le réalteolaithe sean-Ghréagacha féin. An chéad duine acu a raibh tuiscint héilealárnach aige ar an nGrianchóras ba é Aristarchus ó Samos é. Ina dhiaidh sin, áfach, fuair an tuiscint gheolárnach (an tuiscint a chuir an Domhan i lárphointe na hollchruinne) an lámh in uachtar go ceann na gcéadta bliain, cé go raibh réalteolaithe áirithe fonnmhar locht a fháil air.

An leagan den gheolárnachas a bhí i bhfeidhm san am, is gnách córas Tholamaeis a thabhairt air. Ba é Claudius Ptolamaeus, nó Tolamaes mar a thugaimid air as Gaeilge, a d’fhág a ainm ar an gcóras sin. Mhair Tolamaes i gCathair Alastair (Alexandria) san Éigipt sa dara haois i ndiaidh bhreith Chríost. Saoránach Rómhánach a bhí ann, ach mar ba ghnách i gcúigí oirthearacha Impireacht na Róimhe, ba í an Ghréigis teanga a chuid scríbhinní.

Ba é an Polannach Mikołaj Kopernik, nó Nicolaus Copernicus as Laidin, a d’athbheoigh an córas héilealárnach sa bhliain 1514 leis an tráchtas beag úd Commentariolus. Nuair a bhí a shaol ag druidim chun deiridh, bhí sé ag obair ar shaothar eile, De revolutionibus orbium coelestium (”Faoi imrothluithe na reann neimhe”), a chuaigh i gcló faoin am a fuair sé bás, sa bhliain 1543.

Is minic a shíltear go raibh ar Chopernicus a thuiscint ar struchtúr an ghrianchórais a chosaint ar an Eaglais Chaitliceach nó go raibh an Eaglais go tréan in aghaidh an héilealárnachais. Ní mar a shíltear a bhítear, áfach. Bhí Copernicus na scórtha bliain ag déanamh créafóige nuair a chuaigh an Eaglais chun cogaidh ar an héilealárnachas, agus ba é an tIodálach Galileo Galilei ba mhó a bhí thíos leis.

Bhí Galilei ina cheannródaí ag baint úsáide as an teileascóp le breathnuithe réalteolaíocha a dhéanamh, agus sa bhliain 1610 d’fhoilsigh sé saothar beag eolaíochta ina ndearna sé cur síos ar a raibh feicthe aige, Sidereus Nuncius nó ”Teachtaire na Réaltaí”. Bhí sé tar éis ceithre shatailít a aithint ag Iúpatar, agus breathnuithe déanta aige ar an nGealach s’againn féin: chonaic sé cuid mhaith cráitéar agus gnéithe tír-raoin eile uirthi fosta.

Bhain Galilei an chonclúid as an iomlán go raibh an Ghealach agus na pláinéid déanta as damhna den chineál chéanna agus an Domhan féin. Go nuige sin ba é tuiscint na n-eolaithe clasaiceacha cosúil le Tolamaes agus Arastótal go raibh na réaltaí agus na pláinéid déanta as an ”gcúigiú dúil” nach raibh gaolmhar le ceithre dhúile an Domhain (is é sin, an t-uisce, an tine, an talamh agus an t-aer, de réir mar a thuig eolaithe na seanársaíochta an scéal) agus go raibh siad foirfe, gan cháim gan locht, cosúil le Dia féin. Bhréagnaigh breathnuithe Galilei an tuiscint seo, agus ba é sin an phríomhchúis leis an dóigh ar chaith an Eaglais le Galilei. Ní raibh an Eaglais ag cur in aghaidh an héilealárnachais mar ghléas matamaitice le gluaiseachtaí na réadanna neimhe a áireamh – ba é an phríomhfhadhb ná gur spreag an héilealárnachas Galilei chun smaointí eiriceacha eile. Rud eile fós go raibh pearsana an Bhíobla ag tagairt do ghluaiseachtaí na Gréine, ar nós éirí agus luí na Gréine, agus mar sin ba é tuiscint an Bhíobla, dar leis na diagairí, gurbh í an Ghrian a bhí ag gluaiseacht seachas a mhalairt.

Ní hionann sin is a rá nach mbeadh réalteolaithe de chuid na hEaglaise – na réalteolaithe Íosánacha ach go háirithe – tar éis a thabhairt faoi deara go raibh fadhbanna ag roinnt le córas Tholamaeis. Ní raibh siad sásta glacadh leis an Domhan mar rinn neimhe i measc a leithéidí eile agus é ag gluaiseacht, áfach. Bhí siad claonta chun tacaíocht a thabhairt do chóras Tycho Brahe: sa tsamhail sin bhí an Ghrian ag dul timpeall an Domhain agus na pláinéid ag fithisiú na Gréine.

Chaith Galilei deireadh a shaoil faoi bhraighdeanas baile, ach má chaith, mhair an héilealárnachas ag dul chun cinn. Ba é an Gearmánach Johannes Kepler ba mhó a d’fhorbair an teoiric sa tseachtú haois déag. Ceannródaí a bhí in Kepler ar bhealaí eile fosta: eisean a d’aithin roimh aon duine nach ciorcail fhoirfe iad fithisí na bpláinéad. D’fhoilsigh sé téacsleabhar réalteolaíochta faoin teideal Epitome astronomiae Copernicanae (”Gearrinsint ar réalteolaíocht Copernicus”) timpeall na bliana 1620.

Nuair a bhí an seachtú haois déag ag druidim chun deiridh, tháinig an chéad eagrán de mhórshaothar Isaac Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica (”Prionsabail mhatamaiticeacha na fealsúnachta nádurtha”), i gcló – Principia, mar is gnách a thabhairt air. Glactar leis go forleathan gurbh é Principia an saothar réabhlóideach eolaíochta a chuir tús leis an bhfisic agus leis an réalteolaíocht i gciall an lae inniu. Cuid den réabhlóid ab ea an héilealárnachas. Faoi thionchar shaothar Newton chuaigh an Eaglais féin le héilealárnachas i rith na hochtú haoise déag, cé gur mhair an cosc ar shaothar Galilei i bhfad ina dhiaidh sin féin.

Córas meiniscis – Tugtar córas meiniscis ar dhearadh áirithe teileascóip ina gcuirtear lionsa meiniscis (lionsa atá cuasach ar thaobh amháin, dronnach ar an taobh eile) os comhair an réadscátháin le hiomraill an scátháin a cheartú. Ba é an t-optaiceoir Rúiseach Dmitry Maksutov a chéadcheap an córas meiniscis, agus mar sin is gnách teileascóp Maksutov a thabhairt ar an gcóras freisin.

Córas pláinéadach a thugtar ar na pláinéid atá ag dul timpeall ar réalta áirithe, agus iad á gceangal den réalta sin ag an imtharraingt. Go dtí le déanaí, bhí ár gcóras féin ar an t-aon chóras pláinéadach amháin a raibh aithne ag an gcine daonna air, ach sa bhliain 1992 chuir na réalteolaithe sonrú i dtrí phláinéad timpeall ar neodrónréalta áirithe atá suite i réaltbhuíon na Maighdine. Fuair na pláinéid seo na hainmneacha Draugr, Phobetor, agus Poltergeist. Inniu, tá na réalteolaithe an-díograiseach faoi na córais phláinéadacha amuigh sa chianspás, agus na céadta eiseapláinéid fionnta acu cheana féin, mar a thugtar ar na pláinéid i gcórais phláinéadacha eile.

Córas réaltach a thugtar ar réaltaí atá ceangailte dá chéile ag an imtharraingt agus iad ag fithisiú a chéile – is é sin, is córais réaltacha iad na déréaltaí is na hilréaltaí. Tá sé tábhachtach na fíor-chórais réaltacha a dhealú ó na cinn optúla. Na dé- agus na hilréaltaí optúla, is éard atá i gceist leosan ná réaltaí nach bhfuil siad ach suite ar aon líne ón Domhan, ionas go bhfeicimid in aice le chéile iad, cé nach bhfuil siad in aon chóngar dá chéile.

Córas Tholamaeis a thugtar ar an tuiscint gheolárnach ar struchtúr an ghrianchórais agus na hollchruinne – is é sin, an tuiscint a chuireas an Domhan sa lárphointe. Fuair an córas a ainm ó Claudius Ptolemaeus, nó Tolamaes, a chaighdeánaigh an geolárnachas sa dara haois i ndiaidh bhreith Chríost.

Cheap Tolamaes a chóras le gluaiseachtaí na reann neimhe a áireamh roimh ré – le huruithe Gréine agus Gealaí a thairngreacht, abair. Mar sin, fuair sé riachtanach córas an-chasta matamaitice a chur i dtoll le chéile. Coincheapanna tábhachtacha sa chóras iad an ciorcal iompair agus an t-eipiciogal. Go bunúsach, shíl Tolamaes agus na matamaiticeoirí réalteolaíocha roimh a lá féin go raibh gach pláinéad ag timpeallú pointe áirithe réasúnta gar don phláinéad féin – ba é an fhithis seo an t-eipiciogal. Ach ansin bhí an t-eipiciogal féin ag dul timpeall an Domhain ar chonair ar a dtugtaí an ciorcal iompair. Ghlac Tolamaes leis an tuiscint seo óna chuid réamhtheachtairí agus chuir sé a chasadh féin inti. Feabhsú ab ea a leagan féin den chóras ar ar tháinig roimhesean, agus mar sin d’fhan a chóras in úsáid ar feadh na gcéadta bliain.

Bhí Tolamaes ar na daoine ba léannta lena linn féin, agus níor theorannaigh sé é féin don réalteolaíocht agus don astralaíocht: chum sé tráchtas tábhachtach tíreolaíochta freisin, mar shampla. Cé go raibh a chóras réalteolaíoch bun os cionn le tuiscint an lae inniu, tá cuid dá obair beo inniu féin, ó rinne sé cion fir ag léarscáiliú na spéire freisin.

Sna laethanta a bhí, ba ghnách leis na healaíontóirí coróin a tharraingt ar chloigeann Tholamaeis sna pictiúirí a rinne siad de, ó ba eisean ”rí na réalteolaíochta”.

Córas Tycho a thugtar ar an gcomhréiteach idir córas Copernicus agus córas Tholamaeis a rith leis an réalteolaí Danmhargach Tycho (Tyge) Brahe. Ba é barúil Tycho go raibh cuid den cheart ag Copernicus agus cuid ag Tolamaes: ní chreidfeadh sé go bhféadfadh an Domhan gluaiseacht ar bith a dhéanamh, chomh támh trom is a bhí sé, ach san am chéanna ba léir dó go raibh Copernicus in ann gluaiseachtaí na bpláinéad a léiriú ní b’fhearr ná Tolamaes. Ba é a theoiricsean go raibh na pláinéid ag fithisiú na Gréine, agus an Ghrian ag fithisiú an Domhain.

Córas UBV – Córas é an córas UBV (ultraviolet – blue – visible, ultraivialait – gorm – infheicthe) a úsáidtear le réaltaí a aicmiú de réir a méide dealraithí. Is éard a dhéantar ná méid, nó gile, na réalta a thomhas de réir na radaíochta ultravialait, an tsolais ghoirm agus an tsolais infheicthe go léir, agus is é meán na luachanna seo a thugas méid na réalta de réir an chórais áirithe seo.

Córas uilleach a thugtar ar an leagan forbartha de chóras Cassegrain. Sa chóras seo tá an súil-lionsa ar thaobh an teileascóip, agus réimse an-chúng radhairc ann.

Cor Caroli nó Croí Shéarlais a thugtar ar Alpha Canum Venaticorum, is é sin, an réalta is gile i réaltbhuíon na Madraí Fiaigh. Déréalta í Alpha Canum Venaticorum, ach is é moladh Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta gan ”Cor Caroli” a thabhairt ach ar an gceann is gile den dá chomhbhall sa déréalta. Is fathachréalta í an réalta sin, agus í tuairim is céad oiread chomh geal agus an Ghrian, cé nach bhfuil ach mais na Gréine méadaithe faoi thrí inti. Tá Cor Caroli suite faoi chéad is cúig solasbhliana déag dínn.

Fuair an réalta a hainm ón Rí Séarlas a hAon de mhuintir na Stíobhartach. Ba é Francis Lamb, thiar sa bhliain 1673, a bhaist Cor Caroli Regis Martyris – ”Croí Shéarlais, an Rí agus an Mhairtírigh” – ar an réalta ina réaltmhapa féin. Is minic a shíltear, áfach, gurbh é Edmund Halley a d’ainmnigh as Séarlas a Dó é.

Coróin a thugtar ar an scamall plasma timpeall na Gréine, agus é ag sroicheadh na milliúin ciliméadair amach sa spás. Bíonn an choróin le feiceáil le linn urú iomlán na Gréine. Tá an choróin i bhfad níos teo ná dromchla na Gréine, agus í scartha ó fhótaisféar na Gréine ag an gcrómaisféar.

Coróin an Deiscirt atá ar an réaltbhuíon idir an Saighdeoir, an Scairp, an Teileascóp agus an Altóir. Cé go dtugtar ”coróin” uirthi, tá sí níos cosúla le crú capaill. Fuair sí a hainm ó Choróin an Tuaiscirt, ó tá an dá réaltbhuíon réasúnta cosúil le chéile. Ba é Claudius Tolamaes a bhaist an bheirt acu ina chuid scríbhinní réalteolaíochta.

Is í Alphecca Meridiana, nó Meridiana, nó Alpha Coronae Australis (nó Alpha Coronae Austrinae) an réalta is gile i gCoróin an Deiscirt. A-réalta í Alphecca Meridiana, agus í breis is dhá oiread chomh mór leis an nGrian ó thaobh an trastomhais is na maise de; san am chéanna tá sí tuairim is tríocha oiread níos lonrúla ná an Ghrian. Is í an ghné is suntasaí di ná go bhfuil sí ag rothlú ar a hais go han-sciobtha. Tá an radaíocht infridhearg as Alphecca Meridiana as pabhar láidir, rud a thugas le fios go bhfuil fáinne dusta timpeall na réalta.

Coróin an Tuaiscirt a thugtar ar an réaltbhuíon idir Earcail, an tAoire agus Ceann na Péiste. Tugtar Alphecca, Alphekka, Gemma nó An tSeoid ar an réalta is gile i gCoróin an Tuaiscirt – Alpha Coronae Borealis an t-ainm de réir chóras Bayer. Tá Coróin an Tuaiscirt, nó astaireacht na réaltaí is gile inti, cosúil le crú capaill, díreach ar nós Choróin an Deiscirt, agus is ó Choróin an Tuaiscirt a fuair Coróin an Deiscirt a hainm. Ceann de na sean-réaltbhuíonta traidisiúnta í Coróin an Tuaiscirt, nó luaitear i scríbhinní réalteolaíochta Tholamaeis féin í.

Déréalta uraitheach í Alpha Coronae Borealis, is é sin tagann an coimhdire go tráthrialta idir sinn agus an phríomhréalta, rud a aithnítear mar íosmhéid solais in athruithe ghile na déréalta. A-réalta the bhán í an phríomhréalta, agus í cúpla oiread níos téagartha ná an Ghrian s’againn. Tá sí ceithre oiread déag is trí scór níos lonrúla ná an Ghrian, cé nach n-áirítear ar na fathachréaltaí í, ach ar an bpríomhsheicheamh. Maidir leis an gcomhbhall beag, is réalta G-aicme é cosúil leis an nGrian, beagáinín níos lú ná í ó thaobh na maise de. Tá Alphecca suite faoi chúig solasbhliana déag is trí scór dár ngrianchóras.

Coróiniam – Thiar sa naoú haois déag bhí an teoiric ag eolaithe áirithe go raibh dúil cheimiceach nua ar fáil i gcoróin na Gréine. Is é an t-ainm a cheap duine acu – an Rúiseach Dmitry Mendeleyev (an fear céanna a chéadcheap tábla peiriadach na ndúl) – don dúil seo ná coróiniam nó niútainiam (tagairt do shloinne Isaac Newton a bhí i gceist leis an dara hainm a mhol sé, ar ndóigh). Bhí an teoiric seo bunaithe ar an speictreascópacht, nó bhí líne aitheanta ag na heolaithe ar speictream na Gréine nach raibh siad in ann a athchruthú sa tsaotharlann agus nach raibh cosúil le línte speictreacha na ndúl aitheanta. Mar sin shíl siad go raibh dúil nua i gceist.

Mar a fuarthas amach ina dhiaidh sin áfach ba é an t-iarann ba chúis leis an líne – ian iarainn a raibh lucht deimhneach trí aonad déag aige (is é sin adamh iarainn a thug uaidh trí leictreon déag). Ní dual don iarann a leithéid d’ian a dhéanamh faoi imthoscaí an Domhain, agus mar sin ní raibh taithí ag na heolaithe air: na hiain iarainn a bhíos le fáil i gcomhdhúile iarainn a bhfuil aithne againn orthu níl ach lucht deimhneach dhá nó trí aonad acu, agus rachadh sé rite leat ian Fe¹³⁺ a chruthú sa tsaotharlann.

Corónagraf a thugtar ar ghléas a chuirtear os comhair an teileascóip le diosca na Gréine a dhorchú, ionas gur féidir leis na heolaithe breathnuithe a dhéanamh ar choróin na Gréine nó ar an gcuid den spéir atá timpeall na Gréine.

An Chorr nó Grus a thugtar ar an réaltbhuíon idir an tIndiach, an Túcán, an Micreascóp, Iasc an Deiscirt, an Dealbhóir, agus an Féinics. Ceann d’”Éanacha an Deiscirt” í an Chorr, mar a deirtear; is iad an Túcán, an Féinics, agus an Phéacóg na ”héanacha” eile. Ba é an réalteolaí Pléimeannach Petrus Plancius (nó Pieter Platevoet), thiar faoi dheireadh na séú haoise déag, a shainaithin an Chorr mar réaltbhuíon ar leith. Roimhe sin ba ghnách dearcadh uirthi mar chuid d’Iasc an Deiscirt.

Is é Alnair nó Alpha Gruis an réalta is gile sa réaltbhuíon seo. Réalta phríomhsheichimh é, ach cosúil le Sirius tá sé an-te, an-lonrúil, cé nach bhfuil sé ach ceithre oiread chomh mór leis an nGrian. Le fírinne chomh lonrúil is atá sé is féidir go bhfuil sé díreach leis an bpríomhsheicheamh a fhágáil ina dhiaidh le hiompú ina fhathachréalta. Tá sé deich n-oiread chomh lonrúil le Sirius féin.

ALNAIR AGUS SIRIUS Á gCUR I gCOMPARÁID
Réalta	Trastomhas (1 = trastomhas na Gréine)	Mais (1 = mais na Gréine)	Aicme speictreach	Lonrachas (1 = lonrachas na Gréine)	Méid dhealraitheach	Fad ón Domhan
Alnair (Alpha Gruis)	3.4	4.0	B	263	+1.74	céad agus aon solasbhliain amháin (aon pharsoic déag agus fiche)
Sirius A (Alpha Canis Majoris A, príomh-chomhbhall na déréalta)	1.7	2.0	A	25	-1.47	ocht solasbhliana agus sé dheichiú cuid (dhá pharsoic agus sé dheichiú cuid)

Maidir le Beta Gruis, is fathachréalta dhearg í nach bhfuil mórán rudaí suimiúla le rá fúithi: níl sí ach dhá oiread is ceithre dheichiú cuid chomh trom téagartha leis an nGrian, ach tá sí dhá mhíle is cúig chéad oiread níos lonrúla. Réalta M-aicme í.

Gamma Gruis arís, is fathachréalta í fosta ach is mar B-réalta a aicmítear í – is é sin, ar an dara aicme speictreach is teo. Radaíocht ultraivialait is mó a astaíos sí, ach tá sí lonrúil go maith ó thaobh an tsolais infheicthe chomh maith – tuairim is trí chéad is nócha oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Réalta bhánghorm í, ar ndóigh.

Corraíl – Glacaimis leis go bhfuil córas dhá rinn neimhe againn, agus ceann acu ag dul timpeall an chinn eile – is maith an sampla iad an Domhan agus an Ghealach, ar ndóigh. Tugtar corraíl ar an dóigh a gcuireann fórsaí eile seachas imtharraingt an Domhain (an phríomhúlaigh) isteach ar ghluaiseacht na Gealaí (na satailíte), ansin. Is féidir le himtharraingt na Gréine, mar shampla, corraíl a spreagadh i bhfithis na Gealaí; maidir leis na pláinéid, is léir go mbíonn siad ina gcúis corraíola ag a chéile. An té a chaitheas súil ar chóras na satailítí timpeall ar Iúpatar, tuigfear dó ar an toirt gur féidir leo corraíl a tharraingt ar a chéile.

Corrán an Leoin a thugtar ar astaireacht na réaltaí seo a léanas: Epsilon Leonis, Mu Leonis, Zeta Leonis, Gamma Leonis, Eta Leonis, agus Alpha Leonis. Mar is léir ón ainm, tá sí ar dhéanamh an chorráin, agus is cuid de réaltbhuíon an Leoin í.

Cosmagnaíocht a thugtar ar an gcraobh réalteolaíochta atá dírithe ar bhunús na hollchruinne a thuiscint agus ar theoiricí a fhorbairt le breith na hollchruinne a mhíniú. Is í teoiric na hOllphléisce an múnla cosmagnaíochta is tábhachtaí i réalteolaíocht an lae inniu.

Cosmeolaíocht a thugtar ar an gcraobh réalteolaíochta atá dírithe ar fhás, forbairt agus todhchaí na hollchruinne a thuiscint agus na dlíthe nádúrtha a stiúras an fhorbairt sin a thaighde, a mhapáil agus a oibriú amach.

Cothromaíocht radantach atá i gceist nuair atá córas dúnta de choirp againn, agus gach corp acu ag tabhairt uaidh an fhuinnimh chéanna mar radaíocht agus atá sé a ghlacadh chuige – is é sin, is ionann an radaíocht astaithe agus an radaíocht ionsúite.

Cothromóid Kepler – Is í cothromóid Kepler ná:

M = E – e sin E

inarb ionann:

• M agus an mheán-aimhrialtacht;
• E agus an aimhrialtacht éalárnach;
• e agus an éalárnacht.

Seasann sin don tsíneas, ar ceann de na feidhmeanna triantánúla é.

Ba é an réalteolaí Gearmánach Johannes Kepler (1571-1630) ba thúisce a d’fhoilsigh an chothromóid seo. Gléas matamaitice atá inti ar bhain sé úsáid as agus é ag oibriú amach na ndlíthe nádúrtha a stiúras gluaiseachtaí na bpláinéad, nó dlíthe Kepler mar a thugtar orthu.

Cráitéar – Go bunúsach is éard is cráitéar ann ná poll mór sa talamh. Sa réalteolaíocht is iad na cráitéir dhreigíte is tábhachtaí, is é sin, cráitéir a cruthaíodh nuair a bhuail dreigít faoi dhromchla an phláinéid nó na gealaí. Ar ndóigh tá cráitéir bholcánacha ann chomh maith – is é an cráitéar an poll as a dtagann laibhe, deatach agus dusta, fad is a fhanas an bolcán beo.

Crapadh Kelvin nó crapadh Kelvin-Helmholtz a thugtar ar an dóigh a gcrapann an scamall gáis chuige faoi thionchar a imtharraingthe féin. San am chéanna tá an scamall ag cailleadh fuinnimh mar theas.

Fuair an crapadh a ainm ó William Thomson (tiarna Kelvin) agus ó Hermann Helmholtz.

Crapadh Lorentz-Fitzgerald a thugtar ar chrapadh coibhneasaíoch an fhaid. Go bunúsach, is éard a deir teoiric coibhneasaíochta Albert Einstein ná gur tairiseach (is é sin uimhir dhearbh dho-athraithe) é luas an tsolais san fholús, nó c, agus go gcaithfidh na hairíonna fisiceacha géilleadh don tairiseach seo. Toradh don ghéilleadh seo é crapadh Lorentz-Fitzgerald. An spásbhád atá á luasghéarú i dtreo luas an tsolais, tá sí ag dul i ngiorracht, mar a fheictear don bhreathnóir atá suite socair – rud nach n-aithníonn siad siúd, áfach, atá ag taisteal ar bhord an spásbháid.

Ní mór cuimhne a choinneáil air nach bhfuil aon rud ná réad ”suite socair” de réir theoiric na coibhneasaíochta, ach amháin i gcoibhneas ruda eile. Mar sin, nuair a dúradh thíos go bhfuil an breathnóir ”suite socair”, is ionann sin is a rá go bhfuil sé suite socair i gcóras comhordanáidí ina bhfuil an réad eile ag gluaiseacht leis agus a luas ag teacht i gcóngar do luas an tsolais.

Fuair crapadh Lorentz-Fitzgerald a ainm ón bhfisiceoir Ollannach Hendrik Lorentz agus ón Ollamh Éireannach George Francis Fitzgerald (nó Seoirse Proinsias Mac Gearailt, más fearr leat an leagan sin).

Crios Oiríon nó an Bhanlámh, nó an tSlat is an Bhanlámh, nó Slat an Rí, nó Slat an Cheannaí, nó an Fhearsaid, nó Slat an Bhodaigh a thugtar ar an astaireacht trí réalta atá i lár an Bhodaigh – más mar fhear armtha a shamlaítear an réaltbhuíon, is iad crios an tsaighdiúra sin iad. Is iad ainmneacha na réaltaí seo ná Alnitak, Alnilam, agus Mintaka, agus is fathachréaltaí teo gorma nó gormbhána iad. Cé go bhfuil siad ar réaltaí geala na spéire, tá trí réalta is gile ná iad féin sa réaltbhuíon chéanna, mar atá, Betelgeuse, Rigel, agus Bellatrix.

Ilréaltaí iad Alnitak agus Mintaka. Maidir le hAlnilam, dealraíonn sé nach bhfuil coimhdire ar bith aici.

Ainm traidisiúnta	Alnilam	Alnitak	Mintaka
Ainm de réir chóras Bayer	Epsilon Orionis	Zeta Orionis	Delta Orionis
Aicme speictreach	B (ollfhathach gorm)	O (ollfhathach gorm) – an phríomhréalta; B-réaltaí iad an dá chomhbhall eile	O (ollfhathach gorm) – an phríomhréalta; B-réaltaí iad na trí cinn is mó de na comhbhaill
Fad ón Domhan	Tuairim is dhá mhíle solasbhliain	Tuairim is 1,260 solasbhliain (luach an-mhíchruinn!)	Tuairim is míle agus dhá chéad solasbhliain
Mais i gcomparáid leis an nGrian	30-65 oiread	23-43 oiread (an phríomhréalta), 11-17 n-oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile)	24 oiread (an phríomhréalta), 8.4 + 22.5 + 9 n-oiread (na trí cinn is mó de na comhbhaill eile)
Lonrachas i gcomparáid leis an nGrian	Ocht gcéad tríocha míle oiread	Dhá chéad caoga míle oiread (an phríomhréalta), tríocha dhá mhíle oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile)	Céad is nócha míle oiread (an phríomhréalta; níl na comhbhaill eile in aon chóngar do bheith chomh lonrúil)
Ga (nó trastomhas) i gcomparáid leis an nGrian	Dhá oiread is dhá scór	Fiche oiread (an phríomhréalta), seacht n-oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile)	16.5 oiread (an phríomhréalta), 6.5 oiread, 10.4 oiread, 5.7 oiread (na comhbhaill eile)
Dearbhmhéid	-6.95	-6.0/-3.9/-4.1	-5.8 (go hiomlán), -5.4 (an phríomhréalta)
Méid dhealraitheach	1.69	1.77 (an trí chomhbhall in éineacht)	2.23 (na comhbhaill go léir in éineacht)

Crios ózóin nó ózónaisféar a thugtar ar an gciseal i strataisféar an Domhain a neodraíos an chuid is mó den radaíocht ultraivialait ón nGrian. In íochtar an strataisféir is mó atá an tiúchan ózóin.

Is éard atá san ózón ná allatróp trí-adamhach na hocsaigine. Dhá adamh atá i móilín na gnáthocsaigine, nó O₂; is é O₃ foirmle cheimiceach an ózóin. Níl an móilín ózóin róchobhsaí, nó is dual dó titim as a chéile agus gnáthocsaigin a dhéanamh, agus sin de phléasc; mar sin is ar éigean is féidir ózón a aonrú ón ngnáthocsaigin. San ózónaisféar féin ní sháraíonn tiúchan an ózóin 10 gcuid sa mhilliún.

Tá buaireamh ar an gcine daonna le fada faoin dochar atá sna clórafluaracarbóin agus sna brómafluaracarbóin don chrios ózóin. Comhdhúile iad seo atá cosúil leis na hiodracarbóin ach amháin go bhfuil adaimh chlóirín, fluairín nó bróimín curtha in áit na n-adamh hidrigine sa struchtúr móilíneach acu. Is éard is cúis leis an dochar atá sna substaintí seo ná go bhfuil siad chomh cobhsaí is gur féidir leis na móilíní a mbealach a dhéanamh a fhad leis an strataisféar, ach nuair a shroichfeas siad an strataisféar titfidh siad as a chéile agus an radaíocht ultraivialait ag dul i bhfeidhm orthu. Ansin a scaoiltear saor adaimh aonair, agus cuireann na saorfhréamha seo isteach ar an timthriall gnáthocsaigine-ózóin a stopas an radaíocht ultraivialait.

Inniu tá stáit an Domhain go léir tar éis conradh a shíniú faoi chosc ar úsáid na gclórafluaracarbón, agus dealraíonn sé go bhfuil an strataisféar ag teacht chuige féin arís i ndiaidh an dochair a rinne na comhdhúile seo. Ba nós, tráth den tsaol, iad a úsáid sna múchtóirí agus, mar thiomantáin, sna cannaí aerasóil.

Crios radaíochta nó crios Van Allen a thugtar ar cheann den dá chrios cáithníní luchtaithe timpeall ar an Domhan agus iad ar dhéanamh an toróidigh (cineál fáinne). Leictreoin agus prótóin is mó atá i gceist, agus iad á gceapadh ag réimse maighnéadach ár bpláinéid. An chuid is mó de na cáithníní seo is cuid den ghrianghaoth iad, agus an chuid eile ag baint leis an radaíocht chosmach. Bíonn athruithe na grianghaoithe ag dul i bhfeidhm ar na creasanna radaíochta, agus uaireanta cruthaítear crios breise a mhaireas tráth.

Fuair na creasanna a n-ainm ó James Van Allen, an t-eolaí Meiriceánach a chuir an chéad sonrú iontu. Bhí sé ina cheannródaí ag baint úsáide as gléasra ar bhord satailítí le taighde a dhéanamh ar mhaighnéadsféar an Domhain.

Croí carraigeach – Tá croí carraigeach ag na mórphláinéid úd Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún, cé go bhfuil an chuid eile den phláinéad comhdhéanta as gás (na gásfhathaigh, arb iad Iúpatar agus Satarn iad) nó as oighear (na hoighearfhathaigh, arb iad Úránas agus Neiptiún iad).

Cróimiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 24, agus is é Cr an tsiombail don chróimiam sna foirmlí ceimiceacha. Ceann de na miotail trasdultacha é an cróimiam. Miotal lonrúil sobhriste atá ann a dtagann smúid ocsaíde air agus ocsaigin an atmaisféir ag dul i bhfeidhm air. Tá ainm an chróimiam bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíos ”dath”, toisc go mbíonn dath láidir sna dúile cróimiam. Tá a lán staideanna ocsaídiúcháin ag an gcróimiam ina chuid comhdhúl, agus dathanna éagsúla sna comhdhúile, go háirithe má thuaslagtar san uisce iad.

Seo comhdhúile áirithe de chuid an chróimiam:

Foirmle cheimiceach	Ainm	Uimhir ocsaídiúcháin
CrCl3	Clóiríd chróimiam (tríchlóiríd chróimiam)	+3
Tá dath corcra sa chlóiríd chróimiam nuair atá sí saor ó uisce. Déanann sé criostail in éineacht le huisce, ionas go bhfuil sé mhóilín uisce ann in aghaidh gach adamh cróimiam. San fhoirm seo tá dath uaine ann, agus is é seo an cineál clóiríd chróimiam is féidir a cheannach. Úsáidtear mar chatalaíoch í, is é sin le luas a chur le himoibriúcháin cheimiceacha áirithe. Níl sé in aon chóngar do bheith chomh dainséarach don duine le comhdhúile áirithe eile de chuid an chróimiam, ach is gnách dearcadh air mar shubstaint urchóideach.
CrO3	Trí-ocsaíd chróimiam, ”aigéad crómach”	+6
Tá dath dúchorcra sa tríocsaíd nuair atá sí saor ó uisce, ach má ólann sí uisce chuici tiocfaidh dath geal flannbhuí ann. Is minic a dhíoltar mar ”aigéad crómach” í, ós í ainhidríd an aigéid chrómaigh í, ach dáiríribh ní féidir aigéad crómach a ghineadh tríd an tríocsaíd a thuaslagadh san uisce. Úsáidtear an trí-ocsaíd sa phlátáil. Nimh láidir a spreagas ailse atá inti.
CrCl2	Dé-chlóiríd chróimiam	+2
Criostail bhána atá sa dé-chlóiríd nuair atá sí saor ó uisce. Is comhdhúil tais-scópach í áfach, is é sin is dual di uisce a ól chuici, agus leis an uisce tiocfaidh dath uaine inti. Má thuaslagtar san uisce í gheofar tuaslagán gorm nó uaine. Ní úsáidtear dé-chlóiríd chróimiam sa tionsclaíocht, ach is amhábhar do chomhdhúile cróimiam eile í sa tsaotharlann.

Maidir leis an mbaint atá ag an gcróimiam leis an orgánach daonna, braitheann sé ar an staid ocsaídiúcháin chomh maith. Más é +3 an uimhir ocsaídiúcháin, níl mórán urchóide sa chróimiam, ach is nimh láidir agus ábhar ailse é an cróimiam más é +5 an uimhir ocsaídiúcháin.

Tá an cróimiam 51.996 ar mheáchan adamhach, agus ceithre iseatóp nádúrtha aige: ⁵⁰Cr (4.35 % de chróimiam an dúlra), ⁵²Cr (83.8 %), ⁵³Cr (9.5 %), ⁵⁴Cr (2.35 %). Iseatóip chobhsaí iad de réir an dealraimh, cé go bhfuil na fisiceoirí idir dhá chomhairle fós faoin gcéad cheann acu: táthar ag déanamh go dtagann meath radaighníomhach (leictreonghabháil dhúbailte) air, ach má thagann féin, tá an leathré chomh fada is gur féidir beag is fiú a dhéanamh dá radaighníomhaíocht. Na hiseatóip radaighníomhacha eile atá ag an gcróimiam, is iseatóip shaorga de dhéantús na saotharlainne iad.

Is í an chróimít (ocsaíd an chróimiam agus an iarainn, FeCr₂O₄) an mianach cróimiam is tábhachtaí, agus is as an Afraic Theas agus as an gCasacstáin a thagas an chuid is mó den chróimiam. Úsáidtear an cróimiam mar chómhiotal – is é sin cuirtear le hiarann é le cruach dhosmálta a dhéanamh – agus i bplátáil.

Crómaisféar a thugtar ar an gciseal in atmaisféar na Gréine atá suite os cionn an fhótaisféir, faoi bhun na corónach. Tá an crómaisféar rósdearg, ach ní féidir é a aithint ná breathnuithe a dhéanamh air ach le linn urú iomlán na gréine. Tá an damhna sa chrómaisféar i bhfad níos scaipthe ná san fhótaisféar gan trácht ar bith a dhéanamh ar atmaisféar an Domhain. Tá an crómaisféar trí mhíle go cúig mhíle ciliméadar ar doimhneacht, agus é ag dul i dteas suas ón nGrian.

Tá an crómaisféar ag astú solais, agus is í an líne speictreach is láidre dá n-astaíonn sé ná H_α, is é sin, an líne a fhreagraíos do thitim an leictreoin ón tríú sceall go dtí an dara sceall san adamh hidrigine. Tá an líne seo 6563 angstram (656.3 nanaiméadar) ar tonnfhad, agus í suite i mbanda an tsolais dheirg – mar sin is í an líne seo is cúis le dath dearg an chrómaisféir.

Cros-aeróg Mills a thugtar ar dhearadh ar leith de radaiteileascóp atá bunaithe ar dhá shraith d’aeróga agus iad ag trasnú a chéile. Tá an dearadh ainmnithe as Bernard Yarnton Mills, an réalteolaí Astrálach a thóg an chéad radaiteileascóp den chineál seo sa bhliain 1954 i mBadgery’s Creek, leathchéad ciliméadar ó Sydney.

Cros an Deiscirt a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Ceinteár agus an Chuileog. I ré na sean-Ghréagach bhí Cros an Deiscirt le feiceáil ón nGréig féin, agus ba nós le Tolamaes dearcadh ar réaltaí Chros an Deiscirt mar chuid den Cheinteár. Ina dhiaidh sin, áfach, d’fhág luainíocht na gcónocht dofheicthe ón Eoraip iad, agus ligeadh i ndearmad iad. Ní bhfuair an réaltbhuíon an t-ainm atá uirthi inniu ach i Ré na Fionnachtana, nuair a thosaigh na hEorpaigh ag taisteal go cearnaí cianmhara den Domhan, áit a raibh na réaltaí seo le feiceáil.

Is iad na ceithre réaltaí is gile, Alpha Crucis, Beta Crucis, Gamma Crucis agus Delta Crucis, a thuill a hainm do Chros an Deiscirt: is astaireacht iad a chuirfeadh cros i gcuimhne duit. Na hainmneacha atá ar na réaltaí seo i gcóras Bayer, is gnách iad a ghiorrú go hAcrux, Becrux, Gacrux agus Decrux.

Tríréalta í Acrux agus í suite faoi thrí chéad, aon solasbhliain is fiche ón Domhan. Is féidir dhá chomhbhall a aithint le gléasra cianradhairc. Is B-réaltaí iad, agus iad tuairim is sé oiread déag chomh trom leis an nGrian. Tá gach ceann acu thart ar fiche míle oiread chomh lonrúil léi – an ceann is mó acu, tá sí breis is fiche míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian, agus an ceann is lú acu tá sí breis is cúig mhíle oiread déag níos lonrúla ná an Ghrian.

Déréalta í Becrux, nó Mimosa, mar a thugtar uirthi freisin. Déréalta speictreascópach í, is é sin, ní féidir í a aithint mar dhéréalta ach amháin trí anailís a dhéanamh ar a speictream. Tá Becrux suite faoi dhá chéad agus ocht scór solasbhliain dínn. B-réaltaí iad an dá chomhbhall, an ceann is mó acu sé oiread déag chomh téagartha leis an nGrian, an ceann is lú acu deich n-oiread. Tá sé incheaptha go bhfuil comhbhall beag eile ann fós.

Maidir le Gacrux, nó Rubídea mar a thugas lucht labhartha na Portaingéilise uirthi, is fathachréalta dhearg den M-aicme í agus í suite níos cóngaraí dúinn ná aon réalta eile den chineál. Tá sí oiread agus leath, nó dhá oiread, chomh téagartha leis an nGrian, cé go bhfuil sí breis is ceithre scór oiread chomh mór. Mar sin, is fathachréalta í a bhí ina habhac príomhsheichimh tráth, cosúil leis an nGrian féin, agus an chuma ar an scéal go dtiocfaidh an fhorbairt chéanna ar an nGrian i gceann na mílte milliún bliain.

Decrux áfach, is fo-fhathach bánghorm í atá ocht nó naoi n-oiread chomh teagartha leis an nGrian, agus ocht n-oiread chomh mór ó thaobh an trastomhais. Tá sí deich míle oiread chomh lonrúil. Pálida a thugtar ar Decrux i dtíortha na Portaingéilise.

Tá na ceithre réaltaí thuasluaite le feiceáil i mbratach na Brasaíle mar shiombailí do stáit éagsúla de chuid na tíre. Seasann Acrux do São Paulo, siombalaíonn Becrux Rio de Janeiro, is í Gacrux samhailchomhartha Bahía, agus maidir le Decrux, is í siombail Minas Gerais í.

Thairis sin, tá Epsilon Crucis le feiceáil sa bhratach, mar shiombail do stát Espírito Santo. K-réalta í, is é sin, fathachréalta fhlannbhuí agus í suite faoi dhá chéad is tríocha solasbhliain dínn. Cosúil le Gacrux, is iar-réalta phríomhsheichimh í a d’iompaigh ina fathachréalta de réir is mar a d’fhorbair sí.

Réadanna eile i gCros an Deiscirt iad an Gualmhála agus an Bosca Seod. Réaltnéal dorcha é an Gualmhála; réaltbhraisle oscailte atá sa Bhosca Seod.

An Chruinne nó an Ollchruinne a thugtar ar an spás-am go léir agus gach rud nó réad dá mbaineann leis an spás-am, in éineacht. Creideann formhór mór na n-eolaithe inniu gurbh í an Ollphléasc a chuir tús leis an gCruinne agus leis an spás-am go léir, ach ní hionann sin is a rá nach mbeadh teoiricí eile ann.

• Tugtar cruinne ascalach ar an teoiric a deir go dtagann Ollbhrúisc i ndiaidh gach Ollphléasc, is é sin, go gcuirfidh comh-imtharraingt na réadanna deireadh le fairsingiú na cruinne, agus go gcrapfaidh an chruinne chuici arís. Sa

  deireadh, tiocfaidh an chéad Ollphléasc eile, agus tosóidh an chruinne ag dul i bhfairsinge arís.

• Is í an chruinne bhoilscitheach an tuiscint a deir go bhfuil an spás féin ag boilsciú agus ag cailleadh cuaire.
• Cruinne chéimiúlachta í an chruinne seo againn, ós rud é go bhfuil na struchtúir eagraithe de réir céimiúlachta: tá na cáithníní eagraithe ina n-adaimh, na n-adaimh – ina réaltaí; na réaltaí – ina réaltraí; na réaltraí – ina mbraislí réaltraí; na braislí réaltraí – ina n-ollbhraislí; na hollbhraislí – ina bhfiliméid.
• Cruinne fhairsingíoch í an chruinne s’againn, ós rud é go bhfuil sí ag dul i bhfairsinge; tá na réaltraí i bhfad amach uainn ag druidim uainn, agus dá fhad amach uainn atá siad is amhlaidh is luaithe atá siad ag druidim uainn.
• Cruinne fhoisteanach a thugtar ar an teoiric a deir nach athrú ceart é an fairsingiú thuasluaite, ó tá damhna nua ag teacht chun saoil gan stad gan staonadh, agus é ag cothromú an dóigh a bhfuil an damhna á scaipeadh de thoradh an fhairsingiúcháin. Bhí glacadh éigin le teoiric na cruinne foisteanaí sna 1950idí, ach má bhí, tháinig sé chun solais go sciobtha nach raibh sí in ann a lán breathnuithe a mhíniú.
• Cruinne gheolárnach a thugtar ar an teoiric a deir go bhfuil an Domhan i lárphointe na hollchruinne. Is léir nach bhfuil glacadh ar bith leis an tuiscint seo i measc na n-eolaithe a thuilleadh.
• Cruinne statach í an ollchruinne nach bhfuil ag dul i bhfairsinge ná ag crupadh chuici. Teoiric thréigthe eile í teoiric na cruinne stataí.

Cruinníní a thugtar ar néalta dorcha gáis agus dusta sa spás, agus réaltaí nua á bhfoirmiú iontu.

Cuadraintídí: Is iad na Cuadraintídí an dreigechith a bhíos á fheiceáil i dtús Mhí Eanáir i réaltbhuíon an Aoire. Fuair an dreigechith seo a ainm ón gCeathramhán Múrach (Quadrans Muralis), sean-réaltbhuíon nach dtugann mapaí spéire an lae inniu aitheantas di a thuilleadh.

Cuaire: Deir teoiric coibhneasaíochta Einstein go gcuireann gach mais an spás-am ina timpeall as a riocht – is é sin, go gcuarann sí é. Cosúil leis sin, is dual do mhais na cruinne go léir an spás-am a chuaradh. A lán de na hiarmhairtí aisteacha a bhaineas leis an teoiric coibhneasaíochta is torthaí don chuaire seo iad.

Cuasár: Giorrúchán ón téarma radafhoinse chuasairéaltach nó réad cuasairéaltach (radafhoinse réaltchosúil, réad réaltchosúil) is ea an focal cuasár. Is éard atá i gceist leis an gcuasár ná dúpholl i gcroí réaltra agus é ag astú radaíochta de réir is mar atá damhna ón timpeallacht ag titim isteach sa dúpholl. Níl aon chuasár suite róchóngarach dúinn, agus le fírinne dealraíonn sé go bhfuil ré na gcuasár thart le fada – is é sin, an radaíocht a thagas chugainn ó na cuasáir inniu, tagann sí ó na laethanta a bhí, agus d’imigh an chuid is mó de na cuasáir féin idir an dá linn.

Ar na radathonnta a d’aithin na réalteolaithe na chéad chuasáir, ach ina dhiaidh sin tháinig chun solais gur féidir cuasáir a aithint ar bhandaí radaíochta eile fosta. Mar sin, níl an leagan ”radafhoinse chuasairéaltach” sách cruinn a thuilleadh.

Glactar leis inniu gurb éard atá (nó a bhí) sna cuasáir ná réaltraí gníomhacha agus gurb í an uilleann bhreathnóireachta an difríocht is mó idir iad agus na réaltraí gníomhacha eile.

Cúigréad Stephan: Grúpa réaltraí – cúig cinn ar fad – iad Cúigréad Stephan agus iad le feiceáil in aice a chéile i réaltbhuíon Pheigeasais. Ba é an réalteolaí Francach Édouard Stephan a chéadaithin an grúpa thiar sa bhliain 1877. Tá nasc imtharraingthe idir ceithre cinn de na réaltraí seo, agus an chuma ar an scéal go gcumascfaidh siad in aon réaltra amháin, i gceann na mórmhilliún bliain.

Cúisíocht: Is éard is brí leis an bhfocal cúisíocht ná an bhaint atá ag an gcúis lena toradh agus a mhalairt. Deir an fhisic chlasaiceach nach féidir don toradh bheith ann roimh a chúis, agus gurb é sin an t-iomlán is féidir leis an bhfisiceoir a rá i dtaobh na cúisíochta. Cuireann an fhisic choibhneasaíoch – is é sin, an fhisic atá bunaithe ar theoiric choibhneasachta Einstein – coinníoll breise leis seo: ní féidir le haon rud ná réad luas an tsolais a shárú, agus mar sin, ní féidir leis an gcúis an toradh a shroicheadh níos luaithe ná leis an solas.

Culaith spáis nó spáschulaith: Culaith bhrúchóirithe den chineál a chaitheas na spásairí. Tá soláthar ocsaigine ann chomh maith le cosaint ar radaíocht an spáis, agus ar ndóigh ní mór féachaint chuige go gcoinnítear an chulaith compordach ó thaobh na teochta de. Scéal eile fós é go bhfuil solas na gréine i bhfad níos láidire amuigh sa spás ná thíos ar dhroim an domhain, rud a chiallaíos go bhfuil scáthlán gréine ar leith de dhíth chun súile an spásaire a dhíonadh. Bíonn micridhreigeoidigh – dreigí beaga agus iad ag gluaiseacht go han-luath – coitianta go maith amuigh ansin freisin, agus ní mór an spásaire a chosaint orthu siúd. Rud eile nach rithfeadh leat ná go bhfuil gléasra ar leith ann le cuidiú leis an spásaire a chuid géag a fheacadh, toisc go n-éiríonn na teicstilí righin amuigh san fholús. Thairis sin bíonn roicéid bheaga ann a chuideos leis an spásaire an spásárthach a shroicheadh arís, má fhaigheann sé é féin rófhada amuigh.

Is léir nach bhfuil sé ciallmhar ar aon nós dul amach sa spás gan chulaith bhrúchóirithe a chaitheamh, nó dá mbainfeá triail as, thachtfaí thú. Na scéalta ficsin eolaíochta a thugas le fios go bpléascfá agus an fhuil ar fiuchadh i do chuid artairí de cheal aerbhrú, is ar éigean atá craiceann ar bith orthu. Ar ndóigh, tá dainséir mhóra ag baint leis an easpa aerbhrú, leis an radaíocht agus leis na difríochtaí móra teochta, ach is í an anocsacht – an easpa ocsaigine – roimh aon rud eile a chuirfeadh néal ionat is a mharódh thú. Dá mbeadh soláthar ocsaigine agat gan chulaith spáis, ansin d’fhéadfá do chloigeann a bhuaireamh leis na priacail eile.

Cumhacht solastiomnúcháin: Is dual don teileascóp níos mó solas a thiomsú ná do shúil an duine, toisc go bhfuil cró an teileascóip níos mó ná mac imrisc na súile, agus is í an chumhacht solastiomnúcháin an coibhneas a thugas le fios an difríocht. Is í an fhoirmle a shainíos an chumhacht solastiomnúcháin (P) ná:

P = (D_{cró an teileascóip}/D_{mac imrisc an duine})²

is é sin, má roinntear trastomhas (D) chró an teileascóip ar thrastomhas mhac imrisc an duine, agus má ardaítear an líon seo go cumhacht a dó (is é sin, má chearnaítear é), is éard a gheofar ná an chumhacht solastiomnúcháin. Is minic a thugas lucht na ceirde étendue ar an gcumhacht solastiomnúcháin – téarma Fraincise é.

An Cupán a thugtar ar an réaltbhuíon idir an Leon, an Mhaighdean, an Seiseamhán, an Phéist Uisce, agus an Préachán. Tríd is tríd níl mórán cuid súl ann, ach is fathachréaltaí flannbhuí K-aicme iad an dá réalta is gile sa réaltbhuíon.

Delta Crateris an réalta is gile acu. Tá sí suite beagnach faoi 190 solasbhliain dínn – cúpla solasbhliain níos gaire, go bunúsach – agus tá sí tuairim is aon oiread go leith chomh téagartha leis an nGrian. Mar sin, réalta phríomhsheichimh a bhí ann ar dtús a chuaigh in aois agus i méadaíocht.

Alpha Crateris nó Alkes a thugtar ar an dara réalta is gile acu. Tá sí suite faoi 160 solasbhliain dínn. Níl sí dhá oiread chomh téagartha leis an nGrian, agus is léir gur réalta phríomhsheichimh a bhí ann ar dtús, sular iompaigh sí ina fathach agus í ag dul in aois.

An Cúpla is ainm don réaltbhuíon atá ar an Stoidiaca idir an Portán agus an Tarbh. Réaltbhuíonta eile timpeall an Chúpla iad an Lioncsa, an tAra, an Bodach (Oiríon), an tAonbheannach, agus an Madra Beag. Fuair an réaltbhuíon a hainm ó chúpla na miotaseolaíochta Gréagaí, Castor agus Pollux, agus dá réir sin is iad Castor agus Pollux ainmneacha an dá réalta is gile sa Chúpla freisin.

Is é Pollux, nó Beta Geminorum, an réalta is gile sa Chúpla, agus is é an fhathachréalta is cóngaraí don Ghrian dá bhfuil ann, nó níl sé ach ceithre solasbhliana déag is scór ar shiúl uainn. Réalta K-aicme é Pollux, is é sin réalta fhlannbhuí. Tá mais dhá Ghrian ann, ach tá sé naoi oiread chomh mór leis an nGrian de réir an gha is an trastomhais, agus é breis is dhá scór oiread chomh lonrúil. Mar sin, réalta phríomhsheichimh a bhí i bPollux na milliúin blianta ó shin ach idir an dá linn chuaigh an réalta in aois, ionas gur iompaigh sí ina fathach. Sa bhliain 2006 dheimhnigh an réalteolaí Artie Hatzes go bhfuil pláinéad ag fithisiú Pollux.

Maidir le Castor, nó Alpha Geminorum, is ilréalta é. Is A-réaltaí iad an dá chomhbhall is gile sa chóras. Réaltaí príomhsheichimh iad ach is léir go bhfuil siad níos téagartha ná an Ghrian. Tá an córas iomlán suite faoi thuairim is leathchéad solasbhliain dínn.

Is í Athena, nó Gamma Geminorum, an tríú réalta is gile sa Chúpla. Tá Athena suite faoi naoi solasbliana is cúig scór dínn. Fo-fhathach A-aicme atá inti.

Mebsuta an t-ainm traidisiúnta ar Epsilon Geminorum, an ceathrú réalta is gile sa Chúpla. Réalta G-aicme atá inti, cosúil leis an nGrian s’againn, agus is ollfhathachréalta í: tá sí beagnach fiche oiread chomh téagartha leis an nGrian, timpeall ar 140 oiread chomh mór de réir an gha is an trastomhais, agus ocht míle cúig gcéad oiread chomh lonrúil.

Ollfhathach eile atá i Mekbuda, nó Zeta Geminorum – le fírinne córas ilréaltach atá ann, agus tá sé socraithe ag eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaithe gan an t-ainm sin Mekbuda a úsáid ach le tagairt do phríomhréalta an chórais. Tá an réalta seo suite beagnach míle is dhá chéad solasbhliain uainn, agus í ocht n-oiread chomh téagartha leis an nGrian. Tá an trastomhas cúig oiread is trí scór chomh mór le trastomhas na Gréine, agus tá Mekbuda beagnach trí mhíle oiread chomh lonrúil léi. Réalta athraitheach í Mekbuda, agus a haicme speictreach ag guagadh idir F agus G. Is é an cineál réalta athraitheach atá ann ná Ceifid chlasaiceach, is é sin, tá sí cosúil le Delta Cephei.

Damhna díchineálach nó damhna díchineálaithe a thugtar ar dhamhna nach féidir adaimh a aithint ann a thuilleadh toisc go bhfuil na leictreoin is na núicléóin fáiscthe chuig a chéile ag an imtharraingt, nó fiú ag an bhfórsa núicléach (an idirghníomhaíocht láidir). Tá cineálacha éagsúla den damhna dhíchineálach le fáil sna habhaic bhána, sna neodrónréaltaí agus sna dúphoill.

Sna habhaic bhána imíonn an chuid is mó den spás taobh istigh de na hadaimh, ach is féidir núicléis na n-adamh éagsúil a aithint thar a chéile i gcónaí. Sna neodrónréaltaí tá na prótóin tar éis sórt comhleá a dhéanamh leis na leictreoin ionas nach bhfuil ach neodróin fágtha. Na dúphoill arís, ní féidir a aithint orthu cén cineál damhna a bhí iontu sula ndearna siad an cliseadh a rinne dúphoill díobh. Le go bhféadfadh an damhna titim isteach in aon phointe amháin – singilteacht an dúphoill – ní mór bósóin a dhéanamh de, ach níl a fhios ag na saineolaithe féin cén sórt bósóin a bheadh ann.

Damhna idirphláinéadach – Is éard atá i gceist leis an damhna idirphláinéadach ná an cineál damhna atá le fáil sa spás idir na pláinéid. Dusta is mó atá ann, chomh maith le cáithníní a bhfuil lucht leictreach acu agus iad ag baint leis an ngrianghaoth.

Damhna idir-réaltach – Tugtar damhna idir-réaltach ar an gcineál damhna atá le fáil sa spás idir na réaltchórais. Hidrigin ianaithe agus héiliam ianaithe is mó atá ann.

Damhna idir-réaltrach – Cosúil leis an damhna idir-réaltach, tá an damhna idir-réaltrach comhdhéanta as hidrigin ianaithe den chuid is mó, dar leis na réalteolaithe. Níl teorainn shoiléir idir an damhna idir-réaltach agus an damhna idir-réaltrach.

Dath a thugtar ar an dóigh a n-aithníonn súil an duine banda áirithe minicíochta de chuid an tsolais infheicthe. Go praiticiúil, braitheann sé ar a lán imthoscaí cén dath a fheictear, agus téann saoltaithí an duine féin i bhfeidhm ar an dathbhraistint fosta.

Tá dhá chineál cealla i reitine an duine: slatchealla agus cónchealla. Ní aithníonn ach na cónchealla an dath, agus ní bhíonn siad ag obair ach le solas maith – sin é an tuige a ndeirtear go bhfuil na cait go léir liath sa dorchadas.

Dathbharraíocht a thugtar ar an difríocht idir fíor-dhathinnéacs an réid agus an dathinnéacs mar a fheictear don bhreathnóir é. D’fhéadfá a rá gur cur síos matamaitice í an dathbharraíocht ar an deargadh idir-réaltach, is é sin, deargadh an tsolais ó réid chianmhara de thoradh an scaipeacháin agus an ionsúcháin (rud ar a dtugtar díobhadh chomh maith). Ní hionann mar rud an deargadh idir-réaltach agus an deargaistriú, nach bhfuil baint ar bith aige leis an díobhadh.

Dathinnéacs an uimhir a thugas dath na réalta. Bíonn an dathinnéacs íseal ag réaltaí gorma (ar réaltaí teo iad) agus bíonn sé ard ag réaltaí dearga (ar réaltaí fuara iad, i gcomparáid leis na réaltaí gorma).

RÉALTAÍ SAMPLACHA AGUS A nDATHINNÉACS
Réalta	Aicme speictreach	Dathinnéacs (B-V)
Betelgeuse	M	+ 1.85
Pollux	K	+ 1.00
An Ghrian	G	+ 0.66
Adhafera (Zeta Leonis)	F	+ 0.30
Sirius A	A	0.00
Rigel	B	– 0.03
Meissa	A	– 0.21

Dath-theocht: Is ionann dath-theocht na réalta agus teocht an dúchoirp atá ag astú solais ar aon dath leis an réalta. Is éard atá i gceist leis an dúchorp ná réad teoiriciúil nach bhfuil ach ag astú solais agus radaíochta eile – is é sin, nach bhfuil ag frithchaitheamh solais ar aon nós (mar sin is é an breo le teann teasa an t-aon chúis leis an solas atá ag teacht as).

An Dátlíne Idirnáisiúnta – Is í an Dátlíne Idirnáisiúnta an teorainn idir an lá inniu agus an lá amárach (nó an lá inné agus an lá inniu, de réir mar a fheictear duit féinn é). Go bunúsach tá an líne seo socraithe ar an bhfadlíne 180°, atá ag rith tríd an Aigéan Ciúin, ach tá a lán de na hoileánraí is na stáit san aigéan ar an taobh ”contráilte” den dátlíne, ar chúiseanna polaitiúla agus de réir chomhairle a lucht rialtais. Mar shampla, tá an dátlíne suite idir an Rúis agus Alasca, cé go bhfuil an pointe is faide thoir den Rúis suite i bhfad soir ón bhfadlíne.

D-chiseal a thugtar ar an gciseal den ianaisféar atá suite idir 60 agus 90 ciliméadar os cionn an talún.

An Dealbhóir an réaltbhuíon atá suite idir an Míol Mór, Iompróir an Uisce (an tUisceadóir), Iasc an Deiscirt, an Chorr, an Féinics, agus an Fhoirnéis. Ba é an réalteolaí Nicolas-Louis de Lacalle a bhaist an réaltbhuíon, ach ba é an chéad ainm a thug sé uirthi ná Stiúideó an Dealbhóra. Ar éigean is féidir mórán eile a rá i dtaobh an Dealbhóra, nó níl cuid súl ann ar aon nós: is réaltbhuíon fhann ar fad í.

Dearbhmhéid: Tugtar dearbhmhéid ar lonrachas na réalta mar a d’fheicfí í don bhreathnóir a bheadh suite faoi dheich bparsoic di. Is í an mhéid dhealraitheach lonrachas na réalta mar a fheictear dúinn anseo í. An scála a úsáidtear leis an dá chineál méid a thabhairt, is scála logartamach é. An réalta atá 3 aonad ar dhearbhmhéid, tá sí céad oiread chomh mór leis an réalta atá 6 aonad ar dhearbhmhéid. Taispeánann an sampla seo go bhfuil na réaltaí ag dul i méadaíocht agus an scála ag dul i laghad. Na réaltaí is mó, tá luach a ndearbhmhéide níos lú ná an neamhní, cosúil le hAntares (-5.3), Rigel (-7.8), Arcturus (-0.3) agus Eta Carinae (-8.6).

Tabhair faoi deara gurb é lonrachas nó gile na réalta atá i gceist leis an ”méid”, cé go dtugaimid ”méid” uirthi. Maidir le ”méid” na réalta sa ghnáthchiall, tá miosúir eile ann lena haghaidh: an trastomhas agus an mhais, cuir i gcás.

Dearbhnialas – Is é an dearbhnialas an teocht is ísle is féidir a shroicheadh, go teoiriciúil. Go praiticiúil, ní féidir ach teacht ina chóngar. Tá an dearbhnialas timpeall ar 273.15 céim Celsius taobh thíos den ghnáthnialas teochta (0 céim Celsius, nó leáphointe an oighir/siocphointe an uisce).

I gcóngar don dearbhnialas is féidir feiniméin neamhghnácha a aithint nach dtig a mhíniú gan dul i muinín na fisice candamaí, cosúil leis an bhforsheoltacht. Is éard atá i gceist leis an bhforsheoltacht ná an dóigh a n-imeoidh an fhriotaíocht leictreach i substaintí áirithe (forsheoltóirí, mar a thugtar orthu) agus iad á reo go dtí cóngar an dearbhnialais, ionas go mbeidh siad thar barr ar fad ag iompar an tsrutha leictrigh.

Is féidir an dearbhnialas a úsáid mar nialas do scála na teochta. Na luachanna teochta a gheofar ar an nós seo, is gnách dearbhtheocht a thabhairt orthu. Is é an ceilvín (K) aonad na dearbhtheochta. Gheofar na luachanna dearbhtheochta trí 273.15 a chur leis na luachanna teochta de réir Celsius.

Deargaistriú – Ceann de ghnéithe iarmhairt Doppler is ea an deargaistriú. Is éard atá i gceist leis an deargaistriú ná go ngluaiseann línte Fraunhofer (na línte speictreacha) óna gceartáit i dtreo na deirge – is é sin, tá an tonnfhad ag dul i méadaíocht agus an mhinicíocht ag dul i laghad dá réir. Tugann an deargaistriú le fios go bhfuil an réad áirithe seo ag druidim amach uainn.

Is í iarmhairt Doppler is cúis leis an deargaistriú.

An Deargspota nó an Deargspota Mór a thugtar ar spota mór dearg in atmaisféar Iúpatair (nó ar dhromchla Iúpatair – níl an dá rud dealaithe go soiléir ó chéile) a tugadh faoi deara an chéad uair sa seachtú haois déag. Le fírinne níltear ar aon fhocal an é an spota dearg céanna a bhí i gceist ag Robert Hooke, an t-eolaí Sasanach a thug an chéad chur síos ar an spota dearg ar Iúpatar, nó ní dhearnadh taighde ar an spota ina dhiaidh sin ach sa naoú haois déag. Pé scéal é glactar leis gur réigiún ardbhrú é an Deargspota Mór, is é sin, sórt spéirling nó stoirm, ach más ionann é deargspota Hooke agus an deargspota atá ann inniu, tá an stoirm seo ann le trí chéad go leith de bhlianta anuas, nó níos mó fós.

Níl tuiscint iomlán ag na heolaithe go fóill ar an Deargspota Mór. Ceist chonspóideach é dath an spota féin. Creideann cuid de na saineolaithe gurb é an fosfar dearg is cúis leis an dath dearg. Tá a fhios againn go bhfuil foisfín – comhdhúil fosfair agus hidrigine – in atmaisféar Iúpatair, ach is comhdhúil cuíosach éagobhsaí í ar dual di titim as a chéile agus fosfar is hidrigin a dhéanamh. Níl i dteoiric an fhoisfín ach ceann de na míniúcháin inchreidte, áfach. Deir eolaithe eile gur comhdhúil éigin de chuid an tsulfair atá ann, mar shampla.

An Deilf a thugtar ar an réaltbhuíon idir an Sionnach, an tSaighead, an tIolar, Iompróir an Uisce (an tUisceadóir), an Capall Beag, agus Peigeasas. Tá sí suite sa leathsféar thuaidh, ach san am chéanna tá sí sách cóngarach do mheánchiorcal na spéire.

Níl an Deilf rófheiceálach mar réaltbhuíon. Is í Alpha Delphini an réalta is gile, ach is córas ilréaltach í dáiríre. Tá déréalta ann, mar atá, Alpha Delphini A, agus roinnt réaltaí eile a tharla san áit chéanna den sféar neamhaí – glactar leis nach fíorchoimhdirí de chuid Alpha Delphini A iad ach réaltaí nach bhfuil cóngarach di ar aon nós, is é sin, coimhdirí optúla.

Is iad Alpha Delphini Aa agus Alpha Delphini Ab na comhbhaill a bhfuil Alpha Delphini A comhdhéanta astu. Is gnách Sualocin a thabhairt ar an gcomhbhall is mó acu – má léitear ón deireadh go tús é, is éard a gheofar ná Nicolaus, an leagan Laidine den ainm Nioclás. Tagairt é don réalteolaí Iodálach Niccolò Cacciatore a bhí ag obair i Réadlann na Sicile i bPalermo i dtús na naoú haoise déag. Sa bhliain 1814 d’fhoilsigh stiúrthóir na réadlainne, Giuseppe Piazzi, a chatalóg réalteolaíochta féin, agus bhí an t-ainm seo tugtha ar an réalta sa chatalóg sin.

Déréalta speictreascópach í Alpha Delphini A – is é sin, ní féidir an dá chomhréalta a aithint thar a chéile sa teileascóp, agus ní mór anailis a dhéanamh ar an speictream. Fofhathach B-aicme í Alpha Delphini Aa. Tá Alpha Delphini suite faoi thuairim is dhá chéad go leith de sholasbhlianta dínn, agus í beagnach trí oiread chomh trom leis an nGrian. Tá sí trí oiread go leith chomh mór leis an nGrian ó thaobh an trastomhais nó an gha de, ach maidir leis an lonrachas, tá sí dhá chéad ocht n-oiread is fiche chomh geal leis an nGrian.

Déréalta í Beta Delphini chomh maith. Tugtar Beta Delphini A agus Beta Delphini B ar an dá chomhréalta, agus is é an t-ainm a bhaist Niccolò Cacciatore ar an gcomhréalta is gile acu ná Rotanev. Má léitear ón deireadh go tús é, gheofar Venator, agus is focal Laidine é a chiallaíos ”sealgaire”, nó cacciatore as Iodáilis. Tá leagan Laidine den ainm agus den tsloinne úd Niccolò Cacciatore – Nicolaus Venator – ceilte in ainmneacha an dá réalta, mar sin.

F-réaltaí iad an dá chomhbhall de Beta Delphini, is é sin tá siad beagáinín níos teo ná an Ghrian. Níl ceachtar acu mórán níos troime ná an Ghrian cé go bhfuil siad níos lonrula (24 oiread agus ocht n-oiread). Tá an dá réalta suite céad solasbhliain uainn, a bheag nó a mhór.

Maidir le Gamma Delphini, is déréalta eile í. Tá sí suite traidhfilín níos faide uainn ná Beta Delphini nó Rotanev. Gamma¹ Delphini agus Gamma² Delphini ainmneacha an dá réalta. An chéad cheann acu, is réalta phríomhsheichimh í agus baint aici leis an B-aicme; an dara ceann acu, is fo-fhathach flannbhuí den K-aicme í, agus í tuairim is fiche oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Creidtear go bhfuil pláinéad ar aon mhéid le hIúpatar ag an déréalta seo.

Déréalta eile í Delta Delphini, agus í suite faoi tuairim is dhá chéad is fiche solasbhliain dínn. Réaltaí aisteacha iad an dá chomhbhall agus iad níos saibhre i miotail ná mar ba chóir, agus ní féidir iad a dhealú ó chéile ach taighde a dhéanamh ar an speictream. Réaltaí athraitheacha iad an bheirt acu.

Réalta aonair í Epsilon Delphini nó Aldulfin nó Eireaball na Deilfe. Fathachréalta B-aicme atá ann. Tá an réalta seo suite tuairim is trí chéad is tríocha solasbhliain uainn, agus í beagnach seacht gcéad oiread chomh lonrúil leis an nGrian.

Deimos atá ar an gceann is lú den dá shatailít atá ag Mars. Ba é an réalteolaí Meiriceánach Asaph Hall a chuir an chéad sonrú in Deimos i Mí Lúnasa 1877, sé lá sular aithin sé Phobos. Caitheann Deimos tríocha uair an chloig ag críochnú turas amháin timpeall ar Mhars. Tá cianphointe na gealaí seo suite faoi 23 471 chiliméadar ó Mhars, agus an garphointe cúig chiliméadar déag níos cóngaraí don phláinéad. Níl in Deimos ach cnapán beag cloiche i gcomparáid leis an nGealach s’againn – níl sé ar dhéanamh na liathróide, fiú. D’fhéadfá a rá go bhfuil sé cúig chiliméadar déag ar fad agus aon chiliméadar déag ar leithead.

Deireadh na Loinge – Ceann de na réaltbhuíonta a tháinig ar an bhfód nuair a scoilteadh an Long nó Argo nó Navis é Deireadh na Loinge. Tá Deireadh na Loinge suite idir an tAonbheannach, Compás an Mhairnéalaigh, na Seolta, an Chíle, an Péintéir, an Colm, an Madra Mór, agus an Phéist Uisce.

Réalta O-aicme is ea Zeta Puppis. Tá sí suite tuairim is míle agus céad solasbhliain uainn, agus is ollfhathachréalta í. Tá sí sé oiread déag is dhá scór chomh téagartha leis an nGrian, agus í deich míle oiread níos lonrúla. Le fírinne tá an chuid is mó den radaíocht atá an réalta seo a astú sa bhanda ultraivialait, agus má chuirtear an radaíocht sin san áireamh, tá Zeta Puppis na céadta míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian.

Pi Puppis nó Ahadi an dara réalta is gile i nDeireadh na Loinge. Fathachréalta fhlannbhuí K-aicme atá inti, agus í dhá oiread déag chomh téagartha, dhá mhíle déag oiread chomh lonrúil leis an nGrian.

Tríréalta í Xi Puppis. Tá déréalta speictreascópach ann – is é sin, dhá réalta agus iad chomh gar dá chéile is nach dtig iad a aithint thar a chéile ach amháin ar an speictream – agus an tríú réalta le feiceáil sa teileascóp mar réad ar leith. Is iad ainmneacha an trí cinn ná Xi Puppis Aa (Azmidi), Xi Puppis Ab agus Xi Puppis B. Fathachréalta atá i Xi Puppis A agus í in aon aicme speictreach leis an nGrian, is é sin G-aicme. Maidir le Xi Puppis B is réalta phríomhsheichimh í cosúil leis an nGrian.

Deneb nó Alpha Cygni a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon na hEala. Ollfhathachréalta A-aicme atá inti agus í tuairim is dhá chéad míle oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Tá sí suite faoi dhá mhíle is sé chéad solasbhliain dínn, ach is deacair an fad sin a shainiú go cruinn, dáiríribh. Ceann de réaltaí Thriantán an tSamhraidh í.

Denebola nó Beta Leonis atá ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Leoin. Tá sí suite faoi shé solasbhliana déag is fiche dínn, agus í infheicthe go maith gan dul i dtuilleamaí gléasra cianradhairc. Réalta phríomhsheichimh í – níl sí dhá oiread chomh mór leis an nGrian – ach is A-réalta the lonrúil í. Réalta athraitheach í den chineál atá ainmnithe as Delta Scuti, is é sin, tagann athruithe beaga bídeacha ar a lonrachas de réir tréimhse nach bhfuil ach cúpla uair an chloig ar fad.

Deoitéarón a thugtar ar cháithnín atá comhdhéanta as prótón amháin agus neodrón amháin. Is ionann é agus núicléas an deoitéiriam.

Deoitéiriam a thugtar ar iseatóp trom neamh-radaighníomhach na hidrigine a bhfuil neodrón amháin sa núicléas aige i mbreis ar an bprótón. (Uaireanta tugtar próitiam ar an ngnáth-hidrigin nach bhfuil ach prótón amháin sa núicléas aici.) Ba iad na fisiceoirí Meiriceánacha Harold Urey agus Ferdinand Brickwedde a d’aonraigh an chéad eiseamal deoitéiriam thiar sna 1930idí, tar éis d’Urey an deoitéiriam a aithint go speictreascópach sa bhliain 1931. Ba é Urey a cheap na téarmaí úd próitiam, deoitéiriam agus tritiam agus a d’úsáid roimh aon duine eile iad in alt a d’fhoilsigh sé sa bhliain 1934.

Is minic a úsáidtear an tsiombail cheimiceach D le tagairt a dhéanamh don deoitéiriam, cé nach bhfuil ann ach iseatóp de chuid na hidrigine (H). Is féidir ²H a úsáid chomh maith, agus is é sin an leagan is fearr le Cumann Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí (IUPAC).

Má nasctar dhá adamh deoitéiriam d’adamh ocsaigine, is éard a gheofar ná ocsaíd deoitéiriam, nó tromuisce. Is iomaí úsáid a bhaintear as an tromuisce, go háirithe sa teicneolaíocht núicléach. An leagan den imoibreoir núicléach a forbraíodh i gCeanada sna seascaidí, mar atá, CANDU (Canada Deuterium Uranium), úsáideann sé tromuisce le maolú ar na neodróin arb iad iompróirí an tslabhra imoibrithe san imoibreoir.

Úsáidtear deoitéiriam sna buamaí hidrigine freisin. Tá an buama hidrigine bunaithe ar chomhleá an deoitéiriam agus an tritiam, agus gnáthbhuama adamhach (buama eamhnaithe) mar mhaidhmitheoir ann le tús a chur leis an gcomhleá seo.

Is é an tritiam an tríú hiseatóp atá ag an hidrigin, agus é níos troime fós ná an deoitéiriam. Tá dhá neodrón agus aon phrótón amháin i núicléas an tritiam, agus is iseatóp radaighníomhach é, murab ionann agus an deoitéiriam.

Déréalta a thugtar ar dhá réalta atá chomh cóngarach dá chéile agus go bhfuil nasc imtharraingthe acu. Is ionann an déréalta agus réalta dhúbailte fhisiceach; scéal eile í an réalta dhúbailte optúil (dhá réalta atá suite ar an líne chéanna, beagnach, ón Domhan, ionas go bhfeictear in aice le chéile iad, cé nach bhfuil siad in aon chóngar dá chéile i ndáiríribh).

Déréalta éagothrom atá i gceist má tá an dá chomhréalta an-difriúil le chéile ó thaobh na méide nó an lonrachais de. Is féidir mar shampla go bhfuil ceann den dá chomhbhall iompaithe ina abhac bán cheana féin, agus an ceann eile ina fhathachréalta go fóill.

Déréalta fhótaiméadrach a thugtar ar dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí bhreathnuithe fótaiméadracha a dhéanamh uirthi. Déréaltaí fótaiméadracha iad na déréaltaí uraitheacha mar shampla.

Déréalta infheicthe atá i gceist más féidir leat an dá chomhréalta a aithint thar a chéile agus a fheiceáil mar dhá réad scartha le súile do chinn féin, nó ar an teileascóp ar a laghad.

Déréalta réaltmhéadrach a thugtar ar dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí bhreathnuithe réaltmhéadracha a dhéanamh uirthi. Go bunúsach, is éard a bhíos i gceist le déréalta réaltmhéadrach ná déréalta atá an-éagothrom, ionas nach bhfuil ach ceann den dá chomhréalta le feiceáil, ach san am chéanna is féidir a aithint go bhfuil an ceann sin ag timpeallú na comhréalta dofheicthe agus go bhfuil an chomhréalta dhofheicthe ag dul i bhfeidhm ar an gceann eile ar dhóigheanna éagsúla, an imtharraingt ach go háirithe.

Déréalta speictreascópach a thugtar ar dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí anailís a dhéanamh ar a speictream.

Déréalta theagmhála atá i gceist má tá an dá réalta chomh cóngarach dá chéile is go bhfuil siad i dteagmháil le chéile.

Déréalta uraitheach atá ann, má thagann ceann den dá dhéréalta idir sinn agus an déréalta eile go tráthrialta.

Diallas a thugtar ar an gcomhordanáid i gcóras an mheánchiorcail a fhreagraíos don domhanleithead. Tugtar in aonaid stua é, is é sin, céimeanna stua, stuanóiméid, agus stuashoicindí.

Dia-optar a thugtar ar aonad na cumhachta optúla. Is ionann an dia-optar agus deilín an mhéadair, is é sin, m^-1, agus is ionann an chumhacht optúil agus deilín an fhaid fhócasaigh. Mar sin, má tá an lionsa deich ndia-optar ar chumhacht optúil, is ionann sin is a rá go bhfuil sé 1/10 méadar (deich gceintiméadar) ar fhad fhócasach.

Díchumadh: San optaic is ionann díchumadh agus an dóigh a gcuireann na lionsaí na línte díreacha as a riocht. Is é is cúis leis an díchumadh ná nach ionann an formhéadú timpeall ar lárphointe an lionsa agus in aice leis na ciumhaiseanna. (Is é is formhéadú ann ná an dóigh a bhfeictear an réad níos mó dúinn tríd an lionsa.) Díchumadh pioncásach atá i gceist má tá an formhéadú ag dul i méadaíocht i bhfad ó lárphointe an lionsa, agus díchumadh bairilleach a thugtar ar a mhalairt de dhíchumadh. Tá a leithéid de rud ann agus díchumadh croiméalach freisin – is é sin, meascán an dá dhíchumadh eile.

Díobhadh: Tugtar díobhadh ar an dóigh a scaiptear an solas ar a bhealach ón réalta (nó ó réad réalteolaíoch eile) chugainn agus é ag bualadh faoi dhamhna de chineálacha éagsúla. Cuid den díobhadh é an dóigh a n-ólann dusta agus gáis na hollchruinne an solas chuige féin (is é sin, ionsú an tsolais).

Tá cúiseanna éagsúla leis an díobhadh: an t-ábhar idir-réaltach (deargadh idir-réaltach), an t-atmaisféar timpeall an Domhain (díobhadh atmaisféarach) agus pé dusta atá timpeall ar an réad féin.

Is dual don dusta idir-réaltach níos mó den tsolas ardmhinicíochta (solas gorm) ná den tsolas ísealmhinicíochta (solas dearg) a ionsú, rud a chiallaíos go gcuireann an díobhadh idir-réaltach dath dearg leis an solas ó réadanna i bhfad i gcéin uainn. Sin é an fáth a dtugtar deargadh idir-réaltach ar dhíobhadh den chineál idir-réaltach. Tabhair faoi deara nach bhfuil baint ar bith ag an deargadh idir-réaltach leis an deargaistriú, ar toradh é d’iarmhairt Doppler.

Maidir leis an díobhadh atmaisféarach, is éard is cúis leis ná:

• móilíní an aeir a bheith ag scaipeadh an tsolais (rud ar a dtugtar réscaipeadh Rayleigh)
• na haerasóil (na deoiríní beaga uisce san aer, mar shampla) a bheith ag scaipeadh an tsolais
• na móilíní a bheith ag ól an tsolais agus a fhuinnimh chucu (ionsú nó ionsúchán; is iad na móilíní ocsaigine agus ózóin is mó a shús isteach an solas ardmhinicíochta, agus is iad na móilíní uisce is mó a bhaineas den tsolas ísealmhinicíochta)

Dione atá ar an gcúigiú satailít déag is mó dá bhfuil ag timpeallú Shatarn, agus í ar an dara satailít is dlúithe ábhar acu. Go bunúsach, is éard atá in Dione ná liathróid oighir agus cloiche agus í tuairim is 1120 ciliméadar ar mheán-trastomhas. Ba é Giovanni Domenico Cassini a chuir an chéad sonrú in Dione sa bhliain 1684, agus fuair an ghealach bheag seo a hainm ó John Herschel sa bhliain 1847. Ní dhearnadh léarscáiliú ceart ar Dione ach le déanaí, nuair a d’eitil an spástaiscéalaí Cassini thart le Dione. De thoradh an taighde a rinne Cassini tá a fhios ag an gcine daonna a lán i dtaobh thíreolaíocht Dione, agus fuair a lán gnéithe dá dromchla ainmneacha, an t-iomaire úd Janiculum Dorsa, mar shampla.

Diosca Airy: is é diosca Airy an diosca solais i lár an phatrúin díraonacháin a gheofar má chuirtear ga solais trí chró chruinn an lionsa. Fuair an diosca a ainm ó George Biddell Airy, matamaiticeoir agus réalteolaí Sasanach a bhí beo sa naoú haois déag.

Diosca bréagach: Tá baint ag an gcoincheap seo le diosca Airy. Go bunúsach, nuair a dhéantar breathnuithe ar na réaltaí tríd an teileascóp, is mar dhioscaí a fheictear iad. Na difríochtaí méide idir na dioscaí seo, áfach, ní bhraitheann siad ar fhíor-dhifríochtaí méide idir na réaltaí atá i gceist mar a bhraitheas siad ar dhifríochtaí gile. Sin é an fáth a dtugtar dioscaí bréagacha orthu.

Diosca na gréine: go bunúsach, is ionann é diosca infheicthe na gréine agus an fótaisféar.

Diosca réaltrach: an chuid den réaltra atá suite timpeall an láir agus í cosúil le diosca. Tá diosca réaltrach ag na cineálacha seo leanas de réaltraí:

• réaltraí lionsacha: M84, NCG4111, ”Réaltra an Rotha” (ESO 350-40)
• réaltraí bíseacha neamhbharracha: M81, M88, ”Réaltra an Triantáin” (M33)
• réaltraí bíseacha barracha: Bealach na Bó Finne
• réaltraí bíseacha idirmheánacha: ”Réaltra na Tine Ealaíne” (NCG6946).

Cuid de na réaltraí a bhfuil diosca réaltrach acu, níl iontu go bunúsach ach an diosca sin; an chuid eile is féidir bolg láir a aithint acu. An dá chineál réaltraí nach bhfuil diosca réaltrach acu, níl iontu ach an bolg féin: na réaltraí neamhrialta agus na réaltraí éilipseacha.

Díothú nó díothúchán a thugtar ar an rud a thitfeas amach má bhuaileann cáithnín agus a fhrithcháithnín a chéile. Más fíor-bhuncháithníní atá iontu, is é sin cáithníní nach bhfuil struchtúr inmheánach acu, imeoidh siad agus ní fhágfar ach candaim radaíochta. Sampla de seo is ea díothú an leictreoin agus an phosatróin. Más cáithníní iad a bhfuil struchtúr inmheánach acu – cosúil leis an bprótón agus leis an bhfrithphrótón, agus iad comhdhéanta as cuarcanna – beidh an scéal níos casta: ar dtús déanfar méasóin éagsúla, ach ansin imeoidh na méasóin féin agus cruthófar candaim radaíochta chomh maith le leictreoin, posatróin agus neoidríonónna.

Diphda: Is í Diphda nó Deneb Kaitos nó Beta Ceti an réalta is gile i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir – tá sí níos gile, fiú, ná an réalta ar a dtugtar Alpha Ceti, nó Menkar. Ó thaobh an speictrim de, tá sí idir eatarthu idir na haicmí G agus K. Fathachréalta fhlannbhuí í mar sin. Meastar go bhfuil sí suite faoi shé solasbhliana déag agus ceithre scór den Domhan.

Díraonadh nó díraonachán a thugtar ar an dóigh ar féidir le haon chineál tonnghluaiseachta dul thart an coirnéal – is é sin, má théann an tonnghluaiseacht ag dul trí pholl, beidh sí ag dul i ngach treo sa spás ar an taobh eile den pholl. Má théann solas trí scoilt an-chaol, abair, is léir go bhfeicfear banda geal – uasmhéid solais mar a déarfá – ar an dromchla a bhuailfeas an solas ina dhiaidh sin. Ach san am chéanna beidh bandaí eile – uasmhéideanna eile – le feiceáil ar an dá thaobh ón banda is gile, agus iad ag éirí níos dorcha ag dul i bhfad ón bpríomh-uasmhéid. Is é an díraonadh is cúis leis na huasmhéideanna seo. Más cró beag ciorclach atá ann, áfach, beidh diosca solais – diosca Airy – le feiceáil ar an dromchla sin, agus ciorcail ina thimpeall de bharr an díraonacháin. An dóigh a scaiptear an solas ar an dromchla a bhuaileas sé, tugtar patrún díraonacháin air.

Dírghluaisne a thugtar ar ghluaiseacht na satailíte in aon treo le rothlú an phríomhúlaigh. Gluaisne chasiompaithe a thugtar ar a mhalairt de ghluaiseacht. An tsatailít a fhanas os cionn an bhaill chéanna den Domhan (an tsatailít gheoisioncrónach nó gheochobhsaí), is sampla speisialta í den dírghluaisne, nó tá sí ag timpeallú an phláinéid in aon treo agus ar aon luas le rothlú an phláinéid.

Dlí Bode, nó dlí Titius, nó dlí Titius-Bode: Sórt teoiric nó hipitéis ab ea an ”dlí” seo: is éard a dúirt an teoiric ná go bhfuil fad an phláinéid ón nGrian ag brath ar fhad an chéad phláinéid roimhe agus ar fhad an chéad phláinéid eile de réir foirmle shimplí mhatamaiticiúil:

• is ionann fad Mhearcair ón nGrian agus 4/100 d’fhad Shatarn ón nGrian – glacaimis leis an gcéadú cuid sin mar aonad;
• is ionann fad Véineas ón nGrian agus 7/100, is é sin, 4 + 3 aonad;
• is ionann fad an Domhain ón nGrian agus 10/100, is é sin, 4 + 6 aonad, agus is ionann 6 agus 3 méadaithe faoi 2;
• is ionann fad Mharsa ón nGrian agus 16/100, is é sin, 4 + 12 aonad, agus is ionann 12 agus 3 méadaithe faoi 4;
• ansin aithnítear bearna sa seicheamh simplí matamaiticiúil seo;
• ach is ionann fad Iúpatair ón nGrian agus 52/100, is é sin, 4 + 48 aonad, agus is ionann 48 agus 3 méadaithe faoi 16;
• agus ar ndóigh is ionann fad Shatarn ón nGrian agus 100/100, is é sin, 4 + 96 aonad, agus is ionann 96 agus 3 méadaithe faoi 32.

Tá an dlí seo ainmnithe as beirt réalteolaithe Gearmánacha, Johann Elert Bode agus Johann Daniel Titius, a thosaigh ar an tuiscint chéanna timpeall ar an mbliain 1770. Dealraíonn sé, áfach, go ndearna David Gregory agus Edmund Halley trácht ar an smaoineamh céanna i dtéacsleabhar réalteolaíochta a foilsíodh i dtús na hochtú haoise déag. Is éard a chreid Bode agus Titius gur uirlis úsáideach a bhí sa ”dlí” s’acu le teacht ar phláinéid nua, agus ceart go leor bhí an dlí in ann áit Úránais a thairngreacht i gceart. Maidir leis an mbearna idir Mars agus Iúpatar, d’aithin an tIodálach Giuseppe Piazzi astaróideach – Ceres – san áit sin i dtús na naoú haoise déag.

Mar a tháinig chun solais ina dhiaidh sin, áfach, ní raibh an dlí ábalta áit Neiptiúin a thairngreacht i gceart, agus is iomaí locht eile a fuarthas ar an hipitéis. Ní dhearctar air mar dhlí nádúrtha d’aon chineál a thuilleadh, agus cuid de na réalteolaithe barúlach nach raibh ann riamh ach comhtharlúint.

Dlí Fechner – Dlí síceolaíochta é dlí Fechner a bhfuil baint aige leis an taighde réalteolaíochta. Deir dlí Fechner nach mbíonn na daoine éagsúla chomh braiteach le chéile ar an spreagthach céanna – mar shampla, an duine is fearr radharc is é an duine is fearr le difríochtaí i ngile an tsolais a aithint. Ba é Gustaf Theodor Fechner a d’oibrigh amach an dlí agus an leagan matamaiticiúil de.

Dlí imtharraingthe Newton – Is eol do chách, a bheag nó a mhór, gurbh é Isaac Newton a cheap an chéad teoiric faoin imtharraingt, is é sin, faoin dóigh a bhfuil na réadanna ag aomadh (ag tarraingt) a chéile. Is éard a deir dlí Newton ná:

• gur fórsa í an imtharraingt;
• go bhfuil an fórsa sin i gcomhréir le maiseanna na réadanna atá ag aomadh a chéile; agus
• go bhfuil an fórsa sin i gcomhréir inbhéartaithe le cearnóg an fhaid idir na maiseanna.

Is í an chothromóid mhatamaiticiúil a chuireas an méid sin in iúl ná:

F = G[(m₁m₂)/r²]

inarb ionann:

• F agus an fórsa;

• G agus tairiseach na himtharraingthe;

• m₁ agus mais an chéad réad;

• m₂ agus mais an dara réad;

• r agus an fad idir lárphointí an dara réad;

• r² agus cearnóg an fhaid sin, is é sin an fad méadaithe faoi féin.

D’athraigh tuiscint na fisice ar an imtharraingt nuair a tháinig teoiric coibhneasaíochta Einstein ar an bhfód, nó is éard a deir Einstein ná go gcuireann an imtharraingt an spás agus an t-am as a riocht timpeall an réid – go gcuarann sí an spás agus an t-am – agus nach fórsa ceart í an imtharraingt, is é sin, nach bhfuil i gceist leis ach an dóigh a mothaítear is a n-aithnítear an cuaradh sin.

Le fírinne bhí Newton féin cineál drochamhrasach i dtaobh na himtharraingthe mar fhórsa. Sa ghnáthchiall caithfidh dhá réad a bheith i dteagmháil le chéile le fórsa a chur i bhfeidhm ar a chéile, ach maidir leis an imtharraingt, oibríonn sí fiú tríd an bhfolús, gan a bheith á hiompar ag aon rud infheicthe nó inaitheanta. D’admhaigh Newton nach raibh i gceist le ”dlí Newton” ach foirmle néata phraiticiúil a cheadaigh don duine an fórsa imtharraingthe a áireamh, ach san am chéanna dúirt sé nach raibh tuiscint aige ar an rud is imtharraingt ann dáiríribh. Mar sin, nuair a mhínigh Einstein an imtharraingt mar dhíchumadh sa spás-am, d’fhreagair sé ceist a bhí curtha ag Newton féin.

Dlí Kirchhoff – Le fírinne tá a lán dlíthe nádúrtha ann a dtugtar ”dlí Kirchhoff” orthu:

Dlíthe Kirchhoff san innealtóireacht leictreach, is é sin dlí Kirchhoff faoin voltas agus dlí Kirchhoff faoin sruth leictreach. Deir an dlí faoin sruth leictreach ná, in aon phointe den chiorcad leictreach ina dtagann seoltóirí srutha le chéile, gurb ionann suim na sruthanna isteach agus na sruthanna amach ná 0. An dlí faoin voltas arís, is éard a deir sé ná gurb ionann suim an voltais ó fhoinse an tsrutha agus an voltais a chailltear sa chiorcad ná 0.

Dlí Kirchhoff faoin radaíocht theirmeach. Deir an dlí seo, ná, aon réad atá i gcothromaíocht theirmidinimiciúil, gurb ionann iad an t-astaíochas (an chomhéifeacht astúcháin) agus an ionsúiteacht dó. Tá baint ag an dlí seo le radaíocht an dúchoirp. Is é an dúchorp an réad teoiriciúil nach bhfuil in ann radaíocht d’aon chineál a fhrithchaitheamh, is é sin, ní dhéanann sé ach radaíocht a astú (a thál, a thabhairt uaidh) agus a ionsú (a shú isteach, a ól chuige).

Dlíthe speictreascópachta Kirchhoff: Trí dhlí atá ann:

1. An solad, an leacht nó an gás dlúth a bhfuil breo ann chomh te is atá sé, tá sé ag astú radaíochta ag gach tonnfhad (rud a dtugtar speictream leanúnach air).

2. An gás neamhdhlúth a bhfuil breo ann chomh te is atá sé, níl sé ag astú radaíochta ach ag tonnfhaid áirithe (speictream astúcháin).

3. Má théann radaíocht a bhfuil speictream leanúnach aici trí ghás fuar, bainfidh (ionsúfaidh) an gás sin tonnfhaid áirithe den radaíocht: más solas atá i gceist, aithnítear an t-ionsúchán seo mar línte dubha sa speictream (línte ionsúcháin). Sampla de na línte ionsúcháin seo iad línte Fraunhofer a d’aithin Josef von Fraunhofer, fisiceoir Gearmánach eile, roimh lá Kirchhoff féin ar speictream na gréine.

Fuair na dlíthe a n-ainm ón bhfisiceoir Gearmánach Gustav Kirchhoff (1824-1887). Mar is léir ó na samplaí seo, fear iléirimiúil a bhí ann agus suim aige ina lán craobhacha den fhisic.

Dlí na limistéar comhionann – Tugtar Dara Dlí Kepler ar an dlí seo freisin, nó ba é an réalteolaí Gearmánach Johannes Kepler (1571-1630) a chuir i bhfriotal é an chéad lá riamh, chomh maith leis na dlíthe réalteolaíochta eile a d’aithin sé.

Nuair a bhíos an tsatailít ag teacht i gcóngar don phríomhúlach, bíonn sé ag dul i luas ar a chamchuairt timpeall an phríomhúlaigh, agus nuair a bhíos sí ag dul níos faide ón bpríomhúlach, bíonn sí ag moilliú a siúil.

Má roghnaímid dhá phointe ar chonair na satailíte agus sinn ag tarraingt líne ó gach point acu go dtí an príomhúlach, fágfar achar nó limistéar idir an chonair agus an dá líne sin. Anois, má roghnaímid dhá phointe eile a dtógann sé an tamall céanna ama ar an tsatailít an bealach eatarthu a chur di, agus sinn ag tarraingt dhá líne ó thúsphointe an bhealaigh go dtí an príomhúlach agus ó phointe deiridh an bhealaigh go dtí an príomhúlach, is é an t-achar céanna a fhágfar idir an dá líne agus an chonair.

Dlí Planck a thugtar ar an gcothromóid a d’oibrigh Max Planck amach sa bhliain 1900 le cur síos ar radaíocht an dúchoirp. Bhí an chothromóid bunaithe ar thorthaí na dturgnamh seachas ar aon tuiscint theoiriciúil. Ba é dlí Rayleigh-Jeans an míniúchán teoiriceach a bhí á fhorbairt faoin am chéanna, ach is é an toradh a thug an dlí sin ná go raibh radaíocht an dúchoirp ag dul i méadaíocht gan teorainn agus tonnfhad na radaíochta sin ag titim. Ar ndóigh, seafóid amach is amach atá sa tairngreacht seo, nó is léir nach féidir le haon chorp fuinneamh teoranta (fuinneamh a chuireas ag breo é) a iompú go fuinneamh gan teorainn – ní féidir fuinneamh a ghineadh as an neamhní, mar a deir an chéad cheann de dhlíthe na teirmidinimice (an dlí faoi imchoimeád an fhuinnimh).

Ba é toradh na dturgnamh ná go raibh fuinneamh na radaíochta as réad a bhí á chur ag breo – go raibh an fuinneamh sin ag dul i méadaíocht agus an tonnfhad ag titim, ach gur shroich sé a bhuaicphointe ag tonnfhad áirithe le titim arís ina dhiaidh sin. Bhí Planck ábalta slonn matamaitice a oibriú amach leis an mbuaicphointe sin a thairngreacht, agus ba é sin dlí Planck.

An Domhan an pláinéad a bhfuil muid inár gcónaí air. Tá sé ar an gceann is mó de na pláinéid dhomhanchosúla sa Ghrianchóras, is é sin de na pláinéid nach gásfhathaigh iad. Tá dhá dtrian de dhromchla an Domhain, nó níos mó fós, clúdaithe ag uisce, agus an t-atmaisféar saibhir in ocsaigin – tá an dá rud riachtanach don bheatha mar a d’fhorbair sí ar an Domhan, ach is tábhachtach a thuiscint gur neachanna anaeróbacha a bhí sna chéad orgánaigh bheo ar an Domhan, is é sin gur nimh a bhí san ocsaigin dóibh. Mar sin b’éigean don bheatha éabhlóid áirithe a dhéanamh le bheith in ann leas a bhaint as ocsaigin an atmaisféir.

Aithníonn na geolaithe screamh, maintlín agus croí an Domhain thar a chéile. Is í an screamh an ciseal tanaí cloiche a chlúdaíos an pláinéad, agus í timpeall ar chúig ciliméadar ar tiús faoi na farraigí. Bíonn sí i bhfad níos tibhe faoin talamh slán, tríocha ciliméadar, fiú.

Tugtar neamhleanúnachas Mohorovičić, nó an Moho, ar an dromchla a scaras an screamh ón maintlín. Fuair an dromchla a ainm ó Andrija Mohorovičić, geolaí Crótach a bhí ina cheannródaí seismeolaíochta (is éard is seismeolaíocht ann ná an chraobh den gheolaíocht a dhéanas taighde ar na talamhchreathanna). D’aithin Mohorovičić roimh aon duine eile go bhfrithchaitheann an dromchla sin tonnta seismeacha (tonnta talamhchreatha) – is é sin nach leanann na tonnta sin a seanbhealach i ndiaidh an dromchla áirithe seo a bhualadh (sin é an fáth a dtugtar ”neamhleanúnachas” air).

Tugtar litisféar, nó sféar cloiche, ar an screamh agus ar uachtar an mhaintlín araon; taobh thíos den litisféar atá an t-astanaisféar, nó sféar na laibhe. Faoin astanaisféar atá croí an Domhain, agus is féidir struchtúr inmheánach áirithe a aithint sa chroí féin: an croí amuigh agus an croí istigh. Sreabhán slaodach atá sa chroí amuigh, ach is solad é an croí istigh. Iarann agus nicil is mó atá sa chroí. Tá an croí chomh te céanna agus dromchla na Gréine, a bheag nó a mhór – beagnach sé mhíle ceilvin.

Tá an litisféar deighilte ina phlátaí teicteonacha, agus tugtar teicteonaic ar an gcraobh den gheolaíocht a bhíos ag plé le gluaiseachtaí na bplátaí seo. Bíonn próisis éagsúla gheolaíocha ar obair áit a dtagann dhá phláta le chéile: ansin a bhíos talamhchreathanna le mothú agus bolcáin nua ag fás.

Tá an Domhan beo le bolcánachas. Le fírinne tá an Domhan eisceachtúil go maith sa Ghrianchóras chomh gníomhach is atá sé ó thaobh an bholcánachais de. Is iad na substaintí radaighníomhacha nádúrtha is mó is cúis leis an teas taobh istigh den Domhan: nuair a thagas meath radaighníomhach orthu, scaoiltear le radaíocht, is é sin le fuinneamh, agus an fuinneamh sin á chlaochlú go teas. Úráiniam, tóiriam, agus potaisiam (an t-iseatóp radaighníomhach úd ⁴⁰K, nó potaisiam 40) na dúile is mó atá i gceist.

Cloch atá sa chuid is mó den Domhan, agus is éard atá sa chuid is mó den chloch ná sileacáití. Is éard atá i sileacáit ná ainian (ian a bhfuil lucht leictreach diúltach aige) atá comhdhéanta as ocsaigin agus sileacan, agus é ceangailte de chaitiain éagsúla (iain a bhfuil lucht leictreach deimhneach acu). Iain mhiotail is mó a bhíos ann (is é sin adaimh mhiotail a thug leictreoin ar iasacht uathu), ach bíonn iain níos casta ná sin ann.

ATMAISFÉAR AN DOMHAIN: CÉATADÁIN NA nGÁS ÉAGSÚIL SAN AER TIRIM
Nítrigin (N2)	78.09 %
Ocsaigin (O2)	20.95 %
Argón (Ar)	0.93 %
Dé-ocsaíd charbóin (CO2)	0.041 %
Neon (Ne)	0.0018 %
Héiliam (He)	0.00052 %
Meatán (CH4)	0.00018 %
Crioptón (Kr)	0.00011 %
Hidrigin (H2)	0.000055 %

Is gnách atmaisféar an Domhain a dheighilt ina chisil mar seo:

Ainm an chisil	Airde	Nótaí
An t-eisisféar	Ó sheacht gcéad go fiche míle ciliméadar	Is mó a bhaineas sainmhíniú an eisisféir le himtharraingt an Domhain ná le brú an atmaisféir. Go bunúsach tá deireadh leis an eisisféar san áit a bhfuil an ghrianghaoth níos láidire ná an domhantarraingt ag dul i bhfeidhm ar na móilíní gáis.
AN TEIRMEASTAD – SEACHT gCÉAD CILIMÉADAR OS CIONN NA TALÚN – a scaras an t-eisisféar agus an teirmisféar ó chéile
An teirmisféar	Ó ochtó ciliméadar go seacht gcéad ciliméadar	Tá an chuid seo den atmaisféar an-te, de réir chomh sciobtha is a bhíos na móilíní is na hadaimh ag gluaiseacht. Tá an gás chomh scaipthe anseo áfach nach n-aithneodh aon teirmiméadar (ná aon duine) an teocht sin – a mhalairt bheadh mothú mór fuachta ann. Bíonn na hadaimh ianaithe sa chuid seo den atmaisféar, agus mar sin tugtar ianaisféar ar an teirmisféar agus ar chodanna den mhéisisféar agus den eisisféar araon.
AN MÉISEASTAD – CEITHRE SCÓR CILIMÉADAR OS CIONN NA TALÚN – an teorainn idir an méisisféar agus an teirmisféar, agus an áit is fuaire san atmaisféar, de réir luas gluaiseachta na n-adamh.
An méisisféar	Ó chaoga go hochtó ciliméadar	Murab ionann agus an teirmisféar, tá an méisisféar ag dul i bhfuacht suas, fiú de réir luas gluaiseachta na n-adamh. Is é an méiseastad (an teorainn idir an méisisféar agus an teirmisféar) an áit is fuaire san atmaisféar.
AN STRATASTAD – LEATHCHÉAD CILIMÉADAR OS CIONN NA TALÚN – a scaras an strataisféar agus an méisisféar ó chéile
An strataisféar	Ó dhá chiliméadar déag go caoga ciliméadar	Tá an strataisféar níos fuaire thíos, níos teo thuas, agus é féin roinnte ina chisil éagsúla (sin é an tuige a dtugtar strataisféar air – féach focail ar nós stratum agus stratification sa Bhéarla, nó fiú sraith na Gaeilge).
AN TRÓPASTAD – DHÁ CHILIMÉADAR DÉAG OS CIONN NA TALÚN – an teorainn idir an trópaisféar agus an strataisféar
An trópaisféar	Ó dhroim an phláinéid go dhá chiliméadar déag	An chuid den atmaisféar is aithin dúinn féin gan dul i muinín gléasra eolaíochta agus taighde. Tá an trópasféar níos teo thíos, agus níos fuaire thuas.

Dualghluaisne a thugtar ar an dóigh a bhfuil réalta áirithe ag gluaiseacht trasna na spéire i gcomparáid leis an sféar neamhaí (is é sin, i gcomparáid le cúlra dobhogtha na réaltaí is na reann neimhe atá chomh cianmhar is nach féidir linn a ndualghluaisne siúd a aithint). Stua í an dualghluaisne, agus í á tomhas ina soicindí stua in aghaidh na bliana. Na réaltaí is mó dualghluaisne, is abhacréaltaí éadroma iad agus iad suite réasúnta cóngarach dúinn, cosúil le Réalta Barnard, Réalta Kapteyn agus Réalta Teegarden.

Dúpholl – Is éard atá i gceist leis an dúpholl ná réalta a rinne inphléascadh imtharraingthe, is é sin réalta a thit isteach inti féin chomh trom is a bhí sí. Réigiún sa spás-am é an dúpholl nach féidir éalú as toisc go bhfuil an imtharraingt chomh láidir.

Tugtar singilteacht ar chroílár an dúphoill, agus is í an léaslíne theagmhais dromchla an dúphoill. An réad nó an neach atá taobh istigh den léaslíne theagmhais ní féidir leis teacht slán ón tsingilteacht, titfidh sé isteach inti chomh cinnte agus atá an t-am ag dul ar aghaidh – chomh cinnte is atá an Cháisc ar an Domhnach, i gciall cheart an fhocail! Ón taobh amuigh, áfach, ní fheicfear an réad sin ag baint amach an léaslíne choíche – scéal eile áfach ná go ndeargaistreofar an solas atá á fhrithchaitheamh aige, agus sa deireadh imeoidh an solas (agus an réad) as radharc ar fad. Is éard atá i gceist leis seo ná deargaistriú imtharraingteach.

An breathnóir daonna atá ag titim isteach sa dúpholl, ní aithneoidh sé an léaslíne theagmhais, má tá an dúpholl féin sách téagartha. Ina dhiaidh sin, áfach, stróicfear as a chéile é. Taobh istigh den dúpholl tá an imtharraingt ag dul i méadaíocht chomh sciobtha is go réabfaidh sí an breathnóir as a chéile – má tá sé ag titim i ndiaidh a chos, abair, beidh an imtharraingt ag dul i bhfeidhm ar a chos i bhfad níos láidire ná ar a chloigeann.

Eamhnú an téarma a thagraíos do scoilteadh an núicléis san adamh. Is féidir don neodrón a bhuaileas an núicléas eamhnú a spreagadh, rud is bun leis an imoibriú slabhrúil sa bhuama adamhach agus san imoibreoir adamhach (nó ansin scaoiltear saor tuilleadh neodrón agus iad ag bualadh núicléis eile), ach tá roinnt núiclídí troma radaighníomhacha claonta chun eamhnú a dhéanamh go spontáineach.

Tugtar ábhar eamhnach ar an gcineál ábhar radaighníomhach ar féidir leis an t-imoibriú slabhrúil a choinneáil ag imeacht sna himoibreoirí núicléacha nó sa bhuama adamhach. Is iseatóip ineamhnaithe iad na núiclídí ar féidir leo eamhnú a dhéanamh i ndiaidh dóibh neodrón a cheapadh, ach ní féidir úsáid an ábhair eamhnaigh a bhaint as gach iseatóp ineamhnaithe, ós rud é nach bhfuil cuid acu chomh claonta chun eamhnú is go bhféadfaidís an t-imoibriú a choinneáil ag obair gan an slabhra a bhriseadh.

Is é úráiniam a 235, nó ²³⁵U, an t-iseatóp ineamhnaithe a úsáidtear sna himoibreoirí adamhacha, ar nós na stáisiún cumhachta. Maidir leis na buamaí adamhacha, is é plútóiniam a 239, nó ²³⁹Pu, is mó a úsáidtear iontusan. Ar na saolta seo tá úsáid an tóiriam mar bhreosla núicléach i mbéal an phobail freisin, ós rud é go bhfuil an tóiriam i bhfad níos coitianta ná an t-úráiniam. An t-iseatóp atá i gceist, mar atá, tóiriam a 232 nó ²³²Th, ní ábhar ineamhnaithe ann féin é, áfach, ach ábhar torthúil a chlaochlófar go húráiniam a 233 (²³³U) taobh istigh den imoibreoir féin. Iseatóp é úráiniam a 233 nach bhfuil ar fáil sa dúlra.

Eantrópacht a thugtar ar an gcainníocht fhisiceach a thomhaiseas an t-anord ar leibhéal na n-adamh is na móilíní. Is dual don eantrópacht dul i méadaíocht i ngach próiseas spontáineach agus an córas ag dul i dtreo na cothromaíochta teirmidinimiciúla (seo Dara Dlí na Teirmidinimice). Nuair a bhainfear an chothromaíocht sin amach, beidh an córas iomlán ar aon teocht, agus adaimh is móilíní na substaintí éagsúla measctha go cothrom trí chéile – staid ar a dtugtar teasbhás uirthi freisin.

Ní bhfuair an Ollchruinne s’againn teasbhás go fóill, mar is soiléir, agus mar sin, is féidir glacadh leis go raibh tús ag an Ollchruinne agus go bhfuil aois theoranta aici – gur tháinig an Ollchruinne chun saoil, go raibh tús aici. Dá mbeadh an Ollchruinne síoraí, is é sin dá mbeadh sí ann gan tús gan deireadh, bheadh an chothromaíocht theirmidinimiciúil bainte amach aici cheana féin, is é sin bheadh sí tar éis teasbhás a fháil. Ba iad an Tiarna Kelvin (William Thompson), an fisiceoir Gearmánach Hermann von Helmholtz, agus an t-innealtóir Albanach William John Macquorn Rankine a tháinig ar an tuiscint seo thiar sa naoú haois déag, roimh aon duine eile.

Éiclipteach a thugtar ar chonair bhliantúil na Gréine ar an sféar neamhaí, is é sin, an dóigh a bhfuil an Ghrian ag gluaiseacht i gcomparáid le cúlra dobhogtha na réaltaí i gcéin i rith na bliana. Tá an stoidiaca suite ar feadh an éicliptigh. Ar an éiclipteach a aithnítear an leibhéal a ritheann fithis an Domhain timpeall na Gréine air, agus is féidir leibhéal an éicliptigh a thabhairt air.

Fathach: Is éard atá i gceist le fathach nó fathachréalta ná réalta atá i bhfad níos mó ná na réaltaí príomhsheichimh ar aon dath agus ar aon teocht léi. Tá na fathachréaltaí suite os cionn an phríomhsheichimh i léaráid Hertzsprung-Russell. Tá fathachréaltaí éagsúla ann: cuid acu bhí siad ina réaltaí príomhsheichimh ar dtús, ach ansin d’fhorbair siad go fathachréaltaí, an chuid eile bhí siad mór millteanach ó thús báire.

Glactar leis go n-iompóidh an Ghrian féin ina fathachréalta i ndeireadh báire, i gceann cúig mhíle milliún bliain, nuair a bheas an hidrigin go léir i gcroí na réalta comhleáite go héiliam. Ansin crapfaidh an croí isteach chuige féin, agus an t-ábhar taobh amuigh de á aomadh chuige ag an imtharraingt. Faoi bhrú na himtharraingte cuirfear tús nua leis an gcomhleá, ach anois, is sna sraitheanna taobh amuigh den chroí a bheas sé ag dul ar aghaidh, áit a bhfuil hidrigin fágtha fós. Rachaidh na sraitheanna sin go mór i bhfairsinge, ach ní bheidh siad chomh te céanna is a bhí dromchla na réalta ar dtús: an fuinneamh a bheas á tháirgeadh beidh sé scaipthe níos fairsinge. Mar sin rachaidh dath agus aicmiú na réalta i dtreo na fuachta, is é sin, i dtreo na deirge (aicmí K agus M).

DORNÁN FATHACHRÉALTAÍ AITHNIDIÚLA (más déréalta nó ilréalta atá i gceist, is iad sonraí na príomhréalta sa chóras atá le léamh thíos)
Ainm	Réaltbhuíon	Mais i gcomparáid leis an nGrian	Trastomhas i gcomparáid leis an nGrian	Lonrachas i gcomparáid leis an nGrian	Aicme speictreach
Albireo	An Eala	cúig oiread	deich n-oiread agus trí scór	míle agus dhá chéad oiread	K
Aldebaran	An Tarbh	aon oiread go leith	ceithre oiread is dhá scór	leathmhíle oiread	K
Alnitak	An Bodach	trí oiread déag is fiche	fiche oiread	dhá chéad go leith míle oiread (an ceathrú cuid den mhilliún)	O
Alphard	An Phéist Uisce	trí oiread	leathchéad oiread	ocht gcéad oiread	K
Altarf	An Portán	trí oiread	leathchéad oiread	sé chéad is trí scór míle oiread	K
Antares	An Scairp	dhá oiread déag	ocht gcéad is trí oiread agus ceithre scór	leathchéad is seacht míle is cúig chéad oiread	M
Arcturus	An tAoire	aon oiread amháin	cúig oiread is fiche	céad is deich n-oiread is trí scór	K
Betelgeuse	An Bodach	tá meastacháin éagsúla ann ó ocht n-oiread go fiche oiread	tuairim is míle oiread	timpeall ar chéad míle oiread (réalta an-athraitheach atá i gceist)	M
Canopus	An Chíle	tuairim is deich n-oiread	tuairim is deich oiread is trí scór	cúig mhíle déag oiread	F
Deneb	An Eala	tuairim is fiche oiread	tuairim is dhá chéad oiread	tuairim is dhá chéad míle oiread	A
Diphda (Deneb Kaitos)	An Míol Mór	dhá oiread is ocht ndeichiú cuid	seacht n-oiread is fiche	céad is dhá scór oiread	K
Eta Carinae	An Chíl	meastacháin éagsúla ó chéad oiread go dhá chéad oiread	meastacháin éagsúla ó thrí scór oiread go hocht gcéad oiread	cúig mhilliún oiread	athraitheach
Hamal	An Reithe	aon oiread go leith	cúig oiread déag	timpeall ar dheich n-oiread is ceithre scór oiread	K
Rigel	An Bodach	tuairim is fiche oiread	ceithre scór oiread	céad is fiche míle oiread	B

An Ghealach an t-aon satailít nádúrtha atá ag an Domhan s’againn. Go bunúsach, níl inti ach cloch: sileacáití, alúmana, aol, ocsaídí iarainn, ocsaídí tiotáiniam agus eile. Tá dhá chineál tír-raon ann, is é sin, na garbhchríocha agus na mara, mar a thugtar orthu – ar ndóigh, ní thiocfá ar bhraon uisce sna farraigí sin, nó is éard atá iontu ná ísleáin nó mánna, agus iad déanta as cloch bholcánach (basalt, brúchtcharraig).

I gcomparáid le satailítí nádúrtha eile an Ghrianchórais, níl an Ghealach beag ar aon nós. Tá sí níos mó ná Europa, is é sin, an ceann is lú de Ghealacha Galileo (na ceithre satailítí is mó atá ag Iúpatar). Thairis sin, tá sí níos mó ná aon cheann acu i gcomparáid leis an bpláinéad a bhfuil sí ag dul ina thimpeall – an príomhúlach, mar a déarfá. Tá gealacha Iúpatair agus Shatarn i bhfad níos lú i gcomparáid lena bpríomhúlach.

Is éard atá sa Ghealach, mar a chreidtear inniu, ná toradh d’imbhualadh millteanach a tharla tuairim is leathchéad milliún bliain i ndiaidh fhoirmiú an Ghrianchórais. Bhuail pláinéad ar aon mhéid le Mars faoin réamh-Dhomhan – Theia a thugas na réalteolaithe ar an imbhuailteoir seo – agus ba iad smidiríní Theia comhábhair na Gealaí. Ba dhomhain ar fad a chuaigh Theia isteach sa phláinéad s’againn, agus a rian sin le haithint ar mhaintlín agus ar chroílár an Domhain i gcónaí.

Deirtear go bhfuil rothlú na Gealaí sioncrónach leis an Domhan – is é sin, is é an taobh céanna den Ghealach a bhíos iompaithe linn an t-am ar fad. Is féidir linn, áfach, beagáinín níos mó ná leath de dhromchla ár satailíte a fheiceáil, toisc go mbíonn sí ag guagadh ar dhóigheanna éagsúla: uaireanta iompaíonn sí a pol thuaidh nó a pol theas linn, agus bíonn sí ag moilliú nó ag géarú a gluaiseachta ar a fithis, ionas gur féidir linn tuilleadh den ”tosach” nó den ”chúl” a fheiceáil in amanta difriúla. Fágann an guagadh 59 % de dhromchla na Gealaí inmhapáilte ón Domhan. Ba iad na Sóivéadaigh a chuir tús le léarscáiliú an taoibh eile den Ghealach sa bhliain 1959: ansin, d’éirigh leo taiscéalaí (is é sin spásbhád beag gan foireann) a chur ag fithisiú na Gealaí agus ag tógáil grianghrafanna.

Thug daoine daonna an chéad chuairt ar an nGealach i Mí Iúil 1969, nuair a thuirling an tIolar (Eagle) – modúl tuirlingthe an spásbháid úd Apollo a hAon Déag – i Muir na Sáimhe. Ba iad na spásairí Meiriceánacha Neil Armstrong agus Buzz Aldrin a bhí ag stiúradh an mhodúil, agus an tríú fear, Michael Collins, ag fanacht leo i modúl ceannasaíochta an spásbháid a bhí ag fithisiú na Gealaí. I ndiaidh an turais, bhain Collins amach clú áirithe mar scríbhneoir leis an leabhar cuimhní cinn a bhreac sé síos faoi shaol an spásaire, Carrying the Fire.

Maidir le tábhacht na dturasanna seo don eolaíocht is don taighde, ba iad na geolaithe ba mhó a ghnóthaigh orthu, nó d’ardaigh na spásairí leo cuid mhaith cloch a thug léargas nua ar fhorbairt gheolaíoch na Gealaí. Fuair na spásairí go léir bunscolaíocht sa gheolaíocht, agus bhí Harrison Schmitt, fear den triúr spásairí ar an turas deireanach go dtí an Ghealach, ina gheolaí oilte.

Gealacha Galileo a thugtar ar na satailítí is mó atá ag Iúpatar, ceithre cinn ar fad, a ndearna Galileo Galilei a bhfionnachtain thiar sa bhliain 1610.

Is iad ainmneacha na ngealach seo ná Io, Europa, Ganymede, agus Callisto. Fuair siad na hainmneacha seo ón réalteolaí Gearmánach Simon Marius (Mayr), ach ní raibh formhór na réalteolaithe fonnmhar iad a úsáid roimh an bhfichiú haois, ó nach raibh Galileo féin sásta leo – b’fhearr leis na gealacha a uimhriú go simplí. Is gnách ainmniú na reann neimhe a fhágáil faoin duine a rinne a bhfionnachtain, agus ba é Galileo a d’aithin na gealacha seo roimh Marius. Thairis sin, deirtear go raibh meas an mhagaidh mhíchuí ag lucht na comhaimsire ar na hainmneacha a bhronn seisean. Nó tagraíonn siad do na cailíní (agus d’fhear óg amháin) a raibh cumainn ghrá ag Zeus leo de réir mhiotaseolaíocht na sean-Ghréige, agus is gnách Zeus a chomhionannú le hIúpatar, mar a rinne na Rómhánaigh fadó, ó ba nós leo gach dia de chuid na nGréagach a chomhionannú le dia dá gcuid féin.

Ba é Giovanni Battista Hodierna, dalta de chuid Galileo, a bhaist na hainmneacha Principharus, Victripharus, Cosmipharus agus Fernipharus orthu. Tagairt a bhí sna hainmneacha seo do ”Phrionsa (principe) na Tuscáine”, do Vittoria della Rovere (bean Ferdinando de Medici), Cosimo de Medici (urraí Galileo) agus Ferdinando de Medici (mac Cosimo). Ó bhí Galileo ag fáil urraíochta ó Cosimo de Medici, Ard-Diúc na Tuscáine, bhí sé féin tar éis Medicea Sidera nó ”Réaltaí Mhuintir Medici” a bhaisteadh ar na gealacha seo in éineacht.

GEALACHA GALILEO – ”RÉALTAÍ MHUINTIR MEDICI” – ”MEDICEA SIDERA”
	IO (Iúpatar a hAon, Principharus)	EUROPA (Iúpatar a Dó, Victripharus)	GANYMEDE (Iúpatar a Trí, Cosmipharus)	CALLISTO (Iúpatar a Ceathair, Fernipharus)	AR MHAITHE LEIS AN gCOMPARÁID:
					AN GHEALACH	TIOTÁN (an tsatailít is mó atá ag Satarn)
Meángha (leath an mheán-trastomhais, ciliméadar)	1822	1560	2630	2410	1737	2575
Tréimhse imrothlaithe (lá Domhanda)	1.77	3.55	7.15	16.7	27.3	15.9
Meánluas ar an bhfithis (ciliméadar in aghaidh na soicinde)	17.3	13.7	10.9	8.2	1.02	5.57
Mais (i gcomparáid leis an Domhan)	0.015	0.008	0.025	0.018	0.012	0.0225
Dlús (gram in aghaidh an cheintiméadair chiúbaigh)	3.5	3.0	1.9	1.8	3.3	1.9
Imtharraingt ar an dromchla (g-aonad)	0.183	0.134	0.146	0.126	0.1654	0.14
Treoluas éalaithe (ciliméadar in aghaidh na soicinde)	2.558	2.025	2.741	2.440	2.38	2.639
Meánteocht ar an dromchla (ceilvin)	110	102	110	134	220	94
Ailbéideacht	0.63	0.67	0.43	0.22	0.136	0.22
Cianphointe na fithise (ciliméadar)	423 400	677 000	1 071 600	1 897 000	405 400	1 257 000
Garphointe na fithise (ciliméadar)	420 000	665 000	1 069 200	1 869 000	362 600	1 187 000

Gienah nó Gienah Cygni – ”Sciathán na hEala” – a thugtar go traidisiúnta ar an réalta úd Epsilon Cygni i réaltbhuíon na hEala. Fathachréalta fhlannbhuí K-aicme is ea í agus í suite corradh is seachtó solasbhliain dínn. Tá sí aon oiread déag chomh mór leis an nGrian (de réir an trastomhais) agus dhá oiread is trí scór chomh lonrúil. Creidtear áfach nach bhfuil sí ach aon oiread amháin níos troime ná an Ghrian – is é sin bhí sí i bpríomhsheicheamh na réaltaí ar dtús sular iompaigh sí ina fathach, díreach mar atá i ndán don Ghrian féin a dhéanamh i ndeireadh ama.

Gienah Ghurab nó Gienah Corvi nó Ala Corvi a thugtar ar Gamma Corvi, arb í an réalta is gile i réaltbhuíon an Phréacháin. Réalta the bhánghorm den aicme B í, agus í suite faoi chéad go leith de sholasbhlianta dínn. Focal Araibise é Gienah a chiallaíos ”eite, sciathán”, agus mar sin, is é ”Sciathan an Phréacháin” is brí le hainm na réalta.

An Grúpa Áitiúil a thugtar ar an ngrúpa réaltraí a mbaineann Bealach na Bó Finne leis. Is iad Réaltra Andraiméide, Bealach na Bó Finne, agus Réaltra an Triantáin na réaltraí is mó sa ghrúpa, ach thairis sin tá cuid mhór réaltraí ann is lú ná na cinn sin, ar nós Scamall Mór Magellan agus Scamall Beag Magellan.

ROINNT RÉALTRAÍ SA GHRÚPA ÁITIÚIL
Ainm	Uimhir i gcatalóg Messier	Uimhir sa Nua-Chatalóg Ghinearálta	An cineál réaltra atá ann	An réaltbhuíon ina bhfeictear an réaltra	Nótaí
Réaltra Andraiméide	M31	NCG224	Réaltra bíseach barrach	Andraiméide	An réaltra is mó sa ghrúpa
Bealach na Bó Finne	–	–	Réaltra bíseach barrach	–	An réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin
Réaltra an Triantáin	M33	NCG598	Réaltra bíseach neamhbharrach	An Triantán	An réaltra bíseach is lú sa Ghrúpa Áitiúil. Is dócha gur satailít de chuid réaltra Andraiméide atá ann
Scamall Mór Magellan	–	–	Réaltra bíseach barrach agus é curtha as a riocht ag imtharraingt ár réaltra féin	An Colgán agus an Tábla	Satailít de chuid Bhealach na Bó Finne atá ann. Shíltí ar feadh i bhfad gur réaltra neamhrialta a bhí ann
Scamall Beag Magellan	–	NCG292	Réaltra bíseach barrach agus é curtha as a riocht ag imtharraingt ár réaltra féin	An Túcán agus an Phéist Uisce	Satailít de chuid Bhealach na Bó Finne atá ann
M32		NCG221	Réaltra éilipseach	Andraiméide	Satailít de chuid Andraiméide atá ann
SagDEG (Sagittarius Dwarf Elliptical Galaxy, Abhacréaltra Éilipseach an tSaigheadóra)	–	–	Réaltra éilipseach	An Saigheadóir	Satailít de chuid Bhealach na Bó Finne atá ann
SagDIG (Sagittarius Dwarf Irregular Galaxy, Abhacréaltra Neamhrialta an tSaigheadóra)	–	–	Réaltra neamhrialta	An Saigheadóir	Is é seo an réaltra is faide atá suite ó bharalár (is é sin, ó mheáchanlár) an Ghrúpa Áitiúil
Abhac an Dragain (Béarla: Draco Dwarf)	–	–	Abhacréaltra sféaróideach	An Dragan	Táthar ag déanamh go bhfuil an réaltra seo an-saibhir i ndamhna dorcha

Héiliam: Is é an héiliam dúil uimhir a dó sa tábla peiriadach. Mar is léir ón uimhir adamhach, tá dhá phrótón i núicléas an héiliam. Tá dhá iseatóp tábhachtacha ag an héiliam, mar atá, an ceann is coitianta, nó héiliam a ceathair, agus an ceann eile, nó héiliam a trí. Na hiseatóip eile is radanúiclídí éagobhsaí iad a dtagann meath radaighníomhach orthu go sciobtha. Tá dhá leictreon ag an héiliam, agus mar sin, is triathghás é, nó níl áit ar an leictreonsceall is cóngaraí don núicléas ach d’aon leictreondís amháin. Dá réir sin ní féidir leis an héiliam dul i gcomhdhúil le dúil eile.

Tá fiuchphointe an héiliam iontach íseal, nó níl sé ach cúpla céim Celsius os cionn an dearbhnialais. Ní féidir héiliam a reo go solad gan brú ard a oibriú air. Ina áit sin, má reoitear i dtreo an dearbhnialais é faoi ghnáthbhrú an atmaisféir, iompóidh sé ina fhorshreabhán a bhfuil saintréitheanna neamhghnácha aige: mar shampla ní féidir é a choinneáil i gcoimeádán oscailte, nó dreapfaidh sé as agus é ag dul ar fud na háite ina scannán tanaí.

Hidrigin: Is í an hidrigin dúil uimhir a haon sa tábla peiriadach, agus is í an dúil is simplí ó thaobh an struchtúir de, nó níl ach aon phrótón amháin i núicléas na hidrigine, agus níl ach aon leictreon amháin i néal leictreon na hidrigine. Is dual do na hadaimh hidrigine móilíní dhá adamh a dhéanamh faoi na gnáth-imthoscaí ar dhroim an Domhain, ach dáiríre is dúil an-imoibríoch í an hidrigin, agus tá an chuid is mó di le fáil ceangailte i gcomhdhúile éagsúla ceimiceacha. Le fírinne tá an gás hidrigine chomh héadrom is nach bhfuil imtharraingt ár bpláinéid sách láidir lena choinneáil san atmaisféar: is dual dó éalú go dtí an spás. Sin é an tuige nach bhfuil ach iarsmaí beaga hidrigine le fáil san aer.

Nuair a rachas an hidrigin trí thine, is é an toradh a gheofar ná ocsaíd na hidrigine – is é sin, uisce. Is féidir leis an hidrigin pléasc a dhéanamh agus í ag imoibriú leis an ocsaigin. Thairis sin, tá dainséar eile ag baint le dóchan na hidrigine: tá lasair na hidrigine beagnach dofheicthe, agus í an-te san am chéanna.

Tá trí iseatóp ag an hidrigin, agus ainmneacha ar leith orthu: an próitiam (an ghnáth-hidrigin, nach bhfuil ach prótón amháin mar núicléas aici), an deoitéiriam (hidrigin a dó – tá prótón agus neodrón amháin i núicléas an iseatóip seo), agus an tritiam (hidrigin a trí – prótón amháin agus dhá neodrón sa núicléas). Núiclíd radaighníomhaíoch é an tritiam, agus tagann béite-mheath air: is é héiliam a trí (iseatóp neamhghnách de chuid an héiliam) is toradh don mheath seo.

I réaltaí an phríomhsheichimh, cosúil leis an nGrian, comhleáitear núicléis hidrigine go héiliam: an fuinneamh a thagas as an nGrian is toradh don chomhleá seo é. Ar dtús téann dhá phrótón le chéile le núicléas deoitéiriam (”deoitéarón”) a dhéanamh, ansin téann deoitéarón agus prótón le chéile le núicléas de chuid héiliam a trí a tháirgeadh, agus sa deireadh comhleáitear dhá núicléas den chineál seo go núicléas gnáth-héiliam (héiliam a ceathair) – scaoiltear dhá phrótón saor sa teagmháil seo. Tugtar timthriall ”prótón-prótón” air seo.

Infridhearg a thugtar ar na bandaí radaíochta idir na radathonnta agus an solas infheicthe. Tá tonnfhad na radaíochta infridheirge níos mó ná tonnfhad an tsolais, agus dá réir sin tá a minicíocht níos ísle. Is mar theas is mó a aithníos nó a mhothaíos an duine an radaíocht infridhearg.

Io an ceann de Ghealacha Galileo is cóngaraí d’Iúpatar, agus is minic a thugtar ”an ghealach píotsa” uirthi, toisc go bhfuil sí buí (cosúil le cáis an phíotsa) agus breac le bolcáin (a chuirfeadh slisní tráta i gcuimhne duit). Tá Io á streachailt as a chéile taobh istigh ag na fórsaí taoidmheara, is é sin, ag imtharraingt na ngealach eile gan trácht a dhéanamh ar Iúpatar féin. Dá thoradh sin tá sí beo le bolcánachas thar aon rinn neimhe eile sa Ghrianchóras. Is é an sulfar a thagas as na bolcáin is cúis leis an dath buí, agus na dathanna eile a fheictear is minic a bhaineas siad le hallatróip neamhghnácha an tsulfair.

Tá Io beagáinín níos mó ná an Ghealach s’againn, agus í ar an dara ceann is lú de ghealacha Galileo. Tá sí níos mó ná Europa, agus níos lú ná Ganymede agus Callisto.

Lárainciam – Is é an lárainciam dúil uimhir a 103, agus is é an giorrúchán a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha ná Lr. Fuair sé a ainm ó Ernest Orlando Lawrence, agus glactar leis go bhfuil sé cosúil leis an lúitéitiam, an dúil atá os a chionn i dtábla peiriadach na ndúl: is é an lúitéitiam an ceann is troime de na lantanóidigh, agus is é an láraiciam an ceann is troime de na hachtanóidigh. Sin a bhfuil le rá i dtaobh an lárainciam i ndáiríre, nó is dúil éagobhsaí radaighníomhach é, agus is beag úsáid phraiticiúil a thig a bhaint as. An t-iseatóp is cobhsaí atá aige is é lárainciam a 266 é, agus é aon uair déag ar leathré.

Leaptón a thugtar ar bhuncháithnín éadrom, cosúil leis an leictreon. Ní féidir leis na leaptóin páirt a ghlacadh san idirghníomhú láidir (is é an t-idirghníomhú láidir is cúis leis an bhfórsa a choinníos núicléas an adaimh le chéile). Ba é an leictreon an chéad leaptón a haithníodh. Leaptón eile é an múón, agus é i bhfad níos troime ná an leictreon, cé nach bhfuil sé chomh trom leis na baróin.

Léaráid Hertzsprung-Russell a thugtar ar an léaráid a gheofar, má chuirtear sonraí na réaltaí i gcóras comhordanáidí ionas gurb iad aicmiú na réalta (is é sin, dath na réalta, nó teocht a dromchla) agus a lonrachas na haiseanna comhordanáide. Tá an léaráid ainmnithe as Ejnar Hertzsprung agus Henry Russell, beirt réalteolaithe a d’fhorbair í tuairim na bliana 1910. Danmhargach ab ea Hertzsprung, agus b’as na Stáit Aontaithe don Ruiséalach. Is féidir na hollfhathachréaltaí, na fathachréaltaí, an príomhsheicheamh agus na habhacréaltaí a aithint thar a chéile ar an léaráid seo, mar limistéir atá réasúnta scartha ó chéile.

Litiam a thugtar ar an gceann is éadroime de na miotail alcaileacha. Li an tsiombail cheimiceach, agus ós rud é go bhfuil trí phrótón i núicléas an litiam, is é dúil cheimiceach uimhir a trí é i dtábla peiriadach na ndúl. Tá sé 6.94 ar mheáchan adamhach, rud a thugas le fios gurb é litiam a seacht, nó ⁷Li, an t-iseatóp is coitianta. Tá teacht ar litiam a sé, nó ⁶Li, sa dúlra chomh maith, agus níl aon cheann den dá iseatóp nádúrtha sin radaighníomhach. Bíonn céatadán litiam a sé ag guagadh timpeall ar chúig sna heiseamal nádúrtha, agus é chomh hathraitheach is nach féidir meáchan adamhach na dúile seo a shocrú níos cruinne ná 6.94.

Is í an chumraíocht leictreonach atá ag an litiam ná 1s²2s¹. Is é sin, tá an leictreonsceall is cóngaraí don núicléas lán (níl áit ansin ach do dhá leictreon) agus leictreon amháin ar an sceall taobh amuigh de. Is dual don litiam an leictreon seo a thabhairt ar iasacht uaidh agus ian deimhneach, Li⁺, a dhéanamh. Mar sin, tá sé sách araiciseach chun imoibriúcháin, cosúil leis na miotail alcaileacha eile, cé nach bhfuil sé chomh himoibríoch leis an sóidiam. Seoltóir maith leictreachais agus teasa é fosta.

Níl an litiam ach 0.53 g/cm³ ar dhlús. Is é sin, tá an t-uisce beagnach dhá oiread chomh dlúth. Má chuirtear cnapán litiam i gcoimeádán uisce le súil is go n-imoibreoidh sé leis an uisce, beidh an cnapán ag snámh ar dhromchla an uisce agus é ag iompú go hiodrocsaíd litiam le linn an imoibriúcháin.

Is gnách an miotal litiam a choinneáil i dtaisce in ola le hé a chosaint ar an uisce agus ar an aer. Is dual dó imoibriú le hocsaigin an aeir féin agus ocsaíd litiam a dhéanamh. Thairis sin áfach tá an litiam ábalta imoibriú le nítrigin an aeir le teocht an tseomra agus nítrid litiam Li₃N a dhéanamh. Níl na miotail alcaileacha eile féin in ann dul i gcomhdhúil leis an nítrigin mar sin.

Is é +I an t-aon uimhir ocsaídiúcháin a bhíos ag an litiam ina chuid comhdhúl, rud is léir ón gcumraíocht leictreonach. Úsáidtear salainn áirithe litiam mar fhrithdhúlagráin, is é sin, mar chógais le maolú ar an dúlagar intinne.

An Mhaighdean – Ceann de réaltbhuíonta an Stoidiaca í an Mhaighdean, agus í le feiceáil idir an Leon, an Préachán, an Cupán, Folt Bheirnicé, an Mheá, ceann na Péiste, agus an tAoire. Spica (Alpha Virginis) an réalta is gile sa réaltbhuíon seo; réaltaí suntasacha eile iad Zavijava (Beta Virginis), Porrima (Gamma Virginis), Auva (Delta Virginis) agus Vindemiatrix (Epsilon Virginis). Tá braisle iomlán réaltraí, Braisle na Maighdine, le feiceáil sa réaltbhuíon seo chomh maith.

Markab nó Markeb a thugtar ar cheithre réalta éagsúla:

• Alpha Pegasi. Cé gurb í alfa-réalta Pheigeasais í, níl sí ach ar an tríú réalta is gile sa réaltbhuíon sin i ndáiríre. B-réalta í, is é sin, réalta the bhánghorm. Is fathachréalta í agus í chomh sean is nach bhfuil sí ag comhleá hidrigine go héiliam a thuilleadh. Tá sí suite faoi chéad trí solasbhliana déag is fiche dínn.

• Tau Pegasi. Tugtar Salm nó Kerb ar an réalta seo freisin. Réalta the den A-aicme í, ach níl sí ina fathach. Tá sí suite faoi chéad is trí scór solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór.
• k Puppis (tabhair faoi deara nach í an litir Ghréagach úd kappa atá againn ansin, ach an ghnáthlitir k!). Déréalta í seo a bhfuil dhá fhathachréalta ghorma den B-aicme inti – nó, le fírinne, tá ceann den dá leathréalta sin ina dhéréalta ann féin. Tá siad go léir suite faoi cheithre chéad go leith de sholasbhlianta dínn.
• Kappa Velorum. Déréalta i réaltbhuíon na Seolta atá ann, agus í suite faoi chúig chéad agus deich solasbliana déag is trí scór dínn. Ní furasta an dá leathréalta a aithint thar a chéile, ach is mar B-réalta a rachaidís i bhfeidhm ort.

Mars atá ar dhia cogaidh na sean-Róimhe, óna bhfuair an ceathrú pláinéad sa ghrianchóras s’againn a ainm féin. Tá Mars ag fithisiú na Gréine idir an Domhan agus crios na n-astaróideach, agus dhá ghealach aige: Phobos agus Deimos. Níl iontu siúd ach cnapáin bheaga chloiche i gcomparáid leis an nGealach s’againn, agus dealraíonn sé nach raibh iontu riamh ach astaróidigh fhánacha agus iad ceaptha ag Mars ar a gcamchuairt.

Tá Mars níos lú ná an Domhan, ach is ionann, beagnach, achar Mharsa agus achar na talún tirime ar an Domhan. Is minic a thugtar ”an pláinéad dearg” ar Mhars, ach is dócha go mb’fhearr ”an pláinéad rua” a rá, nó is é an t-iarann is cúis leis an dath sin – is é dath na meirge é go bunúsach, nó tá ”cré” Mharsa sách saibhir i mianraí iarainn. Chomh fíneáilte is atá an chré nó an dusta sin bíonn cuid mhór de ar foluain san aer, ionas go bhfuil an spéir féin sórt dearg nó rua ar Mhars.

Bhí sé ina chnámh spairne ar feadh i bhfad an bhfuil uisce ar bith ar dhromchla Mharsa. Faoi dheireadh na naoú haoise chreid a lán daoine go raibh ”canálacha” ar Mhars, ó thug an réalteolaí Iodálach Giovanni Schiaparelli le fios go raibh sé in ann línte díreacha a aithint ar dhromchla an phláinéid agus é barúlach gur uiscebhealaí de chineál éigin a bhí ann. Is é an chiall a bhain a lán daoine as seo go raibh neacha intleachtúla tar éis canálacha a ghearradh ansin, agus spreag an smaoineamh seo cuid mhaith scéalta faoi shibhialtacht sheanársa Mharsa atá ag foghlaim an bháis cheana, agus na daoine, nó pé cineál neacha iad, ag streachailt leo leis an mbeagán uisce atá fágtha a bhailiú ina gcuid canálacha. Mar a thiontaigh an scéal amach, áfach, ní raibh sna canálacha ach iomrall súl, agus ní raibh Marsaigh ann ach an oiread.

Maidir le ceist an uisce ar Mhars, is iad na caidhpeanna polacha is mó is ábhar suime dháiríre. Bhí na heolaithe barúlach ar feadh i bhfad gur dé-ocsaíd charbóin a bhí iontu, ach ina dhiaidh sin tháinig a athrú tuairime i bhfaisean, agus na heolaithe suite siúráilte gur oighear uisce a bhí i gceist. Is é tuiscint na n-eolaithe sa lá atá inniu ann ná go bhfuil an dá chuid ann, ach gur gnách don dé-ocsaíd charbóin galú le teacht an tsamhraidh, ionas nach bhfágtar ach an t-oighear uisce. Sin é an tuige go dtagann crapadh ar na caidhpeanna go tráthrialta.

Tá bliain Mharsa beagnach dhá oiread chomh fada le bliain an Domhain, ach níl lá Mharsa ach beagáinín níos faide ná ár lá féin – dhá scór nóiméad níos faide, a bheag nó a mhór. Bíonn na séasúir – an samhradh is an fómhar, an geimhreadh is an t-earrach – ag leanúint a chéile de réir timthriall a chuirfeadh an Domhan i gcuimhne duit.

Ceist mhór é i gcónaí, an bhfuil beatha d’aon chineál ar fáil ar Mhars. Na scéalta ficsin eolaíochta faoi na neacha intleachtúla, cosúil leis na banphrionsaí deargchraicneacha ag Edgar Rice Burroughs, tá siad bréagnaithe inniu, ach tá sé incheaptha i gcónaí go bhfuil beatha shimplí ann, rud éigin cosúil leis na baictéir mar shampla. Tá mianraí i gcré Mharsa a choinneodh plandaí beo, ach ní cosaint ar an radaíocht ultraivialait é atmaisféar tanaí an phláinéid, agus mar sin pé beatha atá ann caithfidh sí a bheith ar a teitheadh ón radaíocht faoi dhromchla Mharsa.

Is dócha gurb iad Syrtis Major agus Olympus Mons an dá ghné is clúití de thíreolaíocht Mharsa. Ba é Syrtis Major an chéad bhall ar dhromchla aon rinn neimhe ar tugadh cur síos air in aon scríbhinn eolaíochta. Ba é Christiaan Huygens, an fear mór teileascópaíochta ón Ollainn sa seachtú haois déag, a luaigh Syrtis Major roimh aon duine eile, agus é ag tabhairt ”an Mhuir Orláiste” air, toisc gur bhain sé úsáid an orláiste nó an chloig as le ham rothlaithe Mharsa a thomhas. Is éard atá i Syrtis Major, de réir thuiscint an lae inniu, ná sciathbholcán, nó ceantar leibhéalta a bhí ina sciathbholcán tráth.

Maidir le hOlympus Mons, is é an sliabh is airde sa Ghrianchóras ar fad. Tá sé dhá chiliméadar is fiche níos airde ná an tír-raon ina thimpeall, agus is sciathbholcán é freisin. Tá sé suite ar imeall thiar Tharsis, ar réigiún ardchríche é, agus trí bholcán arda eile (Tharsis Montes, nó Sléibhte Tharsis) le feiceáil taobh istigh den réigiún – Arsia Mons, Pavonis Mons, agus Ascria Mons.

ATMAISFÉAR MHARSA
Brú an aeir ar dhromchla Mharsa	0.6 % de mheánbhrú an aeir ar leibhéal na farraige ar an Domhan
Dé-ocsaíd charbóin	96 %
Argón	1.9 %
Nítrigin	1.9 %
Ocsaigin	(iarsmaí beaga)
Aonocsaíd charbóin
Meatán

An Mheá nó Libra a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Scairp agus an Mhaighdean ar an stoidiaca. Is é Zubeneschamali nó Beta Librae an réalta is gile sa Mheá, agus is B-réalta phríomhsheichimh í – trí nó ceithre oiread chomh trom leis an nGrian, agus céad is tríocha oiread níos lonrúla. Maidir leis an dara réalta is gile, nó Zubenelgenubi (Alpha Librae), is ilréalta í; shocraigh Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaithe nach n-úsáidtear an t-ainm ”Zubenelgenubi” a thuilleadh ach le tagairt a dhéanamh don chomhbhall is gile sa chóras ilréaltach sin, is é sin, α² Librae. Déréalta inti féin í an réalta seo, agus í suite faoi chúig solasbhliana déag is trí scór dínn, a bheag nó a mhór.

Tríd is tríd, níl mórán cuid súl sa Mheá. Tá réaltbhraisle chruinneogach amháin le feiceáil sa réaltbhuíon seo, mar atá, NCG 5897, agus í suite faoi dhá scór míle solasbhliain dínn.

Mearcair atá ar an bpláinéad is cóngaraí don Ghrian. Níl gealacha ná atmaisféar aige, agus tá sé i bhfad níos lú ná an Domhan – le fírinne tá sé ar aon mhéid, a bheag nó a mhór, leis na gealacha is mó dá bhfuil ag fithisiú Iúpatair: tá Ganymede beagáinín níos mó ná Mearcair.

Tá rothlú agus imrothlú Mhearcair in athshondas le chéile ar dhóigh ar leith: críochnaíonn an pláinéad trí rothlú (= trí lá is trí oíche) in aghaidh an dá imrothlú (= dhá bhliain), i gcomparáid le cúlra na réaltaí. An breathnóir a bheadh suite ar dhroim an phláinéid féin, áfach, d’fheicfeadh sé aon lá is aon oíche amháin i rith dhá bhliain. Rud eile fós, tá fithis Mhearcair an-éalárnach i gcomparáid leis na pláinéid eile, agus luas an phláinéid an-difriúil i bpointí éagsúla na fithise. In aice leis an ngarphointe don Ghrian (an peirihéilean) sáraíonn luas an phláinéid ar a chamchuairt timpeall na Gréine luas a rothlaithe ar a ais. Mar sin, an breathnóir a bheadh suite in áit oiriúnach ar dhromchla Mhearcair, d’fheicfeadh sé an Ghrian ag éirí, ag stad agus ag dul faoi, agus ag éirí arís i ndiaidh don phláinéad an peirihéilean a fhágáil ina dhiaidh.

Cé go bhfuil Mearcair i bhfad níos lú ná an Domhan, tá a mhaighnéadsféar (réimse maighnéadach) beagáinín níos láidire ná maighnéadsféar ár bpláinéid féin. Mar sin, creidtear go bhfuil croí iarainn Mhearcair an-mhór agus go bhfuil a screamh is a mhaintlín réasúnta tanaí.

Ní féidir a rá go mbeadh atmaisféar ag Mearcair – an beagán atá ann níl sé in ann an teas a scaipeadh is a chothromú, mar a dhéanas atmaisféar an Domhain. Mar sin, bíonn sé an-te ar Mhearcair nuair a bhíos an Ghrian ag scaladh, agus an-fhuar nuair nach mbíonn. Na háiteanna is teo ar mheánchiorcal an phláinéid is féidir leo teocht ceithre chéad céim Celsius a shroicheadh, ach le linn oíche fhada an phláinéid reofaidh siad arís go céad go leith de chéimeanna Celsius faoin nialas, nó níos fuaire fós. Maidir leis na réigiúin pholacha fanann siad an-fhuar (timpeall ar chéad céim Celsius faoin nialas) ó thús go deireadh na bliana.

Tá Mearcair sách cosúil leis an nGealach ina chuma is ina chosúlacht, nó tá dromchla an phláinéid breac le cráitéir. Sa bhliain 2012 d’aithin an taiscéalaí spáis úd Messenger go raibh oighear – oighear sa chiall chúng, is é sin uisce reoite – sna cráitéir timpeall ar phol thuaidh an phláinéid.

Mearcair a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a ceithre scór freisin, nó airgead beo, agus is é Hg an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha. Is é an t-aon mhiotal atá ina leacht le teocht an tseomra. Is iomaí úsáid a bhaintear as mearcair sa teicneolaíocht, go háirithe sna teirmiméadair agus sna gáslampaí, ach táthar ag éirí as ar na saolta seo, toisc gur trom-mhiotal nimhiúil dainséarach atá ann. Is iad +2 (na comhdhúile mearcaracha) agus +1 (na comhdhúile mearcarúla) na staideanna ocsaídiúcháin is tábhachtaí i gcomhdhúile ceimiceacha an mhearcair. Sa chuid is mó de na comhdhúile mearcarúla tá nasc comhfhiúsach idir dhá adamh mearcair: mar sin, is é an caitian atá iontu ná an démhearcair Hg⁺-Hg⁺. Is é an cionnabar (an tsuilfíd mhearcarach, HgS) an mianra mearcair is tábhachtaí.

Meathshlabhra a thugtar ar shlabhra na n-idirchéimeanna ó radanúiclíd fhadsaolach go núiclíd chobhsaí. Go bunúsach níl ach iseatóip radaighníomhacha ag aon dúil a sáraíonn a huimhir adamhach 82 (is í an luaidhe dúil uimhir a 82). Mar sin, ní féidir le dúile troma cosúil leis an úráiniam (dúil uimhir a 92) cobhsaíocht a bhaint amach le haon mheath radaighníomhach amháin: ní bhaineann an t-alfa-mheath féin ach dhá aonad den uimhir adamhach. An núiclíd is toradh don mheath radaighníomhach a thagas ar an úráiniam, beidh sí radaighníomhach chomh maith, agus tiocfaidh meath radaighníomhach eile uirthi.

Seo an meathshlabhra a chaithfeas an t-úráiniam (an t-iseatóp is coitianta sa dúlra, mar atá, úráiniam a 238) a chur de le cobhsaíocht a bhaint amach:

• tiocfaidh alfa-mheath ar úráiniam a 238, agus is é is toradh don mheath ná tóiriam a 234;
• tiocfaidh béite-mheath ar thóiriam a 234, agus is é is toradh don mheath ná prótachtainiam a 234;
• tiocfaidh béite-mheath ar phrótachtainiam a 234, agus is éard a gheofar ná úráiniam a 234;
• tiocfaidh alfa-mheath ar úráiniam a 234, agus is é is toradh don mheath ná tóiriam a 230;
• tiocfaidh alfa-mheath ar thóiriam a 230, agus is éard a gheofar ansin ná raidiam a 226;
• tiocfaidh alfa-mheath ar raidiam a 226, agus is é is toradh don mheath seo ná radón a 222;
• tiocfaidh alfa-mheath ar radón a 222, agus is é is toradh don mheath seo ná polóiniam a 218;
• tiocfaidh alfa-mheath ar pholóiniam a 218, agus is éard a gheofar ná luaidhe a 214;
• tiocfaidh béite-mheath ar luaidhe a 214, agus is é is toradh dó seo ná biosmat a 214;
• tiocfaidh béite-mheath ar bhiosmat a 214, agus is é is toradh don mheath ná polóiniam a 214;
• tiocfaidh alfa-mheath ar pholóiniam a 214, agus is é is toradh don mheath ná luaidhe a 210;
• tiocfaidh béite-mheath ar luaidhe a 210, agus is éard a gheofar ná biosmat a 210;
• tiocfaidh béite-mheath ar bhiosmat a 210, agus is é is toradh don mheath seo ná polóiniam a 210;
• tiocfaidh alfa-mheath ar pholóiniam a 210, agus is éard a gheofar ansin ná luaidhe a 206;
• agus is núiclíd chobhsaí í luaidhe a 206; mar sin, tháinig an meathshlabhra a fhad lena dheireadh.

Ní mór a thuiscint go bhfuil an meathshlabhra seo beagáinín simplithe. Mar shampla tagann béite-mheath ar pholóiniam a 218 an-chorruair, cé gurb annamh is gur ró-annamh é, agus is é is toradh dó seo ná astaitín a 218. Go ginearálta, áfach, bíonn an ceann scríbe céanna (sa mheathshlabhra seo, luaidhe a 208) i ndán do bhealaí malartacha den chineál seo.

Nuair a thosaigh an taighde ar na meathshlabhraí, ba mhinic a bhíodh ainmneacha dá gcuid féin ag na fisiceoirí ar na hidirchéimeanna, gnás a d’fhágadh na ceimiceoirí in umar an éadóchais, ós minic nár léir ó na hainmneacha seo cén dúil a bhí i gceist. Mar shampla, ba nós leis na fisiceoirí méiseatóiriam a thabhairt ar dhá núiclíd i meathshlabhra an tóiriam, cé nach iseatóip thóiriam a bhí i gceachtar acu ar aon nós, agus iad ag tabhairt tórón ar an iseatóp radóin a bhfuil baint aige le meathshlabhra an tóiriam. Iainiam a bhí acu ar thóiriam a 230.

Megrez nó Kaffa nó Delta Ursae Majoris atá ar an réalta is fainne sa Chamchéachta. Réalta phríomhsheichimh í, agus cé nach bhfuil sí ach 63 % níos troime ná an Ghrian, tá sí ceithre oiread déag chomh lonrúil is ár réalta féin. A-réalta í Megrez, is é sin réalta bhán, agus í réasúnta te. Níl Megrez suite ach corradh is leathchéad solasbhliain uainn.

Merope nó 23 Tauri – Ceann de na réaltaí sa Phléadach í Merope. Réalta the bhánghorm í agus í ceithre go leith oiread chomh trom leis an nGrian, agus sé chéad is tríocha oiread chomh lonrúil. Tá sí suite i réaltbhuíon an Tairbh, cosúil leis an bPléadach go léir.

An Micreascóp a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir Iasc an Deiscirt, an Gabhar, an Saigheadóir, an tIndiach agus an Chorr. Ba é an réalteolaí Nicolas Louis de Lacaille a shainigh agus a d’ainmnigh an réaltbhuíon san ochtú haois déag. Réaltbhuíon fhann é an Micreascóp, agus níl sé le feiceáil sa chuid is mó den Leathsféar Thuaidh. Tá sé suite faoi bhun an stoidiaca. Is í Gamma Microscopii an réalta is gile sa réaltbhuíon; fathach buí atá inti agus í suite faoi dhá chéad deich solasbhliana is fiche dínn.

Mimas – ceann de shatailítí Shatarn é Mimas, agus ba é William Herschel a chéadaithin é sa bhliain 1789. Tá sé timpeall ar cheithre chéad ciliméadar ar trastomhas, agus é réasúnta sféarúil (cosúil le liathróid) ar a dhéanamh. Tá an-luas faoi ar a fhithis, nó ní thógann sé oiread is lá amháin de chuid an Domhain air turas timpeall ar Shatarn a chríochnú. Níl ann go bunúsach ach leac oighir, nó níl a thiús ach beagáinín níos airde ná tiús an uisce. Is é an ghné is suntasaí de ná an cráitéar mór úd Herschel, a fuair a ainm ó fhear na fionnachtan. I gcomparáid leis an ngealach féin, tá an cráitéar sin níos mó ná aon cheann eile sa Ghrianchóras.

Mira Ceti nó Omicron Ceti – réalta bhíogach athraitheach í atá suite i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir. Déréalta í agus í comhdhéanta as fathach dearg agus abhac bán. Na hathruithe a thagas ar lonrachas na réalta seo b’ábhar iontais iad do na réalteolaithe riamh, agus mar sin baisteadh ”An Mhiorúilt” uirthi. Ba é David Fabricius ón nGearmáin a bhreac síos an chéad tuairisc ar an réalta seo agus ar a hathraitheacht i ndeireadh na séú haoise déag, ach tá leideanna ann gur chuir an cine daonna sonrú ar leith i réalta chomh neamhghnách sin i bhfad roimhe sin. Is deacair an fad ón Domhan go dtí Mira Ceti a mheasúnú go beacht: creidtear go bhfuil sí suite tuairim is trí chéad solasbhliain uainn.

Mirfak nó Alpha Persei atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon Pheirséis. Tá sí ar réaltaí geala na spéire, agus is F-réalta í – is é sin, réalta bhánbhuí agus í ábhairín níos teo ná an Ghrian. Tá sí suite breis is leathmhíle solasbhliain uainn, agus í ocht nó naoi n-oiread chomh trom is an Ghrian. San am chéanna is ollfhathachréalta í – cúig míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian.

Tá Mirfak suite i lár Réaltbhraisle Alpha Persei, a fuair a hainm ón réalta seo. Is éard atá sa réaltbhraisle seo ná dornán réaltaí – B-réaltaí iad an chuid is mó acu, is é sin, tá siad níos teo ná Mirfak féin – a fáisceadh as an scamall céanna fadó, agus iad ar comhaois le chéile, a bheag nó a mhór.

Mizar nó Zeta Ursae Majoris an réalta atá suite san áit a bhfuil lámh an Chamchéachta camtha. Iad siúd a bhfuil súile géara acu is féidir leo a aithint gur déréalta atá i gceist, agus is é an t-ainm atá ar an gceann is lú den bheirt ná Alcor. Le fírinne áfach is córas ceithre réalta é Mizar, agus déréalta atá in Alcor féin. Tá Mizar – an ceathrar go léir – suite faoi shé solasbhliana is ceithre scór dínn, agus Alcor cúpla solasbhliain níos cóngaraí. Is mar A-réaltaí a aicmítear comhbhaill Mizar agus Alcor go léir.

Muir an Fhuachta nó Mare Frigoris a thugtar ar an ”muir” (má bhasailt) i dTuaisceart na Gealaí in aice le Muir na Báistí agus Muir an tSuaimhnis. Ba é an réalteolaí Giovanni Riccioli a d’ainmnigh í sa tseachtú haois déag. Cráitéir thábhachtacha sa mhuir seo iad Arastótal, Plató, Philolaus agus Harpalus.

Muir an Neachtair nó Mare Nectaris atá ar an ”muir” bheag taobh thuaidh de Mhuir na Sáimhe, taoibh thuaidh thiar de Mhuir na Torthúlachta. Tá roinnt cráitéar mór suite timpeall Mhuir an Neachtair, ar nós Fracastorius, agus é tuairim is céad agus fiche ciliméadar ar trastomhas.

Muir an tSuaimhnis nó Mare Serenitatis a thugtar ar an ”muir” atá suite taobh thoir de Mhuir na Báistí ar an nGealach, in aice le Muir na Sáimhe agus Muir na Gaile – le fírinne, ní féidir teorainn shoiléir a aithint idir Muir an tSuaimhnis agus Muir na Sáimhe. Is mascan í Muir an tSuaimhnis – is é sin, tá imtharraingt na Gealaí níos láidre i Muir an tSuaimhnis ná ina thimpeall. Tugtar Montes Taurus ar an sliabhraon in oirthear Mhuir an tSuaimhnis, agus is ansin a thuirling Apollo a Seacht Déag i Mí na Nollag 1972. Ba é sin an turas deireanach a thug spásairí Meiriceánacha ar an nGealach, agus ba é an geolaí oilte Harrison Schmitt a bhí ag stiúradh an mhodúil thuirlingthe. Uaidhsean a d’fhoghlaim na spásairí eile uraiceacht na geolaíochta sula ndeachaigh siad go dtí an Ghealach, ach is follasach gur theastaigh ón múinteoir féin droim na Gealaí a shiúl chomh maith le duine.

Muir na Báistí nó Mare Imbrium a thugtar ar an dara muir is mó ar an nGealach (is é Aigéan na Stoirmeacha an ceann is mó ar fad). Tá sí suite idir Aigéan na Stoirmeacha agus Muir an Fhuachta, agus is iad Archimedes agus Plato an dá chráitéar móra a bhaineas léi. Dreigít mhór a bhuail droim na Gealaí tuairim is trí mhórmhilliún agus ocht gcéad milliún bliain ó shin a chuir tús leis an ”muir” seo: ar dtús bhí cráitéar ann ach ansin líonadh le laibhe é ionas gur cruthaíodh má bhasailt, nó ”muir”. Cosúil le Muir an tSuaimhnis, is mascan (maischuimsiú) í Muir na Báistí – is é sin tá an imtharraingt níos láidre ansin ná mar is gnách ar dhroim na Gealaí i gcoitinne.

Muir na Gaile nó Mare Vaporum an mhuir ar dhroim na Gealaí atá suite idir Muir an tSuaimhnis agus Muir na Báistí. Tá Muir na Gaile suite in aice leis an sliabhraon ar a dtugtar Montes Apenninus, agus ar an imeall thoir thuaidh tá an cráitéar úd Manilius. Gné shuntasach eile de Mhuir na Gaile is ea an ghág úd Rima Hyginus. Fuair an ghág a hainm ó Hyginus, cráitéar atá suite inti chomh maith le cúpla ceann eile is lú ná é.

Muir na Lionnta nó Mare Humorum – ceann de ”mhara” na Gealaí í. Tá sí suite in aice le hAigéan na Stoirmeacha, agus is é Gassendi an cráitéar is suntasaí sa mhuir. Is mascan (maischuimsiú) í Muir na Lionnta, is é sin, tá imtharraingt na Gealaí níos láidire istigh ansin. Ba é Giovanni Riccioli a bhaist Muir na Lionnta. Tá an mhuir seo beagnach ceithre chéad ciliméadar ar leithead.

Muir na nGábh nó Mare Crisium an ”mhuir” ar an nGealach atá suite soir ó thuaidh ó Mhuir na Sáimhe. Tá sí cúig go leith de chéadta ciliméadar ar leithead, agus is iad Yerkes, Peirce, agus Picard na cráitéir is suntasaí sa mhuir, cé nach bhfuil aon cheann acu mór ná cuidsúlach. Ba é Giovanni Riccioli a d’ainmnigh an mhuir. Fuair Picard a ainm ó Jean-Félix Picard, réalteolaí Francach a bhí beo sa tseachtú haois déag.

Muir na Sáimhe nó Mare Tranquillitatis an ceann is cáiliúla de ”mhara” na Gealaí, nó is ansin a thuirling Neil Armstrong agus Buzz Aldrin ar an 20 Iúil 1969. Tá an mhuir seo suite díreach taobh thuaidh de mheánchiorcal na Gealaí. Tá trí chráitéar sa mhuir seo ainmnithe as an triúr fear a bhí páirteach sa chéad chuairt ar an nGealach, mar atá, Armstrong, Aldrin agus an tríú spásaire, Michael Collins, a bhí ag fanacht leis an mbeirt eile ar an bhfithis timpeall na Gealaí.

Muir na Scamall nó Mare Nubium a thugtar ar an ”muir” bheag ar an nGealach atá suite soir ó dheas in aice le hAigéan na Stoirmeacha. Cráitéir thábhachtacha ansin iad Bullialdus agus Pitatus.

Muir na Torthúlachta nó Mare Fecunditatis – ceann de na ”mara” basailt ar an nGealach í Muir na Torthúlachta, agus í ocht gcéad is leathchéad ciliméadar ar trastomhas. Cráitéir thábhachtacha iad Messier agus Messier A (in aice le lárphointe na mara) agus Langrenus (ar imeall na mara). Gné eisceachtúil den mhuir seo ná nach bhfuil mascan (maischuimsiú) ar bith sa lárphointe. Siúd is nár thug aon spásaire daonna cuairt ar Mhuir na Torthúlachta riamh, ba ansin nó in aice na mara a thuirling na spástaiscéalaithe Soivéadacha Luna 16, Luna 18 agus Luna 20, chomh maith leis an gceann Síneach Chang’e a hAon. Bhí Luna 16 agus Luna 20 in ann eiseamail a thabhairt ar ais go dtí an Domhan; treascraíodh Luna 18 agus Chang’e nuair a bhuail siad dromchla na Gealaí.

Neiptiún atá ar an bpláinéad is faide amuigh sa Ghrianchóras s’againn – ní áirítear Plútón ar na pláinéid a thuilleadh. Cosúil le hÚránas, is ”oighearfhathach” é: cé gur deacair atmaisféar agus screamh an phláinéid a aithint thar a chéile, is féidir a rá go bhfuil maintlín aige, agus é comhdhéanta as ”oighear” mar a thugtar – siúd is nach oighear atá ann ach sreabhán an-tiubh agus é comhdhéanta as uisce, amóinia agus meatán. Creideann na heolaithe go bhfuil croílár cuíosach beag ag Neiptiún agus go bhfuil cloch sileacáite agus iarann ann. Pé scéal é tá maighnéadsféar mór ag an bpláinéad, agus é an-te taobh istigh rud nach bhfuiltear in ann a mhíniú go sásúil i láthair na huaire.

Maidir le hatmaisféar Neiptiúin, tá sé comhdhéanta as hidrigin agus héiliam – ochtó faoin gcéad de, hidrigin atá ann, agus an chuid eile, héiliam atá ann don chuid is mó. Tá an t-atmaisféar beo le gaotha móra a sháraíos luas dhá mhíle ciliméadar in aghaidh na huaire. Is dócha go bhfuil baint ag bristeacha móra na haimsire ar Neiptiún leis an teas istigh.

Néiriad an tríú satailít is mó dá bhfuil ag fithisiú Neiptiúin. Ba é an réalteolaí Ollannach-Mheiriceánach Gerrit Pieter (Gerard Peter) Kuiper a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1949. Dealraíonn sé nach bhfuil sí ar dhéanamh na liathróide, ach le fírinne níl mórán eolais againn ina taobh go fóill. Tá sí 170 ciliméadar ar fad, a bheag nó a mhór.

Is éard atá sa Nua-Chatalóg Ghinearálta (NCG an giorrúchán Gaeilge, NGC as Béarla) ná catalóg réalteolaíoch a d’fhoilsigh an réalteolaí Danmhargach-Éireannach John Dreyer sa bhliain 1888, nuair a bhí sé i gceannas ar Réadlann Ard Mhacha. Liostáil sé réadanna éagsúla den chineál ar a dtugann réalteolaithe amaitéaracha ”réadanna domhainspéire”, is é sin, réadanna taobh amuigh dár nGrianchóras féin nach réaltaí iad. Mar sin, is réaltraí, réaltnéalta agus réaltbhraislí iad na hiontrálacha sa Nua-Chatalóg Ghinearálta.

Tá tábhacht nach beag ag baint leis an Nua-Chatalóg Ghinearálta i gcónaí, agus ceartuithe éagsúla déanta ag na réalteolaithe ar an gcatalóg i ndiaidh bhás Dreyer. D’fhoilsigh Dreyer féin cúpla ”Innéacs-Chatalóg” (Index Catalogues, IC) leis an NCG a fhorlíonadh. Ba é Wolfgang Steinicke a d’eisigh an leagan leasaithe is deireanaí de chatalóg Dreyer sa bhliain 2009.

Núiclíd a thugtar ar chineál áirithe adaimh má táthar ag cur béim ar leith ar struchtúr a núicléis, ar líon na bprótón agus na neodrón i núicléas an adaimh sin. Radanúiclídí iad na núiclídí radaighníomhacha, is é sin, na núiclídí a dtagann meath radaighníomhach éigin orthu.

Tugtar iseatóip ar núiclídí arb ionann líon na bprótón iontu. Ós ar líon na bprótón (an uimhir adamhach) a aithnítear an dúil cheimiceach, is leaganacha den dúil chéanna iad. Iseatoin na núiclídí arb ionann líon na neodrón iontu. Iseabair na núiclídí arb ionann a maisuimhir, is é sin, líon na bprótón agus na neodrón in éineacht.

Mar shampla, is iseatóip iad an próitiam (hidrigin a haon, nach bhfuil ach aon phrótón amháin sa núicléas aige) agus an deoitéiriam (hidrigin a dó, a bhfuil prótón amháin agus neodrón amháin sa núicléas aige). Is iseatoin iad an deoitéiriam agus héiliam a trí, nó tá dhá phrótón agus aon neodrón amháin sa núicléas ag an dara ceann acu. Is iseabair iad an tritiam (hidrigin a trí, iseatóp radaighníomhach na hidrigine, a bhfuil dhá neodrón agus aon phrótón amháin sa núicléas aige) agus héiliam a trí. Agus ar ndóigh is iseatóip iad an próitiam, an deoitéiriam agus an tritiam.

Ní bhíonn ainmneacha ar leith ar na hiseatóip de ghnáth – is eisceacht ar fad í an hidrigin. Nuair nach raibh an taighde ar na núiclídí radaighníomhacha ach tosaithe, áfach, ba mhinic a bhí na fisiceoirí in ann a rá cén cineál meath radaighníomhach a thagadh ar núiclíd áirithe agus cén leathré a bhí aici, ach san am chéanna ní raibh siad eolach ar an dúil ar bhain sí léi (nó ba chuma leo faoi ina gcuid oibre). Mar sin bhí ainmneacha cosúil le méiseatóiriam, iainiam, bréiviam nó tórón acu ar na núiclídí sin. Tá dhá núiclíd ann ar a dtugtaí méiseatóiriam, is é sin méiseatóiriam a haon (ar iseatóp de chuid an raidiam é) agus méiseatóiriam a dó (ar iseatóp de chuid an achtainiam é). Iseatóp de chuid an phrótachtainiam é an bréiviam, agus iseatóp de chuid an tóiriam é an t-iainiam. Is é an tórón an t-iseatóp radóin a bhaineas le meathshlabhra an tóiriam. Ní mholtar na hainmneacha seo a úsáid a thuilleadh, nó is furasta an chiall mhícheart a bhaint astu: sórt béarlagair nó leathchaint atá iontu.

Oberon atá ar an dara satailít is mó dá bhfuil ag Úránas. Cloch agus oighear is mó atá ann, nó creidtear go bhfuil maintlín oighir ann timpeall ar chroí cloiche. Ba é William Herschel a chuir an chéad sonrú sa ghealach áirithe seo, thiar sa bhliain 1787, agus tagraíonn an t-ainm do A Midsummer Night’s Dream, an dráma le William Shakespeare. Tá Oberon míle go leith de chiliméadair ar trastomhas, agus é ag fithisiú Úránais faoi chúig chéad is ceithre scór míle ciliméadar den phláinéad. Tá an tsatailít seo faoi ghlas taoide ag Úránas, is é sin, iompaíonn sí an taobh céanna le hÚránas fud fad a fhithise, agus críochnaíonn sí rothlú (ar a hais) agus imrothlú (ar a fithis) amháin san am chéanna. Níl ach dhá chúigiú cuid de dhromchla Oberon mapáilte, ach is féidir dhá ghné fheiceálacha a aithint: na cainneoin (chasma an téarma Laidine a úsáidtear i logainmníocht Oberon) agus na cráitéir. Is iad Hamlet, Macbeth agus Othello ainmneacha na gcráitéar is mó; Mommur Chasma atá ar an gcainneon is tábhachtaí. Carachtair de chuid Shakespeare iad ainmneacha na gcráitéar, ar ndóigh. Maidir le Mommur, is é ainm na coille ina raibh cónaí ar Oberon de réir na heipice Fraincise óna bhfuair Shakespeare mianach an scéil dá dhráma.

Ocsaigéad a thugtar ar aigéid neamhorgánacha ina bhfuil adaimh ocsaigine timpeall an adaimh lárnaigh. Ocsaigéid iad, mar shampla, an t-aigéad nítreach HNO₃, an t-aigéad sulfarach H₂SO₄, an t-aigéad fosfarach H₃PO₄, agus an t-aigéad sárchlórach HClO₄.

Ocsaigin atá ar dhúil cheimiceach uimhir a hocht, agus í ar an gceann is éadroime de na calcaiginí. O an tsiombail cheimiceach a sheasas di sna foirmlí. Tá trí iseatóp cobhsaí aici, mar atá, ocsaigin a sé déag, ocsaigin a seacht ndéag, agus ocsaigin a hocht ndéag, ach is léir go bhfuil an chéad cheann acu i bhfad Éireann níos coitianta in ocsaigin an dúlra ná an dá cheann eile.

Is ocsaídeoir láidir agus dúil leictridhiúltach í an ocsaigin – fuair coincheap an ocsaídiúcháin féin a ainm ón ocsaigin. Is é is brí leis sin go bhfuil de chlaonadh inti na leictreoin agus an lucht diúltach leictreachais a tharraingt chuici sna comhdhúile ceimiceacha. Tá an ocsaigin an-araiciseach chun imoibriú leis na dúile eile agus comhdhúile a dhéanamh – sampla de seo is ea an dóchán.

Tá ocht leictreon i néal leictreon an adaimh ocsaigine, agus sé cheann acu ar an leictreonsceall is faide amuigh. Tá an ocsaigin ag iarraidh ochtréad iomlán a bhaint amach ar an sceall sin, is é sin, dhá leictreon a fháil ar iasacht ó dhúil éigin eile. Mar sin, is í an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos aici ina cuid comhdhúl ná -2. Tagraíonn an comhartha lúide do lucht leictreach diúltach an dá leictreon a fhaigheas an ocsaigin ar iasacht ón dúil eile.

Tá dhá allatróp ag an ocsaigin – an ghnáthocsaigin, nó an ”dé-ocsaigin”, atá comhdhéanta as móilíní dhá adamh (O₂), agus an t-ózón nó an ”trí-ocsaigin” (O₃). Tá an t-ózón in uachtar an atmaisféir tábhachtach leis an radaíocht ultraivialait a chosc, ach ón taobh eile de is gás nimhe agus substaint éagobhsaí shophléasctha é. Cosúil leis an gclóirín, is gás tachtach é an t-ózón a oibríos ar na scamhóga ionas go líontar le huisce iad, agus an t-othar á bhá ar an talamh tirim – riocht é seo ar a dtugtar éidéime na scamhóg. Gás gan dath í an ghnáthocsaigin, ach tá dath gorm san ózón.

Tá ocsaigin de dhíth ar an duine agus ar an gcuid is mó de na horgánaigh bheo le haghaidh na cillríospráide (táirgiú an fhuinnimh sna cealla, ”tarraingt anála na gceall” mar a déarfá). Dealraíonn sé áfach nach mar sin a bhí ó thús, nó tá baictéir ann, cosúil leis an ngéineas Clostridium, nach gcuireann suas le hocsaigin ar aon nós. (Is é an speiceas úd Clostridium botulinum an cineál baictéir is cúis leis an ispíneachas, is é sin, an nimhiú bia.) Is iarsmaí iad na baictéir anaeróbacha seo ón tréimhse roimh Réabhlóid na hOcsaigine. Tharla Réabhlóid na hOcsaigine (nó Olltubaiste na hOcsaigine, nó Géarchéim na hOcsaigine) breis is dhá mhórmhilliún bliain ó shin, nuair a d’éirigh an t-atmaisféar chomh saibhir in ocsaigin is gur thosaigh sé ag marú na neachanna beo a bhí ann san am. Creidtear gurbh iad na halgaí gormghlasa, na Cyanophyta, a chuir tús le Réabhlóid na hOcsaigine, nó ba iad ba thúisce a thosaigh ag táirgeadh ocsaigine ar nós na bplandaí, is é sin, ag déanamh fótaisintéise. Tar éis an tsaoil bhí an bheatha in ann í féin a oiriúnú don atmaisféar ocsaiginithe, áfach, agus inniu tá an ocsaigin riachtanach (seachas nimhiúil) don chuid is mó di.

Chomh himoibritheach is atá an ocsaigin d’imeodh sí as an atmaisféar go sciobtha, ach go bé go bhfuil fótaisintéis na bplandaí ag táirgeadh tuilleadh di. An chuid is mó d’ocsaigin an Domhain tá sí ceangailte de dhúile eile i gcomhdhúile. Is dócha gurb é an t-uisce – comhdhúil na hocsaigine is na hidrigine, ocsaíd na hidrigine – an ceann is iomráití acu seo. Thairis sin áfach tá ocsaigin le fáil sna sileacáití, is é sin, i gcomhdhúile na hocsaigine, an tsileacain agus na miotal. Mianraí iad na sileacáití atá ar fáil sna clocha – is ionann, beagnach, sileacáit agus cloch, nó is deacair teacht ar chloch nach mbeadh sileacáit de chineál éigin mar chomhábhar inti. Maidir leis an ngrianchloch, is comhdhúil ocsaigine agus sileacain í – dé-ocsaíd an tsileacain.

Na hOirínidí: Cith dreigí iad na hOirinidí a bhíos ag teacht as radaí atá suite i réaltbhuíon an Bhodaigh, agus iad le feiceáil go bliantúil i Mí Dheireadh Fómhair. Is éard atá ann ná cáithníní beaga oighir a bhain an Ghrian de Chóiméad Halley fadó, díreach cosúil leis na hEta-Acuairídí.

An tOllaomthóir (Matt Hussey a cheap an téarma) a thugtar ar aimhrialtacht imtharraingthe atá suite faoi 150-250 milliún solasbhliain den Ghrianchóras i dtreo na Rialach agus Thriantán an Deiscirt. Go bunúsach, is éard atá ann ná rud dofheicthe agus é an-trom. Tá an tOllaomthóir suite sa ghannchrios, ionas nach dtig linn radharc ceart a fháil air, agus mar sin is deacair a rá cad é atá ann. Is ionann mais an Ollaomthóra agus mais na Gréine méadaithe faoi thuairim is deich gcuaidrilliún (10,000,000,000,000,000), rud is féidir a aithint go neamhdhíreach ar an dóigh a dtéann a imtharraingt i bhfeidhm ar na réaltraí.

Ór a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a naoi déag is trí scór, agus is é Au an giorrúchán a úsáidtear sna foirmlí ceimiceacha. Bhí aithne ag an gcine daonna ar an dúil seo sa ré réamhstairiúil féin, agus is miotal lómhar í a ndéantar seodra as. Tá dath buí neamhghnách ann a dhealaíos ó na miotail eile é. Tá an t-ór as pabhar insínte, agus é níos troime ná an luaidhe féin. Is féidir teacht ar an miotal lom sa dúlra, siúd is go mbíonn sé measctha trí mhiotail lómhara eile, cosúil le copar nó pallaidiam. Bíonn comhdhúile ceimiceacha óir le fáil sa dúlra chomh maith, ar nós teallúirídí óir (comhdhúile óir agus teallúiriam).

Ní furasta ór a ocsaídiú, ach má mheasctar aigéad hidreaclórach agus aigéad nítreach, gheofar ocsaídeoir láidir ar a dtugtar aqua regia nó ”uisce ríoga”, toisc go bhfuil sé in ann ”rí na miotal”, is é sin, an t-ór, a ocsaídiú is a chreimeadh. Rachaidh an t-ór sa tuaslagán mar ian teitreaclóróráite, AuCl₄^–. Mar is léir ó fhoirmle an iain seo, is é +3 gnáthstaid ocsaídiúcháin an óir. Is féidir ór a thuaslagadh i dtuaslagáin chiainíde, toisc gur dual dó iain choimpléascacha a dhéanamh in éineacht leis na hiain chiainíde, agus san aigéad seiléineach H₂SeO₄, ar ocsaídeoir láidir é.

Pallas atá ar an dara mionphláinéad (astaróideach) is mó sa Ghrianchóras, taobh istigh d’fhithis Úránais ar a laghad. Is í an dara mionphláinéad is luaithe a d’aithin súil an duine, nó ba é an réalteolaí Heinrich Olbers a chuir an chéad sonrú inti i dtús na naoú haoise déag. Dá réir sin, is é ”2 Pallas” an t-ainm córasach atá uirthi mar mhionphláinéad. Fuair sí a hainm ó Pallas Athene, an bandia sean-Ghréagach. Tá fithis an-éalárnach aici: nuair a bhainfeas sí amach a cianphointe ón nGrian, beidh sí faoi 3.4 aonad réalteolaíoch den réalta, agus nuair a thiocfas sí go dtína garphointe, ní bheidh ach fad 2.1 aonad réalteolaíoch idir í agus an Ghrian. (Is ionann aon aonad réalteolaíoch, ar ndóigh, agus meánfhad an Domhain ón nGrian.)

Parsoic: Tá an focal féin parsoic bunaithe ar parsec an Bhéarla, agus is giorrúchán é a chiallaíos parallax second, is é sin, soicind saobhdhiallais. Aonad faid é arb ionann é, a bheag nó a mhór, agus 3.26 solasbhliana. Is é is bunús leis an bparsoic ná: Glacaimis leis go bhfuil réad réalteolaíoch againn agus é ag dul trasna na spéire. Má chomhfhreagraíonn aon soicind stua amháin den ghluaiseacht tras-spéire (den tsaobhdhiallas) d’aon aonad réalteolaíoch amháin d’fhíorghluaiseacht an réid, bainfidh muid an tátal as go bhfuil an réad sin suite aon pharsoic amháin i gcéin uainn (le fírinne áfach níl Proxima Centauri féin suite chomh cóngarach sin). Is ionann an t-aonad réalteolaíocht agus meánfhad an Domhain ón nGrian, nó timpeall ar céad go leith milliún ciliméadar.

Pasiphaë: Ceann de shatailítí nádúrtha Iúpatair atá inti. Ba é an réalteolaí Philibert Jacques Melotte, Sasanach de phór na Beilge, a rinne a fiannachtain sa bhliain 1908, ach ní bhfuair sí a hainm roimh an mbliain 1975 – idir an dá linn ba é an t-ainm a bhíodh uirthi ná Iúpatar a hOcht. Tá sí dhá scór ciliméadar ar trastomhas, a bheag nó a mhór, agus tá fithis an-neamhrialta, an-éalárnach aici – tá a garphointe d’Iúpatar suite seacht milliún déag de chiliméadair ón bplainéad, agus a cianphointe aon mhilliún déag is fiche uaidh. Fithis chasiompaithe í. Tá grúpa iomlán satailítí ag Iúpatar ar a dtugtar ”grúpa Pasiphaë”, toisc go bhfuil siad ag timpeallú an phláinéid ar fhithisí éalárnacha casiompaithe atá cosúil le fithis Pasiphaë.

Peirséas – réaltbhuíon is ea Peirséas agus é le feiceáil i leathsféar thuaidh na spéire, dingthe idir an Sioráf, Caiseoipé, Andraiméide, an Triantán, an Reithe, an Tarbh, agus an tAra. Mirfak nó Algenib a thugtar ar an réalta is gile sa réaltbhuíon seo, is é sin Alpha Persei, ach is dócha gurb é Algol, nó Beta Persei, an ceann is clúití. Feictear dhá réaltbhraisle oscailte i bPeirséas, mar atá, NCG869 agus NCG884.

An Phéacóg – réaltbhuíon í an Phéacóg agus í suite i leathsféar theas na spéire, idir an tOchtamhán, Éan Parthais, Triantán an Deiscirt, an Altóir, an Teileascóp, an tIndiach, agus an Túcán. Tugtar ”An Phéacóg” ar Alpha Pavonis freisin, is é sin, an réalta is gile sa Phéacóg. Tá Alpha Pavonis suite faoi chéad agus ceithre scór de sholasbhlianta dínn, agus is déréalta speictreascópach í: tá an dá chomhréalta níos cóngaraí dá chéile ná an Ghrian agus Mearcair. Is B-réalta í.

An Phéist a thugtar ar an t-aon réaltbhuíon atá scoilte ina dhá limistéar: Ceann na Péiste agus Eireaball na Péiste. Tá réaltbhuíon eile, mar atá, Fear na bPéisteanna, suite idir an Ceann agus an tEireaball. Is é Unukalhai nó Alpha Serpentis an réalta is gile sa Cheann (agus sa réaltbhuíon go léir). Cor Serpentis an t-ainm traidisiúnta Laidine ar an réalta seo – Croí na Péiste. Fathachréalta fhlannbhuí atá ann, agus í aicmithe mar K-réalta, is é sin beagáinín níos fuaire ná an Ghrian. Réalta í Unukalhai a bhí ina réalta phríomhsheichimh tráth agus a chlaochlaigh go fathachréalta nuair a spíon sí a cuid hidrigine, rud atá i ndán don Ghrian s’againn féin i ndeireadh ama. Tá Unukalhai suite faoi cheithre solasbhliana déag is trí scór dínn. Maidir le hEireaball na Péiste, is í Eta Serpentis an ceann is gile de na réaltaí ansin, agus is K-réalta fhlannbhuí í, díreach cosúil le hUnukalhai. Tá Eta Serpentis ina fo-fhathach, nó fathach beag atá idir eatarthu san fhorbairt i dtreo an fhathaigh. Meastar go bhfuil an réalta seo suite faoi thrí scór de sholasbhlianta dínn.

Sa bhreis ar na réaltaí, tá cuid mhaith réaltnéalta agus réaltraí le feiceáil sa dhá leath den Phéist. Is iad na réada is tábhachtaí den chineál seo sa Cheann ná M5, nó Messier 5; L134 agus L183, ar néalta dorcha iad; agus an réaltra aisteach ar a dtugtar Réad Hoag (tá a lán réaltraí eile sa réaltbhuíon seo chomh maith, ach is é Réad Hoag an ceann is aistí). Ba é an réalteolaí Meiriceánach Arthur Allen Hoag a chuir sonrú sa réaltra seo sa bhliain 1950. Réaltra fáinneach é Réad Hoag, is é sin, tá an croí ann, agus fáinne réaltaí ina thimpeall, ach ní aithnítear a dhath sa dorchadas idir an dá rud, cé go bhfuil sé incheaptha go bhfuil réaltbhraislí ansin nach bhfuil sách geal le bheith infheicthe againne. Maidir le hEireaball na Péiste, tá sé an-saibhir i réaltbhraislí agus réaltnéalta atá suite taobh istigh dár réaltra féin, cosúil le M16 nó Messier 16 – Néal an Iolair. Níl an réaltnéal seo rógheal ann féin, ach tá sórt clú air: sa bhliain 1995 chuaigh grianghraf de chuid de Néal an Iolair ar fud na meán a chuir draíocht ar na daoine, ó bhí trí cholún cuidsúlacha gáis le feiceáil ann, agus réaltaí nua á bhfoirmiú iontu. Is gnách ”Colúin an Chruthaithe” a thabhairt ar an réigiún sin den néal inniu.

An Phéist Bheag a thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Colgán, an Abhainn, an Clog, an Tábla, an tOchtamhán, an Féinics, an Líontán, agus an Túcán. Níl sí leath chomh feiceálach leis an bPéist Uisce – le fírinne is réaltbhuíon réasúnta fann í. Is í Beta Hydri an réalta is gile sa Phéist Bheag; G-réalta í atá díreach ag forbairt ó réalta phríomhsheichimh go fathachréalta, agus í ar aon mhais, a bheag nó a mhór, leis an nGrian. Mar sin, cuireann na réalteolaithe suim ar leith inti, ós eochair í dá bhfuil i ndán don Ghrian s’againn sa deireadh. Tá Beta Hydri suite faoi cheithre solasbhliana is fiche dínn.

An Phéist Uisce a thugtar ar an réaltbhuíon is mó sa spéir. Tá an Phéist Uisce ag críochantacht leis an Aerchaidéal, an Portán, an Madra Beag, an Ceinteár, an Préachán, an Cupán, an Leon, an Mheá, an Faolchú, an tAonbheannach, Deireadh na Loinge, Compás an Mhairnéalaigh, an Seiseamhán, agus an Mhaighdin. Is é Alphard, nó Alpha Hydrae, an réalta is gile sa réaltbhuíon: fathachréalta fhlannbhuí K-aicme atá ann. Tá Alphard suite faoi chéad is ceithre scór solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Déréalta í Beta Hydrae atá suite breis is trí chéad go leith de sholasbhlianta uainn; fathachréalta the bhánghorm B-aicme é an ceann is gile den bheirt sa déréalta. Maidir le Gamma Hydrae, is fathachréalta bhuí í, is é sin, tá sí sách cosúil leis an nGrian s’againn ó thaobh an speictrim de: G-réaltaí iad an bheirt acu. Tá Gamma Hydrae suite faoi chorradh is céad deich solasbhliana is fiche dínn. Tá sí trí oiread chomh trom leis an nGrian, ach san am chéanna tá sí breis is céad oiread níos lonrúla.

Tá Alphard agus Gamma Hydrae le feiceáil i mbratach na Brasaíle, mar chuid de spéir na réaltaí os cionn Rio de Janeiro. Seasann Alphard do stát Mato Grosso do Sul, agus siombalaíonn Gamma Hydrae stát Acre.

Tá trí réad sa Phéist Uisce a luaitear i gCatalóg Messier, mar atá, M83, nó Réaltra Muilinn an Tuaiscirt; M68, ar réaltbhraisle chruinneogach é; agus M48, ar réaltbhraisle oscailte é. Thairis sin, is fiú an réaltnéal pláinéadach úd NCG 3242 a lua – tugtar ”taibhse Iúpatair” air, toisc gurb éasca é a thógáil in ainriocht Iúpatair chomh cosúil leis is atá sé.

Phekda nó Phecda nó Phad nó Gamma Ursae Majoris a thugtar ar an réalta thíos ar chlé i ”mbocsa” an Chamchéachta, taobh thíos de Megrez, ar chlé ó Merak. Tá Phekda suite timpeall ar thrí solasbhliana is ceithre scór uainn. Is A-réalta í, is é sin, réalta the bhán, cosúil le Deneb, Vega agus Fomalhaut. Réalta phríomsheichimh í, agus í trí oiread chomh trom leis an nGrian. Is féidir a aithint ar a speictream go bhfuil scamall gáis timpeall ar an réalta seo, nó cuireann an gás línte astúcháin leis an speictream. Ceann de na réaltaí i nGrúpa Gluaisteach an Bhéir Mhóir í.

An Phléadach nó An Streoillín nó An Croimfhleiscín nó An tÉillín nó An Scuaidrín nó Na Cearrbhaigh – ”an paca cártaí a chaith an Cearrbhach Mac Cába uaidh nuair a bhain sé amach na Flaithis” – a thugtar ar réaltbhraisle uimhir a cúig is dhá scór i gCatalóg Messier – M45. Seven Sisters a chloisfeá i mBéarla ar an bPléadach – tagairt é sin do sheachtar iníonacha Atlas agus Pleione i miotaseolaíocht na sean-Ghréige. Tá an Phléadach suite i réaltbhuíon an Tairbh, agus is iad ainmneacha na ”ndeirfiúracha” ná Alcyone, Asterope (Sterope), Celaeno, Electra, Maia, Merope, agus Taygeta. Tá beirt eile de na réaltaí sa bhraisle ainmnithe as tuismitheoirí na ndeirfiúracha, Atlas agus Pleione. B-réaltaí iad na deirfiúracha agus na tuismitheoirí araon, is é sin is réaltaí teo bánghorma iad. Tá na réaltaí seo suite tuairim is ceithre chéad go leith de sholasbhlianta uainn, agus iad díreach ag dul trí scamall dusta a chuireas luan le loinnir na réaltaí.

Tugann na Seapánaigh Subaru ar an bPléadach, agus déanamh gluaisteáin ainmnithe acu as an réaltbhraisle seo. Na Maori sa Nua-Shéalainn, arís, is é an t-ainm a bhí acusan ar an bPléadach ná Makali’i. Bhí tábhacht spioradálta ag baint le Makali’i i gcultúr traidisiúnta na Maori, bunadh dúchasach na Nua-Shéalainne, nó ba é éirí na Pléadaí go gairid i ndiaidh luí na gréine ba chomhartha do Makahiki. Is éard a bhí i gceist le Makahiki ná tréimhse bhliantúil síochána in ómós do dhia an fhómhair is na méithe i seanchreideamh na Maori.

Príomhsheicheamh a thugtar ar an gcrios i léaráid Hertzsprung-Russell ina bhfuil an chuid is mó de na réaltaí. D’fhéadfá a rá gurb iad na gnáthréaltaí iad. Réaltaí phríomhsheichimh iad an Ghrian, Sirius, Spica, Alphecca, agus Vega, mar shampla. Is gnách a rá gurb ionann abhacréalta agus réalta phríomhsheichimh, ach ní mór cuimhne a choinneáil air nach réaltaí príomhsheichimh iad na habhacréaltaí bána.

Tá gach réalta phríomhsheichimh ar mheá hidreastatach. Is é sin, tá ábhar na réalta chomh te is go bhfuil sé ar tí pléascadh (”brú teirmeach”, is é sin brú teasa, a thugtar air seo), ach san am chéanna tá sé chomh trom is go bhfuil sé ar tí crupadh chuige, nó ”imphléascadh” a dhéanamh, agus an dá fhórsa seo – an brú teirmeach agus an imtharraingt – neodraithe ag a chéile. Sin é an rud a dtugtar meá hidreastatach (nó cothromaíocht hidreastatach) air.

Tá ”imoibreoir núicléach” na réalta príomhsheichimh suite ina croílár, agus is ansin a chomhleáitear na núicléis hidrigine go núicléis héiliam. Taobh amuigh den imoibreoir atá an crios radaíochta, áit a bhfuil an fuinneamh á scaipeadh mar radaíocht, agus taobh amuigh den chrios sin atá an crios comhiompair.

Prótachtainiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a haon déag is ceithre scór, is é sin, an dúil atá suite idir an tóiriam agus an t-úráiniam i dtábla peiriadach na ndúl. Cosúil leis na hachtainídí go léir is dúil radaighníomhach é, i bhfad níos radaighníomhaí ná na comharsana, nó níl an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil aige (prótachtainiam dhá chéad a trí déag is fiche) ach dhá mhíle déag is fiche, sé bliana déag is trí scór ar leathré. Shílfeá gur tréimhse sách fada é an méid sin féin, ach is é is impleacht dó go bhfuil an prótachtainiam i bhfad níos dainséaraí le láimhseáil ná an tóiriam nó an t-úráiniam nádúrtha.

Tá ceithre staid ocsaídiúcháin ag an bprótachtainiam, mar atá, +4 agus +5, arb iad na staideanna ocsaídiúcháin is coitianta aige iad, agus +2 agus +3. Ní féidir mórán úsáide a bhaint as an dúil ná as na comhdhúile, áfach, chomh dainséarach is atá siad de dheasca na radaighníomhaíochta. Scéal eile áfach go gcuireann na geolaithe suim sna hiarsmaí prótachtainiam a dtagann siad trasna orthu sna mianraí, lena aithint cé chomh fada is atá próisis áirithe gheolaíocha ag teacht i gcrann.

Ba iad Kazimierz Fajans agus Oswald Helmuth Göhring ba thúisce a d’aithin an prótachtainiam, agus is é an t-ainm a bhaist siad air ná ”bréiviam”, nó ba é an t-iseatóp a bhí i gceist acu ná prótachtainiam dhá chéad a ceathrar déag is fiche, nach bhfuil oiread is seacht n-uaire an chloig ar leathré – brevis an focal Laidine a chiallaíos ”gearrshaolach”. Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig na fisiceoirí cáiliúla úd ón nGearmáin, Otto Hahn agus Lise Meitner, trasna ar iseatóp nach raibh chomh gearrshaolach sin, agus mar sin ní bhfuarthas an t-ainm sin ”bréiviam” oiriúnach don dúil nua seo a thuilleadh. ”Próta-achtainiam” nó ”réamhachtainiam” a baisteadh ar an dúil ina dhiaidh sin, toisc go dtagann sé roimh an achtainiam i meathshlabhra an úráiniam. Sa bhliain 1949, rinne Aontas Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí (IUPAC) ”prótachtainiam” den ainm sin, le súil is go mbeadh sé níos fusa le fuaimniú.

Radaí – is é an radaí an pointe spéire a bhfuil dreigechith (mar shampla) ag teacht as, mar a fheictear dúinne.

Réalta Barnard an ceathrú réalta is cóngaraí dúinn, agus í suite faoi shé solasbhliana dínn. Feictear i réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna í – is é sin má fheictear, nó is réalta bheag dhearg fhann í. Scéal eile é gur foinse láidir solais infridheirg í. Sáraíonn sí réaltaí eile na spéire ar dhualghluaisne, áfach. Tá an réalta ainmnithe as an bhfear a d’aithin í roimh aon duine eile, mar atá, Edward Emerson Barnard, réalteolaí Meiriceánach a rinne cuid mhaith breathnuithe tábhachtacha lena linn: eisean a chuir an chéad sonrú in Amalthea, gealach bheag de chuid Iúpatair, mar shampla.

Réalta Kapteyn an gnáthainm ar an dara réalta is mó dualghluisne atá le feiceáil ar an spéir. Tá sí sách cóngarach dúinn, is é sin tá sí suite faoi thrí solasbhliana déag dinn, agus is abhacréalta dhearg fhannlag í nach féidir a aithint gan déshúiligh nó teileascóp. Tá sí suite i réaltbhuíon an Phéintéara, agus ba é an réalteolaí Ollannach Jacobus Kapteyn a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1898.

Réalta Teegarden a thugtar ar abhacréalta dhearg ar tháinig Bonnard Teegarden agus a fhoireann taighde uirthi sa bhliain 2003 nuair a bhí siad ag scagadh eolais faoi astaróidigh a bailíodh na blianta roimhe sin. Cosúil le Réalta Barnard agus Réalta Kapteyn, tá Réalta Teegarden suite cóngarach dúinn (dhá sholasbhliain déag) agus is í an dualghluaisne an ghné is suntasaí di. Maidir leis an aicmiú, is M-réalta í cosúil leis an mbeirt eile. Tá Réalta Teegarden suite i réaltbhuíon an Reithe.

Réaltra a thugtar ar chóras réaltaí atá á choinneáil le chéile ag an imtharraingt. Is é Bealach na Bó Finne an réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin. Glactar leis go bhfuil dúpholl i gcroí ár réaltra agus a lán réaltraí eile; Sagittarius A* a thugtar ar an dúpholl s’againne. Is gnách na réaltraí a aicmiú de réir an déanamh atá orthu: aithnítear réaltraí bíseacha, réaltraí éilipseacha agus réaltraí neamhrialta. Cuid de na réaltraí bíseacha is féidir cineál barra a fheiceáil timpeall an chroí iontu – réaltraí bíseacha barracha iad mar sin.

Réaltra an Ghuairneáin – is é seo leasainm an réaltra arb é réad uimhir a 51 i gcatalóg Messier, nó M51. Le fírinne dhá réaltra atá i gceist leis, mar atá, Réaltra an Ghuairneáin sa chiall chúng (M51a) agus réaltra beag atá suite in aice leis, M51b. Glactar leis go bhfuil Réaltra an Ghuairneáin suite fiche-tríocha milliún solasbhliain uainn, ach bíonn na meastacháin an-éagsúil le chéile dháiríre. Tá an réaltra seo suite i réaltbhuíon na Madraí Fiaigh, agus is féidir é a aithint sna déshúiligh féin gan trácht ar theileascóp. Réaltra bíseach é Réaltra an Ghuairneáin agus is féidir a chuid géag a aithint go soiléir – deirtear gur réaltra ”dea-dheartha” atá ann. An réaltra beag úd M51b, áfach, is abhacréaltra é, agus níl se in aon neasacht do bheith chomh cuidsúlach leis an nGuairneán. Réaltraí idirghníomhacha iad an dá cheann seo, is é sin, tá siad ag aomadh a chéile agus ag tarraingt dusta agus gáis as a chéile. D’fhéadfá a rá go bhfuil an dá réaltra nasctha dá chéile le cineál droichead gáis agus dusta mar sin, agus dealraíonn sé go bhfuil réaltaí nua ag teacht chun saoil sa droichead seo. Díol spéise agus ábhar taighde do na réalteolaithe é sin, nó is gnách nach taobh amuigh den réaltra a fhoirmítear na réaltaí, ach taobh istigh de.

Réaltra an tSoimbréaró – leasainm an réaltra arb é réad uimhir a 104 i gcatalóg Messier (M104) é. Réaltra bíseach neamhbharrach atá ann agus é le feiceáil i réaltbhuíon na Maighdine. Is féidir an ”hata Meicsiceánach” seo a aithint le teileascóp den chineál a úsáideas na réalteolaithe amaitéaracha. Tá sé suite faoi ocht milliún fichead de sholasbhlianta dínn, ach tá sé as pabhar geal i gcomparáid leis an gcuid is mó de na réaltraí atá chomh cianmhar sin uainn.

Rigel nó Beta Orionis a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh. Córas trí réalta atá ann le fírinne. Ollfhathach í an phríomhréalta, Rigel A, agus is réaltaí príomhsheichimh iad an dá cheann eile nach bhfuil mórán níos mó ná an Ghrian. Tá Rigel le feiceáil ón gcuid is mó d’fharraigí an Domhain – réalta thábhachtach eolais a bhí inti riamh do na mairnéalaigh mar sin. Réalta athraitheach í Rigel, agus í ag lonrú suas nó ag tréigean go neamh-thráthrialta. Tá Rigel fiche oiread chomh trom leis an nGrian, agus tuairim is ceithre scór oiread chomh mór, de réir an trastomhais. Ó thaobh an lonrachais de, áfach, bheadh céad agus fiche míle Grian de dhíth le Rigel a shárú. Réalta bhánghorm den aicme speictreach B atá inti.

Ainm Araibise é ”Rigel” ó thús, agus is é is brí leis ná ”cos” – cos an Bhodaigh, más maith leat. Tá Rigel suite faoi thuairim is naoi gcéad solasbhliain dínn.

An Sciath nó Sciath Sobieski nó Scutum nó Scutum Sobiescianum (Polainnis: Tarcza Sobieskiego) a thugtar ar an réaltbhuíon bheag idir an tIolar, Fear na bPéisteanna, an Phéist agus an Saighdeoir. Ba é an réalteolaí Polannach Eoin Hevelius (Polainnis: Jan Heweliusz) a shocraigh teorainneacha na Scéithe, agus is é an t-ainm a bhaist sé ar an réaltbhuíon seo ná Sciath Sobieski, le Rí na Polainne Jan (Eoin) Sobieski a onórú. Bhí Sobieski díreach tar éis bua a bhreith i gCath Vín, 1683.

Níl mórán cuid súl sa Sciath dáiríre, nó níl réaltaí rógheala inti ar aon nós. I gceann cúpla milliún bliain beidh a mhalairt fíor, áfach, nó tá ceann de réaltaí na Scéithe, Delta Scuti, ag druidim isteach linn go tiubh, agus is fathachréalta ghorm í. Nuair a bheas sí chomh cóngarach dúinn agus a bheas (timpeall ar dheich solasbhliana), beidh sí níos gile ná Sirius féin, dar leis na réalteolaithe. I láthair na huaire, tá Delta Scuti faoi dhá chéad solasbhliain dinn.

Siorcóiniam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir 40, agus is é Zr an giorrúchán a shiombalaíos siorcóiniam i bhfoirmlí ceimiceacha. Miotal é an siorcóiniam agus é in aon ghrúpa amháin leis an itriam agus leis an niaibiam. Sileacáit siorcóiniam é an siorcón, an mianra arb é an fhoinse is tábhachtaí siorcóiniam é. Is iad an Astráil agus an Afraic Theas an dá stát is mó mianadóireachta siorcóiniam.

Miotal insínte liathbhán é an glansiorcóiniam. Is féidir púdar siorcóiniam a chur trí thine, ach tá na cnapáin mhóra miotail sách díonta ar ocsaídiú. Tá leáphointe an tsiorcóiniam réasúnta ard, is é sin, míle ocht gcéad cúig chéim déag is dhá scór de réir Celsius.

Is iad an dé-ocsaíd (ZrO₂), nó an tsiorcóinia, agus an tsileacáit, nó an siorcón (ZrSiO₄), an dá chomhdhúil is tábhachtaí. +4 an staid ocsaídiúcháin atá ag an dúil sna comhdhúile seo, mar is gnách di. Baintear úsáid as an tsiorcóinia i ndéantús gléasra saotharlainne, agus gearrtar siorcón go seoidchlocha. Maidir leis an miotal féin, is minic a chuirtear le miotail eile é (cóimhiotalú) le hiad a dhéanamh níos díonta ar an teas agus ar an ocsaídiú.

Tá ceithre iseatóp nádúrtha ag an siorcóiniam, mar atá, siorcóiniam a deich is ceithre scór (51.45 % de shiorcóiniam an dúlra), siorcóiniam a haon déag is ceithre scór (11.22 %), siorcóiniam a dó déag is ceithre scór (17.15 %), siorcóiniam a ceithre déag is ceithre scór (17.38 %) agus siorcóiniam a sé déag is ceithre scór (2.8 %). Iseatóp radaighníomhach é an ceann deireanach acu, ach ós rud é go bhfuil leathré an iseatóip sin níos faide ná aois na hollchruinne, níl cúis imní sa radaighníomhaíocht sin. Is féidir iarsmaí d’iseatóp radaighníomhach eile a aithint sa siorcóiniam nádúrtha, is é sin siorcóiniam a trí déag is ceithre scór, nach bhfuil ach milliún go leith de bhlianta ar leathré. Pé scéal é tá an siorcóiniam 91.224 aonad ar mheáchan adamach.

Sirius: Is é Sirius nó Sotis nó Sopdet nó Alpha Canis Majoris nó Réalta an Mhadra an réalta is gile i réaltbhuíon an Mhadra Mhóir. Tá sé ar an réalta is gile dá bhfuil le feiceáil ar spéir oíche ár bpláinéid féin, amach ón nGrian ar ndóigh. Le fírinne is déréalta é: is é Sirius A príomhréalta an chórais, agus is réalta bhán den A-aicme é. Ní fathachréalta atá ann ach réalta phríomhsheichimh, agus í suite sách cóngarach dúinn, is é sin, ocht solasbhliana go leith. Tá Sirius A dhá oiread chomh trom leis an nGrian s’againn, ach tá sé breis is fiche oiread níos lonrúla. Réalta an-te é agus é ag spíonadh a chuid hidrigine i bhfad níos gasta ná an Ghrian s’againn.

Maidir le compánach Sirius, nó Sirius B, níl ann ach abhacréalta bhán: tá sé ar aon mhais leis an nGrian, a bheag nó a mhór, agus é ar aon mhéid leis an Domhan. Mar is dual do na habhacréaltaí bána is réalta an-dlúth é, agus é tar éis a chuid hidrigine a spíonadh, ionas nach bhfuil sé ag táirgeadh teasa a thuilleadh.

Deir téacsanna seanársa réalteolaíochta gur réalta dhearg é Sirius, rud a tharraingíos cuid mhaith diospóireachta inniu féin. Míniú amháin é go raibh Sirius B ina fhathachréalta dhearg cúpla míle bliain ó shin, ach is é an bharúil atá ag an gcuid is mó de na réalteolaithe nach bhfuil sé incheaptha, nó bíonn forbairt na réaltaí i bhfad níos maille ná sin ag teacht i gcrann. Mar sin, ní féidir an rúndiamhair seo a mhíniú go sásúil i láthair na huaire.

Tá Sirius le feiceáil ar bhratach na Brasaíle, agus é ag seasamh do stát Mato Grosso in iarthar na tíre.

Sóidiam: Is é an sóidiam an dara ceann is éadroime de na miotail alcaileacha. Is é dúil cheimiceach uimhir a haon déag é, agus is í an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha ná Na – Natrium an t-ainm Gearmáinise a úsáidtear ina lán teangacha eile fosta. Cosúil leis na miotail alcaileacha go léir tá an sóidiam an-araiciseach chun imoibriúcháin le comhdhúile a dhéanamh le dúile eile, agus mar sin má aonraítear mar dhúil é, imoibreoidh sé go fíochmhar le huisce, abair, nó leis an aer féin le comhdhúile nua a chruthú.

Is é an gnáthshalann nó clóiríd an tsóidiam NaCl an chomhdhúil is coitianta dá bhfuil aige, agus is é +1 an t-aon staid ocsaídiúcháin atá aige – tá aon leictreon amháin ar an leictreonsceall is faide amuigh aige, agus é fonnmhar an leictreon seo a thabhairt ar iasacht uaidh le hian sóidiam Na⁺ a dhéanamh. Comhdhúile tábhachtacha eile iad an tsóid aráin (décharbónáit nó hiodracarbónáit an tsóidiam NaHCO₃) agus an tsóid níocháin (carbónáit an tsóidiam Na₂CO₃).

Má chuirtear cnapán sóidiam in uisce, beidh imoibriú fíochmhar ann, agus an sóidiam ag cur na ruaige ar hidrigin an uisce le ”sóid loiscneach”, is é sin hiodrocsaíd sóidiam, NaOH, a dhéanamh. Bun láidir (is é sin substaint bhunata nó alcaileach) í hiodrocsaíd an tsóidiam, agus é sothuaslagtha san uisce.

Is féidir sóidiam a aithint ar an dath láidir buí a chuireas an t-ian sóidiam in aon lasair. Seo an ”D-líne” ar chuir an fisiceoir ceannródaíoch Joseph von Fraunhofer sonrú inti lena lá, agus tá an solas buí seo 589 nanaiméadar ar tonnfhad.

Spica: Is í Spica nó Alpha Virginis an réalta is gile i réaltbhuíon na Maighdine. Déréalta í, agus is fathachréalta bhánghorm den B-aicme í an phríomhréalta. Tá an dá leathréalta chomh cóngarach dá chéile, áfach, nach féidir iad a aithint thar a chéile ach ar a speictream (is é sin, déréalta speictreascópach í Spica). Tá Spica suite faoi dhá chéad is caoga solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór.

Sraith Balmer: Is í sraith Balmer an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an dara leictreonsceall is laige fuinneamh agus na cinn os a chionn. Tá ceithre líne acu suite i mbanda an tsolais infheicthe, agus an chuid eile sa bhanda ultraivialait. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Eilvéiseach Johann Balmer a d’aithin an dóigh a raibh tonnfhaid na línte ag brath ar a chéile agus a d’oibrigh amach foirmle mhatamaiticiúil a cheadaigh do na fisiceoirí coibhneas na dtonnfhad a chomhaireamh. Ní ba dhéanaí ghinearálaigh an Sualannach Johannes Rydberg cothromóid Balmer go cothromóid Rydberg a chuir ar a gcumas tonnfhaid agus minicíochtaí na sraitheanna eile a áireamh.

Sraith Brackett: Is í sraith Brackett an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an ceathrú leictreonsceall is laige fuinneamh agus na leibhéil fhuinnimh os a chionn. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Meiriceánach Frederick Sumner Brackett (1896-1988) a d’aithin an tsraith seo sa bhliain 1922.

Sraith Humphreys: Is í sraith Humphreys an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an séú leictreonsceall is laige fuinneamh agus na leibhéil os a chionn. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Meiriceánach Curtis Humphreys (1898-1986) a rinne a fionnachtain.

Sraith Lyman: Is í sraith Lyman an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an leictreonsceall is laige fuinneamh agus na cinn os a chionn. Tá línte speictreacha na sraithe seo suite sa bhanda ultraivialait, is é sin, níl siad infheicthe. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Meiriceánach Theodore Lyman.

Sraith Paschen: Is í sraith Paschen an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an tríú leictreonsceall is laige fuinneamh agus na leibhéil os a chionn. Tá línte speictreacha na sraithe seo suite sa bhanda infridhearg, is é sin, tá a dtonnfhad níos mó ná tonnfhad an tsolais infheicthe, agus dá réir sin, tá a minicíocht níos ísle. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Gearmánach Friedrich Paschen.

Sraith Pfund: Is í sraith Pfund an tsraith línte i speictream na hidrigine a sheasas do léimeanna an leictreoin idir an cúigiú leictreonsceall is laige fuinneamh agus na leibhéil os a chionn. Fuair an tsraith a hainm ón bhfisiceoir Meiriceánach August Herman Pfund.

Teicnéitiam atá ar dhúil cheimiceach uimhir a 43 i dTábla Peiriadach na nDúl, agus is é an giorrúchán a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha ná Tc. Is miotal trasdultach é, agus é in aon ghrúpa leis an mangainéis agus an réiniam. Thar aon rud eile, áfach, is é an teicnéitiam an dúil is éadroime acu siúd nach bhfuil ach iseatóip radaighníomhacha acu. Is é an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil aige ná teicnéitiam a naoi ndéag is ceithre scór (⁹⁹Tc), agus é 211,000 bliain ar leathré.

Ba é an fisiceoir Iodálach Emilio Segrè a d’aithin an teicnéitiam an chéad uair riamh, cé go raibh torthaí bréagdheimhneacha tugtha roimhe sin ag eolaithe a shíl go raibh dúil a 43 fionnta acu. Ar cuairt sna Stáit Aontaithe dó chuir Segrè suim sa chioglatrón (luasaire cáithníní) i Saotharlann Berkeley, agus thug Ernest Lawrence, an fear a chéadcheap an gléas, scragall úsáidte ón gcioglatrón dó, le go bhféadfadh sé taighde a dhéanamh ar na núiclídí radaighníomhacha a d’fhág an úsáid sa scragall. Bhí an scragall déanta as molaibdéineam, dúil uimhir a 42, agus teoiric ag Segrè gur iseatóp de chuid dhúil a 43 a bhí ar fáil sa scragall. Le cuidiú óna chara Carlo Perrier, a bhí ina mhianreolaí, chruthaigh sé gurbh amhlaidh.

Bhí Segrè ag obair in Ollscoil Palermo, agus d’iarr lucht rialtais na cathrach go mbaistfeadh sé panóirmiam ar an dúil nua, ainm a bhí bunaithe ar an leagan Laidine d’ainm na cathrach, Panormus. Sa bhliain 1947, aon bhliain déag i ndiaidh do Segrè an fhionnachtain a dhéanamh, bhaist eagraíocht idirnáisiúnta na gceimiceoirí teicnéitiam ar an dúil, ós rud é gur dúil shaorga (tekhnetos an focal Sean-Ghréigise a chiallaíos ”saorga, daondéanta”) í nach bhfuil ar fáil sa dúlra go nádúrtha – tá gaol ag an ainm le teicneolaíocht, ar ndóigh.

Miotal trom é an teicnéitiam a gcuirfeadh a chosúlacht platanam i gcuimhne duit. Is iad na staideanna ocsaídiúcháin is coitianta a bhíos aige ina chuid comhdhúl ná +4, +5, agus +7. Tagann smúid ocsaíde ar an teicnéitiam le taise an aeir, agus is féidir an miotal a chur trí thine in atmaisféar glanocsaigine.

Triantán an Gheimhridh: Is é Triantán an Gheimhridh astaireacht na réaltaí úd Sirius, Betelgeuse, agus Procyon – na réaltaí is gile i réaltbhuíonta an Mhadra Mhóir, an Bhodaigh, agus an Mhadra Bhig.

Triantán an tSamhraidh a thugtar ar Altair, Vega, agus Deneb in éineacht – na réaltaí is gile i réaltbhuíonta an Iolair, na Líre, agus na hEala.

Úfó an giorrúchán Béarla a chiallaíos ”réad eitilte gan aithint”. Is minic a shíltear gurb ionann úfó agus spásbhád eachtardhomhanda, ach ní mar sin atá: dá n-aithneofaí mar spáslong de chuid na bhfear beag uaine é, ní bheadh sé ina úfó (is é sin, gan aithint) a thuilleadh!

Cé go mbítear ag cur sonrú i rudaí aisteacha thuas san aer ó tháinig an cine daonna chun saoil, ní dhearnadh coincheap ar leith den úfó ach i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda. Sa bhliain 1947 chonaic an t-eitleoir amaitéarach Meiriceánach Kenneth Arnold dioscaí aisteacha ina thimpeall agus é díreach ag eitilt thart le Sliabh Rainier (nó Sliabh Tacoma), an sliabh is airde sna Sléibhte Cascáideacha i Stát Washington, Iarthuaisceart na Stát Aontaithe. Is minic a chreidtear gurbh é Arnold a bhaist ainm an ”tsásair eitilte” ar na dioscaí seo, ach is deacair a rá an mar sin a bhí – is féidir gurbh iad na nuachtáin a bhain an chéad úsáid as an téarma sin flying saucer.

Níorbh é Arnold an t-aon duine a thug tuairisc ar an gcineál seo breathnuithe san am, agus ghlac Aerfhórsa na Stát Aontaithe imní: an raibh sibhialtaigh tar éis sonrú a chur in aerárthaí rúnda de chuid an Aerfhórsa féin, nó an raibh gléasra spiaireachta de chuid na Sóivéadach i gceist? Nó an ea nach raibh ann tar éis an tsaoil ach iomrall súl? Chuir an tAerfhórsa tús le Project Sign, tionscadal taighde a bhí dírithe ar a fháil amach cad é ba chúis leis na sásair eitilte. Dealraíonn sé gur rith an míniú ”eachtardhomhanda” le daoine acu siúd a raibh baint acu leis an tionscadal seo, cé go raibh a lán d’oifigigh an Aerfhórsa barúlach gurbh ón Aontas Sóivéadach a tháinig na sásair, agus córas tiomána acu nach raibh ar eolas ag innealtóirí na Stát Aontaithe. Iad siúd a chreid sa teoiric Shóivéadach, bhí siad ag déanamh gur cineál cogaíocht shíceolaíoch a bhí idir lámhaibh ag na Rúisigh chomh dána dalba is a bhí na húfónna ag eitilt in aerspás na Stát.

Ní raibh údaráis an Aerfhórsa sásta le torthaí Project Sign, agus thosaigh siad ar thionscadal nua, Project Grudge. Sa bhliain 1949 d’eisigh Grudge a chuid torthaí: glacadh leis nach raibh na húfónna ag bagairt ar shlándáil náisiúnta na Stát Aontaithe, a fhad agus a d’fhéadfaí a mheá, agus nach raibh iontu go bunúsach ach míthuiscintí ar rudaí nádúrtha nó ar réadanna neamhurchóideacha eile.

Ba é tionscadal an Leabhair Ghoirm, nó Project Blue Book, an tríú hiarracht oifigiúil a rinneadh sna Stáit le taighde a dhéanamh ar na húfónna. Chaith lucht an Leabhair Ghoirm na blianta fada ag bailiú scéalta faoi úfónna agus á n-anailísiú, agus sa bhliain 1968, foilsíodh tuairisc faoin teideal ”Staidéar Eolaíoch ar na Réadanna Eitilte gan Aithint”, nó ”Tuairisc Condon”, mar is gnách í a ainmniú, ós fisiceoir darbh ainm Edward Condon a bhí i gceannas ar an gcoiste a dhréachtaigh an tuairisc. Is iad na torthaí a bhí le léamh ar an tuairisc seo ná nach raibh na húfónna ag bagairt ar shlándáil náisiúnta na Stát Aontaithe, ná teicneolaíocht ardfhorbartha nó cuairteoirí eachtardhomhanda ag baint leo, de réir na fianaise a bhí ann.

Idir an dá linn áfach tháinig cultas na n-úfónna ar an bhfód, agus dreamanna beaga díograiseoirí ag fógairt gur spásbháid ó phláinéid eile a bhí i gceist. Le fírinne chuir an CIA – lárúdarás faisnéise na Stát Aontaithe – ar bun coiste taighde dá gcuid féin faoi cheannas an fhisiceora Howard Percy Robertson, ”Painéal Robertson”, sa bhliain 1951. Ba iad torthaí oibre an phainéil seo ná nach sna húfónna a bhí an bhagairt, ach sna díograiseoirí: dá mbeadh lucht an Aerfhórsa, na réadlanna réalteolaíocha agus na stáisiúin bhreathnóireachta eile curtha thar a n-acmhainn ag tuairiscí seafóideacha faoi úfónna, ní fhéadfaidís súil a choinneáil ar eitleáin spiaireachta an Aontais Shóivéadaigh. Thairis sin, d’fhéadfadh na Sóivéadaigh dochar a dhéanamh do shíocháin inmheánach na Stát Aontaithe trí spreagadh a thabhairt do chultas na n-úfónna – mar a dúirt paínéal Robertson.

Tríd is tríd, ba é toradh na bhfiosruithe seo ná nach raibh rud osnádúrtha, neamhshaolta nó neamhghnách ar bith i gceist leis na húfónna. D’admhaigh na taighdeoirí nach raibh siad ábalta gach uile bhreathnú a mhíniú go fóill ach san am chéanna bhí siad dóchasach go bhfreagródh an eolaíocht gach aon cheist sa deireadh.

Xeanón atá ar dhúil cheimiceach uimhir a 54. Xe an tsiombail cheimiceach. Ceann de na triathgháis é an xeanón, agus ochtréad iomlán ar an sceall is faide amuigh sa néal leictreon aige, rud a fhágas nach bhfuil sé araiciseach chun imoibriúcháin. Mar sin féin is féidir leis an xeanón dul i gcomhdhúile ceimiceacha áirithe, go háirithe leis an bhfluairín, arb é an t-ocsaídeoir is láidre de na dúile go léir. Úsáidtear xeanón i bhfeadáin solais, nó is dual dó solas gorm a dhéanamh má chuirtear réimse leictreachais i bhfeidhm air. Tá xeanón ar fáil san atmaisféar ach níl sé ar dhúile flúirseacha an Domhain ar aon nós.

X-radaíocht a thugtar ar an radaíocht atá níos tonnfhaide ná an gháma-radaíocht, níos tonnghiorra ná an radaíocht ultraivialait. Ba é Wilhelm Konrad Röntgen a d’aithin an X-radaíocht an chéad uair sa bhliain 1895, agus ina lán teangacha tugtar ”radaíocht Röntgen” ar an gcineál seo radaíochta. Úsáidtear X-ghathanna (is é sin, gathanna X-radaíochta) sa dochtúireacht (le pictiúirí a thógáil de chnámha an duine bheo, ach go háirithe) agus sna seiceálacha slándála ar na haerfoirt (le fáil amach faoina bhfuil istigh i mála dúnta). Chomh saibhir is atá na gathanna seo i bhfuinneamh áfach baineann priacal áirithe ailse leo, nó déanann siad dochar do na comhdhúile íogaire bithcheimiceacha sna cealla beo .

On Anglicisms

Avoiding Béarlachas, unwanted English influence on Irish, is an important and big thing among learners, and it is not always easy to say which Anglicism is acceptable and which isn’t. Myself, I try to distinguish well-established Anglicisms from more recent ones, and Gaeltacht anglicisms from learners’ mistakes. On the other hand, it should be noted that Gaeltacht anglicisms come and go, and – iontas na n-iontas, wonder of wonders – it is not at all unheard of that a classical writer whose books and stories we are asked to look upon as something to cherish and imitate uses anglicisms that have gone out of use. An example I can think of is Seán Bán Mac Meanman, whose Irish is delightfully rich Ulster Irish, but who makes use of the expression iompar amach for translating the abstract sense of the English expression to carry out. In today’s Irish, this would never occur to any even moderately fluent speaker, because the more Gaelic expressions comhlíonadh and cur i gcrích are all over the place.

When asked to define unacceptable Anglicisms, I would suggest above all syntactic features:

• using forms of tá where only is is appropriate;
• using prepositions in a way modelled on English;
• using articles where they are not appropriate: in English we might say the president of this country, but in Irish it is Uachtarán na tíre seo, and it would be out and out wrong to add an article before the first noun
• translating word for word from English wherever there are more Irish expressions.

I am less preoccupied with English loanwords that are well adapted to the Irish system of declensions and conjugations. Sometimes people suggest that I shouldn’t use English words such as músaem, and prefer iarsmalann instead. Myself, I happily use both. It is good to use an international word which fits neatly in, such as músaem, and it is similarly good to use a word using an Irish derivative suffix, such as iarsmalann. Similarly, I am happy to use teileafón, fón, and guthán interchangeably, although the fact that fón isn’t quite assimilated to the Irish initial mutation system does make me somewhat wary about it. (Incidentally, I picked up guthán from an Ulster native speaker, so don’t tell me native speakers don’t use guthán and similar terms.)